روزنامه ابتکار
1400/07/12
شعرهای کودکانه چه تاثیری در زیست اجتماعی آنها دارد؟ در جست‌وجوی «عمو زنجیرباف»
گروه فرهنگ و هنر – حتما همه ما شعرهای بازی‌های کودکی‌مان را به یاد داریم، «اتل متل توتوله» یا «عمو زنجیرباف»و حتی برخی لالایی‌ها. اما هر چه پیشتر می‌رویم کودکان امروز کمتر شعرهای گذشته را می‌شنوند و می‌خوانند. شاید در نگاه نخست به نظر برسد که چنین اتفاقی اهمیت خاصی ندارد اما لازم است بدانیم همین هیچانه‌ها تاثیرات زیادی بر ادبیات کودک تاثیر می‌گذارند.«هیچانه» معادل فارسی Nonsense verse و تلفیقی از کلام و موسیقی است که از کنار هم قرار گرفتن واژه‌های هم‌قافیه سروده میشود. در هیچانه شاعر قصد انتقال پیام و مفهوم خاصی را ندارد و مهم خوش‌آوا بودن آن است. اشعاری مثل «اتل متل توتوله، «دستمال من زیر درخت آلبالو گم شده» و .... که شاید هنوز هم برخی از آنها را از زبان کودکان‌مان بشنویم. هیچانه‌ها برای خردسالان مفیدترین گونه شعری هستند؛ زیرا در پرورش تخیل آنها بسیار موثرند.
مصطفی رحماندوست، شاعر و نویسنده کودک و نوجوان، در کتابی با نام «هیچ، هیچ، هیچانه» در این‌باره چنین نوشته است: متل‌ها که اغلب مهمل و بی‌معنی‌اند، نوعی از گونه‌های ادبیات عامیانه و یا مردمی به شمار می‌روند که در گذر تاریخ، و دگرگونی‌های اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هیچ‌گاه ارزش و جایگاه خود را از دست نداده‌اند و همیشه لذت‌بخش و شادی‌آفرین بوده‌اند. پیرامون این موضوع که چرا این متل‌های مهمل و بی‌معنی، توانسته‌اند در کنار آن همه اندیشه‌های ناب و عمیق دوام بیاورند و از باد و باران گذر زمان گزند نبینند، سخن بسیار گفته شده است. بعضی میان مهملات و بازی پیوند برقرار کرده‌اند و دلیل پایداری این‌گونه از بافته‌های آهنگین را بازی‌گونه بودن آنها دانسته‌اند. در حالی که همه می‌دانیم بازی‌ها در گذر زمان رنگ باخته‌اند و جای خود را به بازی‌های دیگری داده‌اند؛ بازی‌هایی که با ویژگی‌های زمان و مکان پس از خود، تناسب بیشتری داشته باشند.
بعضی دیگر، تخیل بی‌مرز و درنتیجه خیال‌انگیزی بسیار و یا پیوندهای دلنشین آوایی را عامل پایداری مهملات یا به بیانی دیگر هیچانه‌ها دانسته‌اند. شاید عوامل یادشده و یا هر عامل دیگری، در ماندگاری مهملات نقش داشته باشند. اما باید بپذیریم که نمی‌توان هیچ‌یک از عوامل برشمرده را علت اصلی ماندگاری بافته‌ها و ساخته‌های آهنگین و بی‌معنی هیچانه‌ها دانست زیرا هم برای گسترش خیال بچه‌ها، هم در مسیر ایجاد پیوندهای آوایی و... آثار دیگری بوده و هست که هرگز به ماندگاری مهملات یا هیچانه‌ها دست نیافته‌اند.
