روزنامه فرهیختگان
1397/09/07
۹ پیشنهاد اساتید اقتصاد برای کسب درآمد غیرشهریه‌ای
چند سالی است که دانشگاه‌ها برای تامین منابع مالی موردنیاز خود دچار مشکلاتی شده‌اند که البته این بحران موضوع جدیدی نیست و همیشه وجود داشته، اما در سال‌های اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی کشور فراگیری آن قابل‌لمس‌تر شد. قطعا یکی از دلایل کمبود بودجه در دانشگاه‌های دولتی وابستگی شدید به بودجه اختصاص‌یافته از سوی دولت است که این مشکل در وابستگی بیش از حد به شهریه دانشجویان برای دانشگاه‌های غیردولتی رقم خورده است. در واقع می‌توان گفت در ایران به دلیل وابسته بودن دانشگاه‌های دولتی به منابع نفتی و بودجه رایگان کشور، چندان رغبتی از سوی دانشگاه‌ها برای دریافت دیگر منابع مالی دیده نمی‌شود، از آن طرف با افزایش و کاهش یافتن قیمت نفت بودجه دانشگاه‌ها هم کم و زیاد میشود. در این میان به وجود آمدن دانشگاه‌هایی که با دریافت شهریه از دانشجویان توانستند منابع مالی خود را تامین کنند، از دانشگاه آزاد اسلامی آغاز شد. دانشگاهی که اوایل دهه 60 در ایران متولد شد و ابتدا نسبت به ایجاد افزایش ظرفیت در تحصیلات دانشگاهی تلاش کرد و با ساخت دانشگاه در دورترین نقاط کشور نه‌تنها فرصت را برای ورود اکثر متقاضیان به دانشگاه ایجاد کرد، بلکه در سال‌های اخیر هم سردمدار تحصیلات تکمیلی و رونق بخشیدن به دانشگاه نسل سوم شد. اما چند وقتی است که مدیران این دانشگاه کلیدواژه‌ای به نام «درآمد غیرشهریه‌ای» را در پیش گرفته‌اند تا در کنار تربیت دانشجو در مقاطع مختلف از کارشناسی تا دکتری تخصصی و رشته‌های پزشکی نسبت به کاهش شهریه و رایگان ساختن آن برای داوطلبان گام موثری را بردارند، تا جایی که در ابلاغیه مهر 1397 کاهش 50 درصدی شهریه را برای برخی داوطلبان در نقاط محروم کشور به همراه داشت. اما در آن طرف دانشگاه‌های دولتی طبق قانون مکلف شده‌اند برای درآمدزایی و کم کردن اتکا به بودجه دولتی اقداماتی را انجام دهند، تا جایی که براساس مصوبه 12اردیبهشت 1362 هیات دولت، دفتر ارتباط با صنعت در وزارت علوم را تشکیل داد و پس از آن در سال‌های اخیر شاهد ایجاد پارک‌های علم و فناوری، شرکت‌های دانش‌بنیان بودیم، اما در دانشگاه‌های دولتی هنوز این مساله چندان رونق نداشته است. در این طرف دانشگاه آزاد اسلامی توانسته به خوبی درآمد حاصل از شهریه دانشجویان را کاهش داده و رو به سوی تامین منابع مالی از دیگر طرق کند. بیش از 9 عضو هیات‌علمی دانشگاه‌های مختلف در گفت‌وگو با «فرهیختگان» پیشنهادها و انتقادهای خود را برای افزایش هر چه بیشتر درآمد غیرشهریه‌ای و کاهش شهریه از دانشجویان مطرح کردند. زهره عارف‌منش – هیات‌علمی دانشگاه یزد برخی تجهیزات در دانشگاه‌ها عمر مفید دارند و متاسفانه از آنها استفاده چندانی هم نمی‌شود، مگر اینکه استاد در طول ترم، یک یا دو بار آن را به دانشجویان نشان دهد، در حالی که دانشگاه مقدار زیادی برای آن هزینه کرده است، این هم در دانشگاه آزاد اسلامی و هم دیگر دانشگاه‌ها وجود دارد. در دانشگاه‌های دولتی برای استفاده غیردانشجویان و اساتید از آن تجهیزات نیاز به