در ماههای اخیر رفتار ریال ایران و لیر ترکیه همبستگی زیادی با یکدیگر پیدا کرده اند. در حالی که هر 2 ارز از ابتدای سال 2018 تحت فشار سنگین فروش قرار گرفتند و بخش زیادی از ارزش خود را در برابر دلار از دست دادند، از میانه های تابستان و با تقویت لیر، پول ملی ایران نیز با یک تاخیر چند هفته ای تقویت شد و تقریباً نیمی از ارزش از دست رفته خود را در برابر دلار بازپس گرفت.

این همبستگی در نمودارهای تکنیکالی دلار به لیر و دلار به ریال کاملاً آشکار است. نخست به نمودار دلار به لیر (USDTRY) نگاه می کنیم:

نمودار هفتگی دلار به لیر (USDTRY)

چنانچه مشاهد می شود، پس از رشد سنگین دلار به لیر که بخش قابل توجهی از آن مربوط به برخورد تند دولت ترامپ در قضیه کشیش برانسون – شامل تحریم 2 وزیر کابینه دولت ترکیه و اعمال تعرفه های سنگین ضد واردات فولاد از ترکیه – بود، روند صعودی دلار به لیر معکوس شد و از ماه سپتامبر و همزمان با افزایش سنگین نرخ بهره توسط بانک مرکزی ترکیه شاهد تشدید روند نزولی در این نماد بوده ایم. ریزش بهای نفت و کاهش فشارهای تورمی در ترکیه – با توجه به اینکه این کشور یک واردکننده صرف نفت می باشد – نیز در کاهش فشار نزولی روی لیر بی تاثیر نبوده است.

نمودار هفتگی دلار به ریال (USDIRR)

در نمودار هفتگی دلار به ریال نیز روند مشابهی را شاهد هستیم. در حالی که از ابتدای سال 2018 روند صعودی قدرتمندی در این نماد شروع شده بوده، در تابستان این سال این روند به اوج خود رسیده و در مقطعی نرخ برابری دلار به ریال به بالای 19000 تومان جهش می یابد اما تقریباً در مقطعی که بانک مرکزی ترکیه به افزایش شدید نرخ بهره برای مقابله با ریزش لیر دست زد (13 سپتامبر 2018)، در ایران نیز به سرعت روند افت ارزش پول ملی متوقف شده و ریزش دلار در برابر ریال آغاز می شود.

نکته جالب اینکه پس از این مقطع نیز همبستگی نزدیک لیر و ریال ادامه پیدا کرده است و در حال حاضر هر دو در حال تثبیت مواضع خود ضد دلار می باشند.

تحلیل سیاسی و یک پرسش کلیدی

ماهیت اقتصاد ترکیه و ایران به شدت با یکدیگر متفاوت است؛ در حالی که ترکیه یک اقتصاد نوظهور صنعتی متکی به سرمایه گذاری و تامین مالی سنگین خارجی است، ایران یک اقتصاد بسته نفتی-کالایی می باشد که اصولاً در اقتصاد جهانی ادغام نشده است.

پس با وجود این اختلاف ماهیتی اقتصادهای ترکیه و ایران، دلیل همبستگی نزدیک لیر و ریال چیست؟

به باور ما در چنین شرایطی برای جستجوی دلایل همبستگی لیر و ریال بایستی نگاهی مختصر به رفتار سیاسی دو کشور بیاندازیم.

واقعیت این است که ترکیه در سالهای اخیر و به ویژه پس از کودتای نافرجام جولای 2016 به شدت به سمت اتخاذ مواضع ضدغربی حرکت کرده است. خرید سامانه موشکی S-400 از روسیه علیرغم اعتراضات شدید آمریکا و دیگر اعضای ناتو – که حتی قرارداد خرید جنگنده های نسل پنجم اف-35 از آمریکا را به خطر انداخته است – به همراه اقداماتی همچون حملات لفظی سنگین به اسرائیل در قالب مخالفت با به رسمیت شناختن اعلام بیت المقدس به عنوان پایتخت این کشور و نیز حمایت از حماس (با به یاد داشتن داستان حمله اسرائیل به کاروان کمکرسانی ترکیه)، تهاجم نظامی به متحدین کرد آمریکا در شمال سوریه و … از دیگر عرصه های برخورد ترکیه تحت رهبری اردوغان با غرب بوده است. منطقاً در این مسیر، ایران نیز به عنوان کشوری که در 40 سال گذشته همواره منافع خود را در تضاد با غرب تعریف کرده به عنوان یک متحد طبیعی اردوغان تعریف شده و شاهد همکاری نزدیک 2 کشور در زمینه بحران سوریه و نیز شکستن محاصره متحد عربی این 2 کشور یعنی قطر و حمایت از دولت مادورو در ونزوئلا بوده ایم. گستردگی مناسبات 2 کشور به حدی بالا رفته که حتی اخیراً اردوغان آشکارا اعلام نمود که ترکیه به هیچ وجه در طرح آمریکایی تحریم ایران شرکت نخواهدجست و احتمالاً همچون سالهای 1390 تا 1392 شاهد همکاری ترکیه با ایران در زمینه دور زدن تحریم های آمریکا نیز باشیم.

