روزنامه آفتاب یزد

حاکمیت تَراشه در راهبرد دیجیتال جهان

نام سیلیکون‌ولی (Silico- Valley)؛ قطب فنّاوری آمریکا، از یک عنصر شیمیایی گرفته شده که مهم‌ترین جزء تَراشه است. هفته‌نامه اکونومیست با توسعه استفاده از اینترنت اشیاء، تراشه‌ها را با هر چیزی قابل‌تصور دانسته است (Chips with everything). به دست گرفتن و کنترل بازار تولید تراشه‌ها در قرن ۲۱ چیزی شبیه بدست گرفتن و کنترل منابع نفتی در قرن ۲۰ است و به کشوری که این صنعت و بازار آن را در دست داشته باشد، اجازه می‌دهد بر قدرت نظامی و اقتصادی کشورهای دیگر نیز حاکمیت داشته باشد.
بر اساس آمار تجارت جهانی نیمه‌رساناها، ارزش بازار تراشه‌ها در سال ۲۰۱۷ به ۴۱۲میلیارد دلار رسیده که در مقایسه با سال قبل ۶/۲۱درصد افزایش یافته است. بااین‌حال، این اعدادِ خام، ارزش و اهمیت واقعی صنعت تراشه‌سازی را نشان نمی‌دهد. برای مثال، درآمد جهانی تجارت الکترونیک سالانه بیش از دو هزار میلیارد دلار است. به عبارتی، اگر داده، نفت جدید باشد؛ تراشه‌ها موتور محرکه‌ای هستند که آن‌ها را به چیز مفیدی تبدیل می‌کنند.
طبق آمار شرکت مک‎کینزی در سال ۲۰۰۱، بالغ‌بر ۲۹ شرکت پیشرفته‌ترین تجهیزات کارخانه‎های تولید تراشه را ارائه می‌کردند؛ اما در سال 2018 تعداد آن‌ها به عدد پنج
رسیده است.


1) حاکمیت تراشه در راهبرد دیجیتال
به‌واسطه تراشه‌ها اختراعاتی مانند ترانزیستور و مدارها در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ بهبود یافت و کمک کرد کامپیوتر از ماشین‌های نامطمئن غول‌پیکر به دستگاه‌های جیبی قابل‌اعتماد تبدیل شود. در واقع، این تراشه‌ها رونق را برای غول‌های دیجیتالی امروزی به ارمغان آورده‌اند. در حال حاضر میکروتراشه‌های مدرن در همه‌چیز از خودرو گرفته تا هواپیماهای جنگنده تعبیه ‌شده‌اند.
شرکت‌های فعال در صنعت تراشه به دو دسته تقسیم می شوند: دسته نخست شرکت‌هایی همچون اینتل، سامسونگ و میکرون می‌باشند که تراشه‌های موردنیاز خود را در کارخانه‌های خود طراحی و تولید می‌کنند و نیازی به واردکردن آن از شرکت‌های دیگر ندارند. سامسونگ ۱۴ میلیارد دلار برای ساخت یک کارخانه تراشه در کره‌جنوبی هزینه کرده است. سازندگان تراشه به شوخی به قانون دوم مور اشاره می‌کنند که می‌گوید هزینه یک کارخانه تراشه هر چهار سال دو برابر شده‌ است. سامسونگ سالانه معادل 56 میلیارد دلار این ادوات نیمه‌هادی را به فروش می رساند که 36 میلیارد دلار از آن صرف تولید محصولات خودش می شود. دسته دوم شرکت‌هایی که سازنده تراشه برای دیگر شرکت‌های در حوزه‌های مختلف ازجمله صنایع نظامی هستند. کمپانی 2 تریلیون دلاری اَپِل، بزرگترین خریدار تراشه‌ها در جهان است که سالانه 58 میلیارد دلار برای خرید تراشه هزینه می کند. سالانه معادل 37میلیارد دلار تراشه در صنعت خودروسازی جهان استفاده می شود و کمپانی‌هایی مانند تویوتا و فولکس واگن که از بزرگان این صنعت هستند، سالانه 4 میلیارد دلار صرف خرید تراشه‌های موردنیاز خود می‌کنند.