گروهی نیز پا را از حیطه دانش پایه و توان ذهنی و دنیای بچه‌ها فراتر گذاشته و معتقدند که هیچانه‌ها نوعی از بیان و راه ارتباط شخصی انسان‌ها با نیستان وجود و مادر طبیعت بوده است. این گروه به دلایل خود، در جهت اثبات ماندگاری هیچانه‌ها، رنگی عرفانی داده‌اند و سیال بودن اندیشه و خیال عارفان را که ظهور و بروزی رقص‌آیین دارند، شکل تکامل یافته‌تر سیالیت و خیال‌انگیزی موجود در متل‌ها و مهملات پنداشته‌اند.
هیچانه‌ها، همه آنچه را که گفته شد در خود دارند، ولی هیچ‌یک از آنها نیستند. بازی آهنگین، در کلامی بی‌معنی، با مفاهیمی در حد وارونگی تصاویر و پدیده‌های تغییریافته، چیزی نیست که بتوان با شیوه‌های متعارف به تبیین و تشریح اسباب ماندگاری‌اش پرداخت».
اما اهمیت هیچانه‌ها در چیست؟ مصطفی رحماندوست، شاعر، نویسنده و مترجم ادبیات کودک و نوجوان درباره اهمیت و کارکرد هیچانه‌ها در ادبیات کودک اظهار کرد: یک غذای خوب و پر از ویتامین، خاصیت خود را دارد، حتی اگر آن را نخورند و بروند فست‌فود بخورند، به خود ظلم کرده‌اند. بخصوص غذایی که در طول قرن‌ها خوشمزه مانده و با تغییر سلیقه‌ها مزه خود را تغییر نداده باشد. داستان هیچانه‌ها چنین است. یک‌سری هیچانه‌ها از گذشته مانده و همچنان هست و اگر خانواده‌ای بخواهد به آنها مراجعه کند، تاثیر و جاذبه و نیروی آنها را بر بچه‌ها می‌بیند و اگر خانواده‌ای نخواهد استفاده کند، به ما مربوط نمی‌شود.
مریم جلالی، استاد زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان نیز درباره اهمیت و کارکرد هیچانه‌ها در ادبیات کودک و نوجوان اظهار کرد: هیچانه یک ژانر ادبی است؛ اگر بخواهیم بگوییم ادبیات کودک چیست، باید بگوییم ادبیات کودک آن چیزی است که نیازهای کودک را تامین می‌کند. هیچانه‌ها هم یک ژانر است و تامین‌کننده بخشی از نیاز مخاطب است. محتوای ادبیات کودک بیشتر به تجربه و درک کودکان محدود میشود، اگر هیچانه‌ها را یک ژانر ادبیات کودک بدانیم قطعا باید در درک کودکان و هم تجربه‌های آنها تاثیر بگذارد. هیچانه‌ها در تجربیات کودکان قرار گرفته و در بازی‌های آنها نمود داشته است. همچنین در درک آنها هم تاثیر دارد. کودکان خیلی سریع این اشعار را حفظ می‌کنند و به خاطر می‌سپارند.
او در ادامه گفت: اگر بخواهیم درباره ارزش‌های هیچانه‌ها هم صحبت کنیم، یک‌سری از ارزش‌ها شخصی است؛ مانند لذت دادن و تخیل کردن و یا ایجاد بینش درونی و حتی جهانی بودن تجربه. ارزش‌های آموزشی هم داریم که می‌خواهد چیزهایی را به مخاطب یاد بدهد. در بخش آموزشی، شاید نتوان صراحتا گفت بلندخوانی و یاد دادن لغت جدید ایجاد می‌کند و شاید هیچانه‌ها این‌ها را نداشته باشد اما در هیچانه‌ها تخیل و لذت است. تخیل آن هم خطی است یعنی گزاره‌های کوتاه کوتاه مثلا «گاو حسن چطوره؟». یا لذت دارد زیرا چند آوا را کنار هم می‌چیند و ریتمی ایجاد می‌کند که لذت می‌دهد، این‌ها نشان می‌دهد کار کار ارزشمندی است و به درد مخاطب می‌خورد. من کاری ندارم شما معیار طرح، معیار نقطه‌نظر را در آن پیدا نکنید اما خصوصیت خطی را می‌توانید در آن پیدا کنید بنابراین ارزش ادبی هم دارد.
