روزنامه خراسان

همه محله‌های 1500 ساله مشهد

جواد نوائیان رودسری – از زمان پایه‌گذاری هسته اولیه شهر مشهد، چیزی حدود هزار و 200 سال می‌گذرد؛ با این حال، کمتر کسی به این نکته توجه می‌کند که آبادی‌های تشکیل‌دهنده شهر که طی قرن‌ها به‌تدریج در آن ادغام شده‌اند، تاریخی به‌مراتب طولانی‌تر از شهر دارند و هر کدام از آن‌ها، پیشینه‌ای دارد که گاه تا دوران پیش از اسلام هم می‌رسد. جالب است بدانید نام این آبادی‌های بزرگ و کوچک که بعضی وقت‌ها تا حد یک شهر یا قصبه بزرگ هم توسعه می‌یافته، هنوز هم در قالب نام محلات، در مشهد باقی است؛ محلاتی که شاید شما خواننده عزیز هم، یکی از ساکنان آن باشید. امروز و در این مجال کوتاه، با هم نام محلات کهن مشهد مقدس را که قدمتی طولانی‌تر از شهر و گاه بیش از هزار و 500 سال دارند و هویتشان معمولاً نادیده گرفته یا انکار می‌شود، مرور می‌کنیم و درباره آن‌ها اطلاعاتی به دست می‌‌آوریم. نوغان؛ قدیمی‌ترین محله زنده ایران نوغان یا «نوقان»، یکی از کهن‌ترین نام‌هایی است که در قالب نام یک محله، هنوز به حیات خود ادامه می‌دهد. برخی از مورخان، نوغان را قدیمی‌ترین محله زنده ایران می‌دانند که بیش از 1500 سال قدمت دارد. این محله که امروز بخشی از ضلع شمالی خیابان شیرازی(بالاخیابان) را تشکیل می‌دهد، روزگاری شهری آباد و پرجمعیت بود و چنان‌که مشهور است، سناباد هم روستایی از توابع آن به شمار می‌آمد. ابن‌حوقل در کتاب مشهور «صورةالارض»، نوغان را در کنار تابران، رادکان و تروغبذ(طرقبه)، یکی از شهرهای آباد ولایت توس معرفی کرده‌است. امروزه قسمتی از محله نوغان، در قالب کوچه‌ای به همین نام، میدان طبرسی را به خیابان شهید کاشانی متصل می‌کند؛ گذری که پر از خانه‌های قدیمی و مشاغل کهن‌سال شهر مشهد است. یکی از دروازه‌های قدیمی شهر مشهد که در مجاورت این محله قرار داشت و تا همین چندسال قبل می‌شد در ابتدای کوچه نوغان، رد و نشانی از آن یافت، به نام این محله نام‌گذاری شده‌بود. سناباد؛ نقطه آغاز شهر مشهد چنان‌که مشهور است، پیکر مطهر امام هشتم(ع) در سرداب یکی از عمارت‌های دارالحکومه حُمَید بن قَحطبه، والی توس، به خاک سپرده و این مکان، بعدها به حرم مطهر تبدیل شد؛ مکان این عمارت در منطقه اراضی سناباد قرار داشت؛ روستایی کهن‌سال که قدمت آن به دوران پیش از اسلام بازمی‌گشت و بخشی از ولایت توس و تابع شهر نوغان یا «نوقان» بود. از همان زمان، قنات پرآب و پررونق آن، یکی از مهم‌ترین منابع آب منطقه محسوب می‌شد؛ همان قناتی که ظاهراً طبق گزارش ابوالحسن عراقی، فروریختن آن در جریان یک سیل بزرگ در قرن پنجم هجری قمری، مانع از هجوم سیل به مشهدالرضا(ع) شد. امروزه خیابانی نسبتاً طولانی در شهر مشهد، به نام سناباد مشهور است؛ اما باید توجه داشت که بخش مهمی از اراضی این روستای باستانی، در جانب غربی حرم مطهر قرار داشت و توسعه آن به سمت غرب، صرفاً نام‌گذاری و یادآوری اسم این روستاست که جزو محلات کهن‌سال مشهد محسوب می‌شود. طرق؛ تالار تشریفات مشهد محله طرق که این روزها بخشی از شهر مشهد و به‌واقع، یکی از غربی‌ترین محلات شهر محسوب می‌شود، روزگاری قصبه‌ای بزرگ، پرجمعیت و محل استراحت کاروان‌های تجاری پررونقی بود که مسیر جاده ابریشم را طی می‌کردند؛ دو یادگار ایوان طرق و رباط طرق که در این منطقه قرار دارند، نشان‌دهنده پیشینه و تاریخ درخشان آن هستند. نام طُرُق، تغییریافته «طُروغ» است. تا پیش از تشکیل شهر مشهد، طرق یکی از قصبات منطقه توس بود و به دلیل موقعیت سوق‌الجیشی که داشت، در بسیاری از مواقع از آن به عنوان ساخلو یا پادگان موقت استفاده می‌شد و پس از تشکیل شهر نیز، به عنوان ورودی شهر، همواره موردتوجه بود. در طرق کاروانسراهای بزرگ ساختند و استقبال و بدرقه شخصیت‌های مهم، در این مکان انجام می‌گرفت و ازاین‌رو، به عنوان تالار تشریفات شهر