ازآنجاکه تراشه‌ها از خودروها و قطارها گرفته تا تلفن‌های هوشمند و سایر لوازم الکترونیکی مصرفی، مورداستفاده هستند، نمی‌توان نسبت به این موضوع بی‌تفاوت بود. بدون تراشه‌ها عملاً هیچ دستگاه یا محصول دیجیتالی هم در جهان وجود ندارد (There is no digita- withouchips). حالا دیگر خودکفایی بیشتر در تولید تراشه، جزء کلیدی و حیاتی راهبرد دیجیتالی به شمار می‌رود.
ریزتراشه‌‌های مدرن میلیاردها جزء دارند و در کارخانه‎های فوق پیشرفته ساخته می‌شوند که ده‌ها میلیارد دلار هزینه می‌کنند. این محصول پیچیده، زنجیره تامینی به همان اندازه پیچیده‌ای دارد که هزاران شرکت تخصصی در سراسر جهان را ایجاد کرده است. به گفته انجمن صنایع تراشه امریکا یکی از اعضای آن ۱۶ هزار تامین‌کننده دارد که بیش از ۸۵۰۰ واحد آن خارج از آمریکا هستند.
کمبود تراشه در جهان به‌ دنبال شیوع کرونا و به‌تبع آن، تعطیلی کارخانه‌ها و افزایش میزان تقاضای جهانی، علاوه بر تولیدکنندگان کامپیوترها و گوشی‌های هوشمند، خودروسازان را نیز به دردسر انداخت. چنین شرایطی منجر به کندشدن تولید طیف وسیعی از محصولاتی شد که از تراشه‌ها برای پردازش داده‌ها
استفاده می‌کنند. این کمبود جهانی اخیر تراشه‌ها (A Globa- Chips Shortage)، دامنه گسترده استفاده از تراشه‌ها در محصولات فناورانه امروز و وابستگی شدید (Heavy Dependencies) به کشورهای مشخص زمینه‌ساز نگرانی اصلی سیاست‌گذاران آمریکا، اتحادیه اروپا و چین درباره ظرفیت تولید تراشه بوده است و به همین دلیل هم اخیراً تلاش کرده‌اند بر آن بیشتر تمرکز کنند.
2) حاکمیت تراشه در راهبرد دیجیتال آمریکا
سهم ایالات‌متحده از ظرفیت تولید تراشه جهانی از 37 درصد در سال 1990 به 12 درصد در حال حاضر کاهش یافته است. این کاهش سهم بیشتر به این دلیل بوده است که دولت‌های دیگر کشورها به‌طور جاه‌طلبانه در مشوق‌های تولید تراشه سرمایه‌گذاری کرده‌اند و دولت ایالات‌متحده این کار را نکرده است.
در همین راستا سال 2020 «قانون تراشه برای امریکا» (AcChips for America)
با هدف افزایش انعطاف‌پذیری زنجیره‌های تامین تراشه ایالات‌متحده
‏(to Increase the Resilience of US Semiconductor Supply Chains) تصویب گردید. به‌موجب این قانون دولت امریکا به دنبال 52 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری فدرال برای تدارکات تحقیقات، طراحی و ساخت (Research, Desig- and Manufacturing Provisions) تراشه‌های داخلی، افزایش تاب‌آوری زنجیره‌های تامین تراشه‌ها و قطعات نیمه‌هادی در امریکا را هدف‌گذاری کرد. بر اساس آمار انجمن صنایع تراشه آمریکا (Semiconductor Industry Association) تراشه‌ها اولین صادرات محصولات الکترونیکی ایالات‌متحده در سال 2019 بوده‌اند.