جلالی سپس بیان کرد: هیچانه‌ها جزء اولین اشعار کودک و نوجوان است مانند لالایی‌ها، که این ارزشمند است و می‌توانم بگویم پدر و مادر شعر کودک هیچانه‌ها و لالایی‌ها هستند. یک جمله کلی که از آن کوتاه نمی‌آیم و به آن معتقدم.
این استاد دانشگاه شهید بهشتی همچنین خاطرنشان کرد: ممکن است خیلی از اشعار هیچانه الان از بین بروند ولی حافظ این اشعار مهدکودک‌ها هستند. مخاطبان اصلی مهدها، کودکان هستند. کودکان در آن‌جا تمرین ریتم می‌کنند و آهنگ یاد می‌گیرند. اشعاری که در مهدکودک‌ها خوانده می‌شوند غالبا هیچانه‌ها هستند و مهدکودک‌ها خیلی خوب می‌توانند متولی حفظ این ژانر ادبی برای کودک و نوجوان باشند. هیچانه‌ها به خاطر دسته‌بندی آوایی که دارند، تمرین ممارست مغز برای کودکان هستند. و گاه به خاطر دور و تکراری که در ماجرای هیچانه‌ها در بازی کودکان است، صبر کودکان را زیاد می‌کند، البته زمانی اتفاق می‌افتد که از حالت فردی خارج شود و به صورت بازی دربیاید.
اما چنین سروده‌هایی چه تاثیری بر زیست اجتماعی کودکان خواهد داشت؟ رحماندوست در این‌باره گفت: واقعیت این است هیچانه‌ها در گذر زمان هم یک شعر گروهی بوده‌اند، شعربازی و آهنگ‌بازی بوده و نمی‌توانیم از نظر دور بگیریم که بچه‌ها به تنهایی با هیچانه‌ها کاری داشته باشند؛ مادر با کودک و کودکان با هم در مهمانی و اردو آنها را می‌خواندند و یک نشاط ویژه آهنگین از هیچانه‌ها می‌گرفتند که بیشتر در جمع معنا پیدا می‌کرد. شعر کودک برای این است که کودک خود بخواند و لذت ببرد یا برایش بخوانند و لذت ببرد و شاعرانگی شعر بر او تاثیر بگذارد اما هیچانه‌ها با توجه به این‌که مبتنی بر معنی نبوده و مبتنی بر آهنگ و ریتم هستند، خواه ناخواه زمانی معنا پیدا می‌کنند که چند نفر با هم باشند و حرکاتی همراه هیچانه‌ها انجام دهند.
رحماندوست در ادامه بیان کرد: هیچانه‌ها با گذر زمان و آمدن تکنولوژی ارزش و قدرت خود را از دست نمی‌دهند و فقط ممکن است عده‌ای کمتر از آنها استفاده کنند و عده‌ای هم بیشتر. اما هر خانواده و پدر و مادری که به خواندن هیچانه‌ها بپردازد، آن‌قدر از آن لذت می‌برد که تمام وسایل تکنولوژیک امروزی را کنار می‌گذارد. این رازی است که در ادبیات و شعر کودکان و هیچانه‌ها وجود دارد؛ زمانی که والدین و بچه‌ها کنار هم به شعر خواندن و قصه گفتن و هیچانه و بازی شعر می‌پردازند به لذتی می‌رسند که دیگر رسانه‌ها را نادیده می‌گیرند.