نامه‌نگاری‌های مفصل وجود دارد، اما دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند بدون این نامه‌نگاری با مدیران بالا آن را در اختیار واحدهای تولیدی و صنعتی شهر و استان قرار دهد و از آن کسب درآمد کند. علی‌اکبر نیکواقبال- هیات‌علمی دانشگاه تهران برگزاری دوره‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت آموزش کاربردی در شهرهای مختلف می‌تواند درآمد غیرشهریه‌ای مناسبی برای دانشگاه داشته باشد. دوره‌هایی مثل MBA یا همایش‌های تجاری و دانش‌بنیان که همسو با رویکرد دانشگاه نیز هست یا می‌توان در دوره‌های تابستانی برای دانش‌آموزان در معرفی رشته‌های گوناگون از امکانات دانشگاه برای جذب درآمدهای غیرشهریه‌ای استفاده کرد. بالاخره در تمام واحدها کم و بیش امکانات یک دانشگاه وجود دارد که برخی مدارس به آنها نیاز دارند و برای آن باید هزینه بپردازند. احمد محمدی – هیات‌علمی دانشگاه کردستان واگذاری یا تغییر کاربری ساختمان و املاک بلااستفاده موجود در واحدهای دانشگاه درآمد مناسبی نصیب دانشگاه می‌کند، به‌طوری که در بسیاری از شهرهای کوچک و بزرگ فضاهای ورزشی مناسب برای جوانان وجود ندارد که دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند با در اختیار قرار دادن فضاهای ورزشی متعلق به دانشگاه به سازمان‌ها و نهادها از آن درآمد غیرشهریه‌ای به دست بیاورد یا اینکه برخی ساختمان‌های بلااستفاده یا کهنه را تخریب و تغییر کاربری داده و به سالن‌ها و مراکز همایش و سخنرانی شهری تبدیل کند که با توجه به واحدهای فراوان دانشگاه در سطح کشور این روش مناسب است. میرحسین موسوی – هیات‌علمی دانشگاه الزهرا وقف و دریافت املاک و مستغلات از خیران برای امور آموزشی در تمام دنیا مرسوم است و دانشگاه آزاد اسلامی هم در آن ورود داشته، اما به نظر می‌رسد برای دستیابی به درآمد کافی از طریق وقف خیلی باید در آن کوشید و اعتماد خیران بزرگ را جلب کرد، چراکه با توجه به وضعیت اقتصادی کشور خیرا ن در سال‌های اخیر کمتر به سراغ وقف در دانشگاه و مدارس می‌آیند، هرچند وقف در همه امور مناسب است، اما با برنامه‌ریزی صحیح می‌توان درصد بیشتری از جذب وقف به دانشگاه را انجام داد. سیدعقیل حسینی – هیات‌علمی دانشگاه یاسوج دانشگاه رویکرد آموزشی و پژوهشی خود را باید حفظ کند، اما در شرایط فعلی جذب درآمد غیرشهریه‌ای برای دانشگاه آزاد اسلامی مناسب است، چراکه از این طریق می‌تواند دانشجویان بیشتری را برای فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقی جذب کند. دانشگاه باید سراغ وزارتخانه‌ها و سازمان‌هایی که نیروی انسانی فراوانی دارند برود و با برگزاری کلاس‌های آموزشی در ساعات اداری و هماهنگ برای آنها سعی در جلب رضایت این سازمان‌ها کند و از این طریق هزینه حاصله از آن میشود درآمد غیرشهریه‌ای. رضا روشن – هیات‌علمی دانشگاه خلیج‌فارس دانشگاه آزاد اسلامی در کسب درآمد غیرشهریه‌ای ابتدا نباید سراغ فعالیت‌های سنگین برود، به نظر من با توجه به اینکه در همه شهرها این دانشگاه واحدهایی دارد، می‌تواند با توجه به نیاز مردم آن منطقه فعالیت اقتصادی کند، مثلا دانشجویان و اساتید صنعتی و فنی که قادر به ساخت قطعات کوچک قابل‌مصرف هستند، آن قطعات را تولید کنند و دانشگاه کم‌کم از این طریق حتی می‌تواند برندسازی را نیز در برنامه داشته باشد، مثلا کم‌کم به کاشی‌سازی وارد شود و بعد به برندسازی روی آورد. عادل پیغامی استاد و معاون پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق(ع)-------------------------------------------------------------------