صادرات محصولات الکترونیکی ایالات‌متحده در سال 2019
3) حاکمیت تراشه در راهبرد دیجیتال اتحادیه اروپا
به دنبال آمریکا، کمیسیون اتحادیه اروپا هم در سال 2021 جهت خودکفایی از اتکا به تامین‌کنندگان آسیایی و آمریکایی در حوزه تولید تراشه‌ها، قطعات الکترونیکی و نیمه‌هادی موردنیاز به دنبال اجرایی ساختن «قانون تراشه‌ها» (Chips Act) است. اروپا می خواهد تا سال 2030 میلادی سهم خود را از بازار جهانی تراشه‌ها به 20 درصد برساند. موانع زیادی بر سر راه تلاش‌های اروپا وجود دارد. یکی از این موانع، عدم دسترسی اروپا به مواد معدنی کمیاب است و این مواد را باید خارج از اتحادیه جست‌و‌جو کند. بی‌علاقه بودن شرکت‌های بزرگ به سرمایه‌گذاری سنگین در این مسیر هم یکی دیگر از مشکلات اتحادیه اروپاست.
هدف از اجرای «قانون تراشه‌ها» پیوند دادن ظرفیت‌های تحقیق، طراحی و آزمایش ظرفیت‌های اتحادیه اروپا و هماهنگی بین سرمایه‌گذاری‌های اتحادیه اروپا و همچنین سرمایه‌گذاری‌های ملی در این زمینه برای افزایش خودکفایی اتحادیه است. هدف ایجاد یک اکوسیستم تراشه اروپایی
‏(A state-of-the-arEuropea- Chip Ecosystem) به‌طور مشترک است.
قانون تراشه‌های اروپایی شامل تحقیقات، افزایش ظرفیت تولید و همکاری بین‌المللی می‌شود و این اتحادیه باید به دنبال ایجاد صندوق اختصاصی تراشه‌های اروپایی باشد. این «قانون تراشه» ۳ مولفه دارد: نخستین مورد آن، ایجاد یک راهبرد تحقیق توسط موسساتی در بلژیک، فرانسه و آلمان است. مولفه دوم یک برنامه جمعی (Collective Plan) برای افزایش ظرفیت تولید تراشه در اروپا با حمایت از نظارت و انعطاف‌پذیری زنجیره تامین تراشه (Chip Supply Chain) در طراحی، تولید، بسته‌بندی، تجهیزات و تامین‌کنندگان می‌باشد و هدف حمایت از توسعه اَبَر کارخانه‌های اروپایی (Europea- Mega Fabs) برای تولید حجم بالایی از پیشرفته‌ترین تراشه‌هاست که ۲ نانومتر یا کمتر قطر دارند و بسیار کم‌مصرف
‏(Energy-efficient) هستند. سومین مولفه هم چارچوبی را برای همکاری و مشارکت بین‌المللی تعیین می‌کند. درواقع ایده این نیست که همه‌چیز در اروپا تولید گردد بلکه اعتقاد بر این بوده علاوه بر افزایش انعطاف‌پذیری تولیدات داخلی، باید با داشتن یک راهبرد ویژه، به زنجیره‌های تامین خود تنوع مناسبی ببخشند. به‌این‌ترتیب وابستگی بیش‌ازحد (Over-dependence) به یک کشور یا منطقه کاهش می‌یابد.
قانون تراشه‌ها در راستای سایر اقدامات دیجیتالی (Digita- Initiatives) است که قبلاً در اتحادیه اروپا انجام شده است. از این اقدامات دیجیتالی می‌توان به تلاش (the Digita- Markets Acand Digita- Services Act) برای مهار قدرت غول‌های اینترنتی (“Gatekeeper” InterneGiants) و افزایش پاسخگویی پلتفرم‌های مختلف (Platforms’ Accountability)؛ اقدام به (the Artificia- Intelligence Act) مقررات‌گذاری برای برنامه‌های کاربردی پرخطر هوش مصنوعی (Regulate High-risk Applications of AI) و همچنین مقابله (via a Beefed up Code of Practice) با اطلاعات غلط آنلاین (Online Disinformation) اشاره کرد.