نکته جالبی که در این میان وجود دارد اینکه مقامات هر 2 کشور، دستکم بخشی از دلیل ریزش سنگین لیر و ریال در برابر دلار را به دست های توطئه گر بیگانه نسبت داده اند به طوری که اردوغان سخن از «ترور اقتصادی» به رهبری چند کشور غربی گفته و رهبران ایران نیز از دولت ترامپ و عوامل استعمار جهانی به عنوان مسببین سقوط ریال یاد می کنند. از سوی دیگر، هم ایران و هم ترکیه در سالهای اخیر دشمنی تند و تیزی با عربستان سعودی – به ویژه پس از روی کار آمدن «محمد بن سلمان» – پیدا کرده اند و رویدادهای همچون جنگ یمن، فاجعه منا، حمله به سفارت و کنسولگری عربستان در ایران و کشته شدن جمال خاشقجی در کنسولگری عربستان در ترکیه در راستای تشدید تنش ها میان محور ایران-ترکیه-قطر با محور عربستان-امارات-مصر-بحرین بشدت موثر بوده است.

در چنین شرایطی و با توجه به ادامه وجود اختلافات عمده میان ترکیه و آمریکا از جمله درباره مسئله کردهای سوریه، خرید سامانه S-400 از روسیه توسط ترکیه، ادامه حبس شماری از کارمندان ترک کنسولگری و سفارت آمریکا در ترکیه و … می توانیم متصور باشیم که هر گونه کوشش ترکیه برای کمک به ایران در راستای دور زدن تحریم های آمریکا با واکنش شدید ترامپ روبرو بشود به ویژه که هنوز 2 کشور بر سر پرونده محکومیت مدیران بانک خلق (Halk Bankasi) در دادگاه های آمریکا به دلیل کمک آنها به دور زدن تحریم های پیش از برجام با یکدیگر دچار تنش و اختلاف هستند.

با این تحلیل و با درنظر گرفتن همبستگی نزدیک رفتار لیر با ریال گمانه های زیر در راستای پاسخگویی به پرسش کلیدی بالا مطرح می شود:

فرضیه 1:

با توجه به نزدیکی ترکیه با ایران در سالهای اخیر و فاصله گرفتن این کشور از غرب، همان نیروهای تهاجم اقتصادی که ضد ایران عمل می کرده اند هم اکنون ترکیه و اقتصاد این کشور را هدف قرار داده و «ترور اقتصادی» مورد اشاره اردوغان را به راه انداخته اند و همین مسئله به همراه اعمال دوباره تحریم ها ضد ایران – که از دید بسیاری خود یک ابزار ترور اقتصادی است – عامل همبستگی لیر و ریال در ماههای اخیر شده است. اگر تمایل گسترده برخی کشورهای غربی و اسرائیل در تجزیه کشورهای منطقه و نقش اساسی ترکیه و ایران در جلوگیری از وقوع این سناریو را به عنوان مفروضات بدیهی این فرضیه بپذیریم، احتمال صحت این گمانه زنی افزایشی دوچندان می یابد.

فرضیه 2:

نزدیکی 2 کشور ترکیه و ایران به حدی رسیده است که تنظیم و راهبری سیاست های 2 کشور برای مقابله با تهدیدهای احتمالی و ترور اقتصادی مورد بحث با هماهنگی همدیگر صورت می گیرد و چه بسا یک مرکز هماهنگی مشترک میان 2 کشور در این خصوص ایجاد شده باشد. وقتی کمک بی دریغ قطر به ترکیه در اوج بحران سقوط لیر در نیمه تابستان را کنار کمک راهبردی ایران به قطر برای ادامه حیات اقتصادی اش در اوج محاصره سخت ائتلاف عربی به رهبری سعودی ها را درنظر آوریم، احتمال تشکیل چنین مرکزی با مشارکت و تامین مالی احتمالی قطر افزایش می یابد.

فرضیه 3:

سقوط و صعود هماهنگ لیر و ریال صرفاً یک اتفاق ناشی از همزمانی و نه پدیده ای دارای پشت پرده ویژه بوده و ناشی از مکانیزم طبیعی روند اقتصادی 2 کشور است و ربطی به عوامل سیاسی و توهم توطئه ندارد. ترکیه پس از مدتها رشد اهرمی و به دلیل افزایش نرخ بهره در سطح جهانی دچار سقوط ارزش پول ملی شده و ایران نیز صرفاً پس از خروج آمریکا از پیمان برجام و اعمال دوباره تحریم های مالی دچار کمبود در تامین ارز شده و لذا ریال سقوط کرده است. با توجه به رابطه معکوس تورم و بی ارزش شدن پول ملی در ترکیه با رشد بهای نفت و برقرار بودن وضعیت معکوس آن در ایران، تصور اینکه بپذیریم صرفاً عوامل کلان اقتصادی بتواند چنان همبستگی نزدیکی در رفتار لیر و ریال ایجاد نماید تا حد زیادی دشوار می نماید.

سخن پایانی

آنچه که به صورت قاطع می توانیم بگوییم این است که در ماههای اخیر همبستگی میان لیر ترکیه با ریال ایران بشدت افزایش پیدا کرده و حتی گاهی رفتار این 2 ارز به صورت کاملاً موازی درآمده است. اما یافتن چرایی این پدیده نیازمند یک تحلیل همه جانبه و کلان سیاسی-اقتصادی می باشد که در این نوشتار و در حد بضاعت علمی نویسنده به 3 پاسخ احتمالی برای این پدیده اشاره شد.

قضاوت نهایی در این خصوص به خواننده و مخاطب گرامی واگذار می شود.