دانشگاه‌ها در دنیا یا به بودجه دولتی متصل هستند یا مابه‌ازای خدماتی که به لحاظ پژوهشی به جامعه صنعتی و اداری کشور ارائه می‌دهند، هزینه دریافت می‌کنند یا اینکه به نوعی از مردم دریافت هزینه می‌کنند که گاهی این دریافتی شهریه مستقیم است و گاهی هم غیرمستقیم. در برخی دانشگاه‌های خارجی این مساله وجود دارد که شخص می‌تواند در یک دانشگاه برای فرزندش از ابتدای تولدش پس‌انداز کند و به نوعی هزینه‌های تحصیلی فرزندش را به شکل پس‌انداز برای آینده او تامین کند تا بعد به شکل شهریه‌ای یا ترمی از دانشجو دریافت کنند. این روش می‌تواند با بومی‌سازی شدن در کشور و پیاده کردن آن در نقاط مختلف طبق سازوکارهای آن منطقه تاثیرگذار باشد که دانشگاه آزاد اسلامی با داشتن واحدهای فراوان می‌تواند این روش را عملیاتی کند. وقف و رفتن به سمت نهادها و صندوقات وقفی که دانشگاه آزاد اسلامی در آن ورود داشته هم ایده خوبی است، اما باید آن را گسترش دهد. اینکه برخی می‌گویند دانشگاه باید کلا از بودجه دولتی منفک شود و همه به دانشگاه خصوصی تبدیل شوند چندان خوب نیست، چراکه دانشگاه‌ها اعم از دولتی و غیردولتی به بیان و تعبیر اقتصاددان‌ها صرفه‌های خارجی مثبت دارند؛ یعنی در حوزه سرمایه‌های علمی و انسانی کشور برای رشد و توسعه، خدمات غیرمستقیم مثبت ارائه می‌کنند. دولت‌ها باید این صرفه‌های خارجی مثبت را محاسبه و حسابداری اجتماعی داشته باشند و مابه‌ازای آن را به دانشگاه برگردانند. حالا با معافیت‌های مختلف، خدمات شهری و اجتماعی یا یارانه‌های متفاوت و بخش سهمیه‌هایی که در کشور متداول است، اصلا در برخی موارد به صورت پرداخت مستقیم پول نقدی هم می‌توانند به دانشگاه کمک کنند. شما حساب کنید دانشگاه آزاد اسلامی از ابتدای تاسیس چقدر سرمایه و نیروی انسانی را در اختیار دولت به صورت رایگان قرار داده است که منجر به رشد سرمایه علمی برای کشور شده، پس دولت مکلف است آن را به طرق مختلف جبران کند که این موضوع هم باعث درآمد غیرشهریه‌ای میشود، یعنی دانشگاه آزاد اسلامی همچنان می‌تواند با استفاده از امکانات خود برای دولت و کشور فعالیت‌های مختلف انجام دهد و از مزایای آن استفاده کند. ولی طبیعتا تک‌بودجه‌ای بودن و وابستگی به هریک از اینها درست نیست؛ یعنی باید سبد درآمدی نهادی مثل دانشگاه آزاد اسلامی را متنوع ساخت تا شوک و نوسانات مختلف اقتصادی روی آن تاثیر نگذارد. اگر بودجه خانوار دچار تلاطم شد، دانشگاه دچار تلاطم نشود یا اگر بودجه دولت دچار مشکل شد، دانشگاه آزاد اسلامی دچار آن نشود. پیشنهاد دیگر هم برای دانشگاه آزاد اسلامی باید مهم باشد؛ یعنی نسبت به رشته‌های مختلف و عرصه‌های مختلف نباید همگن فکر کرد. برخی رشته‌ها مثل فنی، مهندسی