شاعر «قصه‌های پنج‌انگشت» و «دوستی شیرین است» درباره ساخت هیچانه‌های جدید برای بچه‌ها و امروزی کردن آنها برای ارتباط بیشتر کوکان با آنها گفت: زمانی ما این کار را کردیم و سعی داشتیم این اتفاق بیفتد؛ هیچانه‌ها فقط خالی از معنا نیستند بلکه پر از خیال هم هستند. هر هیچانه‌ای که برای بچه‌ها خوانده میشود به نسبت محیط زندگی و فرهنگ دوروبر کودک، نوعی تفسیر خیالی برای خود درست می‌کند و به همین دلیل اگر مداومت در آن اتفاق بیفتد، تاثیر خود را می‌گذارد؛ مثلا هماهنگی دست و ذهن. در مقدمه کتاب «هیچ، هیچ، هیچانه» متنی نوشته و دلیل این را که چرا هفت شاعر پرسابقه نشسته و این شعرها را گفته‌اند آن‌جا ذکر کرده‌ام. دلایل علمی و تربیتی هیچانه‌ها را آن‌جا گفته‌ام.
شاید برخی از این هیچانه‌ها قدمتی به اندازه چند صد سال داشته باشند. دلیل ماندگاری این هیچانه‌ها چیست؟ طاهره ایبد، نویسنده کودک و نوجوان، در این‌باره گفت: یک فاکتور مهم در انتقال و ماندگاری هیچانه‌ها و متل‌ها، آمیختگی آنها با بازی‌های گروهی است؛ مانند اتل متل، کلاغ پر، عمو زنجیرباف و... اما متاسفانه تغییر شیوه زندگی امروز فرصت و امکان بازی‌های گروهی را برای بچه‌ها بسیار کم کرده است. با این حساب به نظر می‌رسد کارایی هیچانه‌ها بیشتر بر موسیقی کلامی و ریتم و سایر عناصری که گفته شد، باشد. البته اگر شرایط زندگی امروز، مجالی به پدر و مادر ها بدهد، تا حدی کارایی دووجهی، پرورش و بازی فیزیکی را حفظ خواهد کرد. آنچه مسلم است هیچانه‌ها و متل‌ها از سر ضرورت و در پی نیاز خردسالان خلق شده‌اند و قرن‌هاست که ماندگار شده‌اند، بدون تردید این نیاز که بخشی از آن فیزیولوژیک است، برای هیچ نوزادی تغییرپذیر نیست.
سایر اخبار این روزنامه
فرمانده کل قوا با اشاره به مسائل همسایگان در شمال غرب:
راه‌حل حوادث شمال‌غرب جلوگیری از دخالت ارتش‌های بیگانه در این کشورها است
محمد یوسفی آرامش
ایران و سه بحران جدید بین‌المللی
برنامه کشوری واکسیناسیون تا اواخر آبان به پایان می‌رسد
ابهام هایی برای جشن پایان کرونا
«ابتکار» به بررسی وضعیت بازار ارز و بورس پرداخت
بهار در انتظار پاییزِ بورس؟
شعرهای کودکانه چه تاثیری در زیست اجتماعی آنها دارد؟
در جست‌وجوی «عمو زنجیرباف»
دستاوردهایی که رزمایش فاتحان خیبر دارد
خط و نشان قاطع ایران در مرز‌های ارمنستان و جمهوری آذربایجان
حسن یزدانی انتقام باخت المپیک را گرفت
شکست شاخ آمریکایی
در جلسه ستاد هماهنگی اقتصادی دولت مطرح شد
دستور رئیس جمهوری برای تثبیت قیمت‌ها و کنترل بازار
رئیس مجلس شورای اسلامی:
مجلس یازدهم به دوران تاریک مجوزهای رانتی پایان داد
حزب الله:
واردات سوخت از ایران نقطه تحولی در مقابله با تحریم‌ها بود
نخست وزیر پاکستان:
آمریکا دیر یا زود دولت طالبان افغانستان را به رسمیت می‌شناسند
حسن یزدانی انتقام باخت المپیک را گرفت
شکست شاخ آمریکایی
چهارکشتیگیرایراندر روزدوممسابقاتجهانیبدونشکستبهفینالراهپیداکردند