4) حاکمیت تراشه در راهبرد دیجیتال چین
شی جین‌پینگ (رئیس‌جمهور چین) اولویت‌های متفاوت تکنولوژیکی‌اش را در سخنرانی‌ای که سال پیش در مجله حزب کمونیست (Qiushi) منتشر شد، بیان کرده است. او اذعان کرد که اقتصاد آنلاین در حال شکوفایی است و گفت که «چین باید سرعت پیشرفت اقتصاد دیجیتال، جامعه دیجیتال و دولت دیجیتال را بالا ببرد» اما «هم‌زمان باید این واقعیت را پذیرفت که اقتصاد واقعی بنیان اقتصاد دیجیتال است و صنایع مختلف تولیدی را نباید رها کرد.»
وال‌استریت ژورنال در مطلبی (China Wants Manufacturing—Nothe Internet—to Lead the Economy) می‌نویسد که از دیدِ شی جین‌پینگ دو نوع فنّاوری وجود دارد: آن‌هایی که «خوب است» آن‌ها را داشت (Nice to Have)
و آن‌هایی که «باید» داشت (Need to Have). رسانه‌های اجتماعی، تجارت الکترونیک و شرکت‌های اینترنتی مصرفی جزء آن دست‌های هستند که «خوب است» کشور داشته باشد؛ اما در نگاه او، عظمت ملی به داشتن بهترین اَپ چت گروهی یا تاکسی اینترنتی وابسته نیست. در عوض، او فکر می‌کند که چین «باید» به جدیدترین فنّاوری نیمه‌رساناها، باتری خودروهای برقی، هواپیماهای تجاری و تجهیزات مخابراتی دسترسی داشته باشد تا چالاکی تولیدی خود را حفظ کند، نیازمند شرکت‌های غربی نباشد و نهایتاً همچنان صنعتی باقی بماند و تبدیل به اقتصاد خدماتی نشود.
از یک دهه پیش، چین دریافت که به‌زودی به‌عنوان کم‌هزینه‌ترین تولیدکننده دنیا، بازارهای جهانی را به دست خواهد گرفت؛ اما این امری موقتی خواهد بود، چون پس از مدتی نیروی کار چینی خواهان افزایش دستمزد خواهد شد. در این شرایط نیروی کار کشورهای دیگری مانند ویتنام می‌تواند جای نیروی کار چین را بگیرد. برای جلوگیری از این امر، چین درصدد تولید محصولات پیشرفته‌تر و پیچیده‌تری هم‌تراز با آمریکا برآمد؛ اما مشکل اینجا بود که اغلب این محصولات به تراشه‌های خاصی نیاز دارند که چین توان تولید آن‌ها در داخل را ندارد. لازم به ذکر است که ۶۱ درصد از تراشه‌های دنیا توسط چین برای تولیدات داخلی و بازارهای صادراتی خریداری می شود؛ به‌عنوان‌مثال دولت چین در سال ۲۰۱۸ حدود ۳۱۰ میلیارد دلار تراشه وارد و اذعان کرده بود که توان تولید تراشه‌های پیشرفته‌تر را ندارد.
چین بیش از یک‌صد میلیارد دلار جهت توسعه صنایع نیمه‌هادی با هدف تبدیل‌شدن به قطب اول تولید تراشه در دنیا سرمایه‌گذاری کرده است و در این راستا، صندوق سرمایه‌گذاری صنعت چین یا «صندوق بزرگ» ۵۱ میلیارد دلار (۲۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ و ۲۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹) به این امر بودجه اختصاص داده است. چین از این سرمایه برای پیاده‌سازی بیش از ۷۰ پروژه در صنایع نیمه‌هادی مانند ساخت و احداث کارخانه‌ها، خرید شرکت‌های خارجی، سرمایه‌گذاری در طرح‌های مشترک و غیره استفاده کرد، به‌این‌ترتیب، جایگاه خود را از تولید صفر درصد تراشه‌های دنیا به 5 درصد ارتقا بخشید. اگرچه کیفیت این تراشه‌ها امروز پایین است، در آینده این کشور قصد دارد سرمایه‌گذاری در طراحی تراشه‌ها و تجهیزات و مواد پیشرفته تولید محصولات نیمه‌هادی را آغاز کند.