و رشته‌های پزشکی خودشان می‌توانند تامین مالی کنند، اما برخی رشته‌های علوم پایه و علوم انسانی باید هم از سوی دولت هم از سوی نهاد‌های وقفی بیشتر هزینه‌شان تامین شود، چراکه نمی‌شود انتظار داشت افراد مثلا در رشته‌های خاصی از علوم انسانی و علوم پایه تحقیق کنند و خودشان هم هزینه آن را بپردازند، چراکه برای این رشته‌ها در بازار متقاضی عادی وجود ندارد و در واقع بازار رسمی اقتصادی ندارند، اما واقعا به‌عنوان زیرساخت‌های معرفتی کشور مهم هستند و دانشگاه باید از آنها استفاده‌های دیگری داشته باشد. به نظر من دانشگاه آزاد اسلامی در بودجه‌ریزی باید فرض همگنی برای رشته‌ها را کنار بگذارد و چه در بعد درآمدی چه در بعد مصرفی نباید یک نوع نگاه و تصمیم‌گیری برای آنها انجام شود. اینکه برخی‌ها پیشنهاد ورود دانشگاه به بازار‌های اقتصادی را می‌دهند هم کاملا ردشدنی نیست، دانشگاه‌ها هم مثل تمام بنگاه‌های اقتصادی در کنار سرمایه در گردشی که دارند، ممکن است سرمایه راکدی هم داشته باشند؛ این یعنی دارایی‌هایی مسکوت. اینکه این دارایی در کجا استفاده شود و چطور از آنها درآمدزایی کنند، مهم است. طبیعتا دانشگاه خیلی نباید ریسک کند. از طرفی ورود دانشگاه به بازار سرمایه ریسک‌هایی را به همراه دارد. ورود به این بازارها باید با فکر پورتفولیو باشد؛ یعنی دارایی‌های یک دانشگاه چه در حوزه صنعت، خدمات و راه‌اندازی اکوسیستم‌های دانش‌بنیان که همسو با کارکرد‌های دانشگاه است، هزینه شود. سید شمس‌الدین حسینی وزیر سابق امور اقتصادی و دارایی و استاد دانشگاه علامه طباطبایی
--------------------------------------------------------------------------
دانشگاه‌ها عموما در همه دنیا بخش قابل‌توجهی از درآمدشان را به وسیله گرندهایی به دست می‌آورند که از سازمان‌ها و موسسات مختلف می‌گیرند، به‌ویژه گرندهای پژوهشی و آموزشی یعنی دانشگاه طی قراردادهایی با نهادها، موسسات و سازمان‌های مختلف بخشی از نیازهای آموزشی و پژوهشی آنها را تامین می‌کند و درآمد خوبی هم از این طریق می‌توان به دست آورد، اما دانشگاه آزاد اسلامی در همه واحدها قوی نیست که بخواهد از این پیشنهاد استفاده کند، ولی واحدهایی مثل اصفهان، علوم و تحقیقات یا تهران مرکزی که من از آنها شناخت دارم، می‌توانند به خوبی از این فرصت برای درآمدزایی استفاده کند. وقف هم گزینه خوبی برای اتکا به آن است که در گذشته دانشگاه آزاد اسلامی بسیار در آن موفق بود و در بسیاری از استان‌ها توانست با رایزنی با واقفان بزرگ املاک مناسبی را برای ساخت دانشگاه به دست بیارود. پیشنهاد دیگر به دانشگاه آزاد اسلامی استفاده از فضاهایی است که در اختیار دارد؛ یعنی دانشگاه در 400واحدی که در شهرهای مختلف دارد، می‌تواند برای استفاده عمومی هم از آنها بهره بگیرد. به‌طور مثال در شهرهای کوچک سالن‌ها و فضای‌های سخنرانی و برنامه‌های رسمی چندان مناسبی نیست و دانشگاه می‌تواند از فضای آمفی‌تئاتر خود درآمد کسب کند. این برای تمام فضاهای ورزشی، تفریحی و... هم صدق می‌کند، اما نباید طوری باشد که باعث اختلال در روند آموزشی و ایجاد مزاحمت برای دانشجویان و اساتید شود. در هر