مشهد محسوب می‌شد. طرق در طول تاریخ خود، محل زد و خوردهای سنگین و درگیری‌های بسیاری هم بوده‌است که از قرون اولیه اسلامی تا سده‌های اخیر، قابل بررسی و ردیابی است. طبق گزارش ابوسعد سمعانی در کتاب «التحبیر»، یکی از دروازه‌های مشهد به نام طرق نام‌گذاری شده‌بود. از تلگرد و سمزقند تا بقیه محلات باستانی تعدادی از محلات مشهد که طی قرن‌های گذشته به شهر پیوسته‌اند هم، اگرچه تاریخ شناخته‌شده‌ای مانند نوغان، سناباد و طرق ندارند، اما در قدمت پیش از اسلام آن‌ها تردیدی نیست. یکی از این محلات که امروزه با نام آبادی باستانی خود شناخته می‌شود، سمزقند است؛ نامی که امروز به حاشیه غربی خیابان آیت‌ا... عبادی(خواجه‌ربیع)، حدفاصل چهارراه راه‌آهن تا چهارراه‌ گاز اطلاق می‌شود. نام این محله نیز، مانند دیگر محلات مشهد، در طول تاریخ دستخوش تغییر و تبدیل شده‌است و اصل آن دقیقاً معلوم نیست. اما در متون کهن، نام سمزقند و ایضاً، روستای «نکاه» یا «نکاح» که امروزه نام آن بر خیابان عبدالمطلب 22 نقش بسته‌است، به عنوان خزانه باغ‌های مفرح و پرمحصول شهر مشهد، در کنار باغ‌های «سرده» و «سعدآباد»، به چشم می‌خورد؛ باغ‌هایی که امروزه اثری از آن‌ها نیست و دست برقضا محدوده تاریخی این محلات، به لحاظ آلاینده‌ها، وضعیت بسیار بدی دارد! از آبادی سمزقند تنها نامی برجا مانده، اما از آبادی نکاه(نکاح)، مسجدِ جامعی باقی است که هنوز هم فعال است و روی آن تاریخ تجدید بنای 1290 خورشیدی ثبت شده است.محله دیگری که امروزه در بخش شمالی مشهد قرار دارد و نام آن، به‌تنهایی معرف قدمت و گذشته‌اش محسوب می‌شود، تِلگِرد است؛ روستایی که در قرون ماضی، آن را به نام «تیلگَرد» می‌شناختند و امروزه به مکانی اطلاق می‌شود که از یک‌سو به منطقه طلاب و از سوی دیگر به بزرگراه حاشیه مشهد محدود می‌شود و پیچ اول و دوم آن، نزد اهالی آن منطقه شهرت دارد؛ هرچندکه طی سال‌های اخیر با تغییر نام‌های مداوم، نامش کم‌کم در حال محوشدن از خاطر مردم است. تلگرد در مسیر مسافرانی قرار داشت که مشهد را از دروازه «میر» یا «میرعلی آمو» که در شمال‌شرقی شهر(امروزه در مجاورت بولوار وحدت بین چهارراه مقدم طبرسی تا پنجراه پایین خیابان قرار دارد) واقع بود، ترک می‌کردند. محله دیگری که هنوز هم نام و نشانی از آن می‌توان یافت و در افواه مشهدی‌ها شهرت دارد، محله «سعدآباد» است؛ جایی که باز به واسطه باغ‌های گسترده و از آن مهم‌تر، قنات مشهورش، به عنوان یکی از محلات کهن‌سال شهر که نامش همچنان زنده‌است، شناخته می‌شود. این موارد، اگر در کنار محلات و گذرهایی مانند سرشور، باغ هشت‌آباد(عشرت‌آباد)، باغ‌حسنخان، سراب، عیدگاه، محرابخان و... که پس از شکل‌گیری شهر مشهد پدیدار شده‌است، قرار گیرد، هویت تاریخی و بیش از 1500 ساله شهر مشهد را به رخ بینندگان و علاقه‌مندان می‌کشد.  
لینک منبع خبر
پربازدیدترین‌های روزنامه ها
پس از انتشار تصاویر ماهواره ای از میزان خسارت ها به پایگاه نواتیم، دیروز نیز تصاویر ماهواره‌ای پایگاه رامون ارتش صهیونیستی منتشر شد که نشان می دهد علاوه بر آشیانه ها، مراکز تجهیزات نظامی نیز توسط موشک های بالستیک ایران هدف قرار گرفته است (خراسان) امیر واحدی: این‌بار با بمب‌افکن su ۲۴ پاسخ ویرانگر می‌دهیم / سردار حاجی‌زاده: صد در صد می‌زنیم (جوان) جنگ رسانه‌ای در فضای موشکی (کيهان) پیام صریح ایران به جنگ‌طلبان صهیونیست (تجارت)
سایر اخبار این روزنامه
رقابت جدی سریال‌های طنز در نوروز 1400  وزارت کشور، حذف ثبت محضری خودرو را کلید زد همه محله‌های 1500 ساله مشهد 4 قلوهای مشهدی چشم انتظار حمایت فیلم‌هایی که ریشه عشق را می‌سوزاند بازی رسانه ای برجامی به سبک بایدن فقط حرف! معادله بی جواب دستمزد و معیشت روزهای سخت «سی سخت» جهش مجدد تورم خوراکی ها برادرکُشی برای چند قرص متادون ! روغن در انبار مردم در صف!