صورت نباید این را فراموش کرد که کار اصلی دانشگاه تربیت و آموزش دانشجویان و محلی برای پژوهش و تحقیق است. ایجاد شرکت‌های به‌صرفه اقتصادی هم می‌تواند مفید باشد، اما در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان، چراکه این نوع مراکز در مسیر رشد دانشگاه نیز تاثیرگذار است و دانشجویان و اساتید هم می‌توانند از آن استفاده کنند، ولی اگر شرکت‌ها و کارخانه‌هایی بدون در نظر گرفتن دانش‌بنیان بودن آن ایجاد کند، دیگر برای کسب درآمد غیرشهریه‌ای نیست، بلکه به‌عنوان یک فعالیت خصوصی در بازار باید فعالیت کند. در دنیا هم همین‌طور است؛ خیلی به این سمت نمی‌روند، چون منطق دانشگاهی فعالیت اقتصادی صرف را نمی‌پسندد و در شأن یک مرکز آموزش‌عالی نیست. آنطور که در رسانه‌های دانشگاه و دیگر رسانه‌ها دیده‌ام، بودجه دانشگاه آزاد اسلامی در سال جاری تنها 10 درصد روی درآمد غیرشهریه‌ای تمرکز داشته که این مقدار می‌توانست افزایش یابد؛ یعنی دانشگاه در سیاست‌های کلان خود تکیه بر درآمدزایی غیرشهریه‌ای دارد. وضعیت امکانات و آموزش دانشگاه آزاد اسلامی در حوزه رشته‌های پزشکی نیز روزبه‌روز در حال افزایش است و جا دارد گسترش رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی را برای کسب درآمد غیرشهریه‌ای دنبال کند، تا آنجا که من اطلاع دارم، وجود مدارس و دانشکده‌های فنی سما هم اثر بخش است و اگر برنامه‌ریزی مناسبی برای آن انجام میشود، می‌تواند دانشجویان و دانش‌آموزانی را که به مهارت‌های فنی علاقه دارند، آموزش دهد و با در اختیار گذاشتن فضای کسب‌وکار برای آنان هم درآمد کسب کند و هم در جلوگیری از بیکاری فارغ‌التحصیلان نیز موثر باشد. از طرفی این دانشگاه اساتید فراوان و بنامی دارد که از پتانسیل دانشیارها و اعضای هیات‌علمی برای راه‌اندازی فصلنامه و مجلات علمی پژوهشی نیز در جهت کسب درآمد غیرشهریه‌ای می‌توان استفاده کرد. مرتضی عزتی رئیس پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس
----------------------------------------------------------
پایداری و خوداتکایی و استقلال دانشگاه از منابع دولتی و وابستگی به شهریه دو شاخه است؛ یک شاخه مربوط به مباحث اقتصادی و دیگری مربوط به امور مدیریتی و تصمیم‌گیری و اقدامات و سیاستگذاری‌هاست. اما در حال حاضر دانشگاه‌های کلاسیک با چالش‌هایی مواجه شده‌اند و بسیاری از جوانان برای تحصیل در دانشگاه رغبتی نشان نمی‌دهند و احساس می‌کنند با حداقل دانشی که کسب می‌کنند و با ظرفیت‌های ایجادشده در فضای مجازی و اینترنت، می‌توانند با ورود به حوزه کارآفرینی توفیقات بیشتری را کسب کنند و این امر تقاضا برای آموزش‌عالی را به چالش کشیده است و تقاضای تحصیل آکادمیک در ذهن بسیاری از پویندگان علم و فناوری در حال کاهش است و بیشتر به دنبال آموزش‌های حرفه‌ای و شکار فرصت‌های فناوری و حرفه‌ای هستند که این امر تهدیدی برای درآمد دانشگاه‌ها محسوب میشود. از طرفی با توسعه یادگیری الکترونیکی و یادگیری از راه دور، دسترسی به دانشگاه‌های خوب دنیا برای افراد متقاضی فراهم شده است و این امر برای دانشگاه‌ها یک چالش به شمار می‌رود. همچنین با عبور از رشد شگفت‌انگیز جوانان در سه دهه گذشته، ما با کاهش جمعیت متقاضی برای ورود به دانشگاه‌ها مواجهیم و با پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته جمعیت در آینده نیز رشد چشمگیری نخواهد داشت. ترند و گرایش جهانی به این سمت پیش می‌رود که دانشگاه‌ها از دولت جدا شوند و دولت‌ها سوبسید و پشتوانه خود نسبت به دانشگاه‌ها را به‌شدت کاهش داده‌اند. اما دانشگاه آزاد اسلامی باید در هدف‌گیری آموزش و پژوهش، توسعه مخاطبان را در نظر داشته باشد، باید طیف مخاطبان دانشگاه را افزایش دهد و فقط به طیف جوانان و گروه سنی خاصی نپردازد. در واقع این دانشگاه در راستای تنوع فرمت آموزشی؛ آموزش الکترونیک، آموزش پیوسته، آموزش غیررسمی، آموزش‌های حرفه‌ای و نیمه‌حضوری را باید مورد توجه قرار دهد تا برای همه مخاطبان فرصت آموزش ایجادکند و امکان درخشش و کسب درآمد نیز برای دانشگاه به ارمغان بیاورد. درخصوص درآمدزایی، کشف و شکار فرصت‌های بین‌المللی نیز باید مورد توجه قرار گیرد؛ یعنی دوره‌های آموزشی باید همراه با درآمد اقتصادی داخلی و خارجی باشد. البته در پژوهش نیز کشف و شکار فرصت‌های گرندهای علمی و فناوری را نباید فراموش کرد. توسعه آموزش حرفه‌ای در تراز میانی و کسب مهارت علم و فناوری که تقاضای بالایی نیز در جامعه دارد، می‌تواند از سوی دانشگاه مورد توجه قرار گیرد و روند توسعه آموزش عالی فقط به سمت توسعه تحصیلات تکمیلی نباشد. همچنین کارگاه‌های تخصصی و آموزشی داخلی و فروش خدمات مدیریت، اجرایی و آموزشی و پژوهشی به صنعت و سازمان‌ها نیز در راستای درآمدزایی دانشگاه می‌تواند موثر باشد. در حوزه‌های درآمدی باید مسائل مربوط به وقف و یافتن واقف‌های دارای بینش و توانمندی را مورد توجه قرار دهند تا از هر مسیری که می‌توانند، واقفانی را که به دانشگاه به عنوان یک سازمان عام‌المنفعه و ارزش‌های دنیوی و اخروی توجه دارند، جذب کنند. اگر به دانشگاه‌های موفق دنیا نگاه کنیم، می‌بینیم بودجه‌بندی آنها ترکیبی از بودجه دولتی، وقف، شهریه، ارائه و فروش خدمات علمی و... است که دانشگاه آزاد اسلامی بدون بودجه دولتی توانسته خوب عمل کند، اما کافی نیست و باید این اتکا به شهریه را با روش‌های مرسوم کاهش دهد. دانشگاه باید برنامه‌ریزی کند که میزان درآمدزایی از سوی هر دانشکده، گروه و هر عضو هیات‌علمی مشخص شود و هر عضو هیات‌علمی مواردی را برای درآمدزایی و پشتوانه اقتصادی دانشگاه انتخاب کند و نسبت به تامین آن متعهد شود و پس از آن این امر در ترفیع، تبدیل وضعیت و ارتقای اعضای هیات‌علمی تاثیرگذار باشد. درآمدزایی دانشگاه بدان معنا نیست که دانشگاه به یک بنگاه اقتصادی تبدیل شود که درآن صورت از مسیر خود منحرف خواهد شد، بلکه مهم این است که بخشی از ارزش کار علمی دانشگاه در جامعه و صنعت قابل‌فروش باشد و جامعه باید بهای دستاوردها و کالاهای آموزشی و پژوهشی و فناوری را که از سوی دانشگاه تولید میشود بپردازد و این امر به درایت و هوشمندی مدیران دانشگاه آزاد اسلامی برمی‌گردد تا دانش و توانمندی ارزشمند آکادمیک را به‌گونه‌ای عرضه کنند که جامعه به آن علاقه‌مند شده و برای آن هزینه بپردازد.