5) حاکمیت تراشه در راهبرد دیجیتال ایران
یک استاد تمام دانشکده مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگو با نگارنده در رابطه با صنعت تراشه در ایران چنین گفت: «صنعت ساخت نیمه‌رساناها (نیمه‌هادی‌ها) بزرگ‌ترین ضعف فناورانه ایران است. اگر کشوری چنین صنعتی داشته باشد، می‌تواند کلیه قطعات و ادوات الکترونیکی و نوری را بسازد؛ از ریزپردازنده‌ها (Microprocessor) گرفته تا فنّاوری رادیو شناسه (Radio Frequency Identification) و ازآنجا تا کامپیوتر خودرو (Electronic Contro- Unit) و تراشه‌های کنترل‌کننده تمام ادوات الکترومکانیکی.
این صنعت به‌طور گسترده به کمک غربیان در ژاپن، کره و تایوان توسعه یافته و اکنون چین هم بدان دست یافته است. گویا روسیه هم دارد.
مدت ۴۰ تا ۵۰ سال است که افرادی در ایران به دنبال صنعت ساخت نیمه‌رساناها بوده‌اند. از دریاسالار اردلان رئیس سازمان صنایع دفاع که می‌خواست این صنعت را در دهه ۱۳۵۰ در صنایع الکترونیک ایران در شیراز راه‌اندازی کند تا دکتر وجدانی که آزمایشگاه خواص مواد و نیمه‌هادی‌ها را در جوار دانشکده مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف در نیمه دهه ۵۰ راه‌اندازی کرد و کوره‌های دیفیوژن را به آنجا آورد.
سهم بازار فروش جهانی تراشه در سال 2019
در دهه ۱۳۶۰ سعی در راه‌اندازی صنایع قطعات الکترونیک ایران در لویزان شد. در دهه ۱۳۶۰ استادانی چون دکتر شریف بختیار، دکتر اعتمادی و دکتر بهبهانی دنبال ایجاد یک لابراتوار ساخت مدارهای مجتمع و ادوات نیمه‌رسانا در دانشگاه صنعتی شریف بودند. در دهه ۱۳۷۰ دکتر رشیدیان و دکتر فائز و بعضی دیگر همکاران به دنبال احیای پروژه ساخت نیمه‌هادی‌ها بودند. متاسفانه هیچ‌یک توفیق چندانی نیافتند.
به نظر می‌رسد صنعت ساخت نیمه‌هادی‌ها تابویی مانند ذوب‌آهن در ۸۰سال پیش ایران شده است. صنعت سیلیکون یا نیمه‌رساناها هم‌چنین سرنوشتی دارد؛ یعنی هیچ کشور غربی حاضر به فروختن آن به ما نیست. باری به نظرم این چیزی است که یکی از مظاهر اصلی فنّاوری پیشرفته است و ما هنوز در آن درمانده‌ایم.»
ختم کلام
مسابقه برای پیشرفته‌ترین تراشه‌ها، مسابقه‌ای برای رهبری فنّاوری و صنعت است. جایگاه تراشه در راهبرد دیجیتال فقط موضوع رقابت‌پذیری
‏(A Matter of Competitiveness) نیست؛ بلکه این امر به حاکمیت فنّاوری (A Matter of Tech Sovereignty) نیز مربوط می‌شود. بر اساس آمار انجمن صنایع تراشه آمریکا سهم بازار فروش جهانی تراشه در سال 2019 بدین‌صورت بوده است که: 45 درصد برای آمریکا؛ 24 درصد برای کره جنوبی؛ 9 درصد برای ژاپن؛ 9 درصد برای اتحادیه اروپا؛ 6 درصد برای تایوان و 5 درصد برای چین.
فارن افرز در مطلبی (The Missing Chips) نوشته است که تامین نیمه‌رساناها از خیلی قبل‌تر از همه‌گیری ویروس کرونا درخطر قرار گرفته بود و این ویروس فقط تا حدی مقصر کمبودهای کنونی است. همه‌گیری کووید 19 تا زمانی که جو بایدن ریاست‌جمهوری آمریکا را تحویل بگیرد باعث شده بود که ابعاد وسیع بحران نیمه‌رساناها چندان به چشم نیاید. یکی از مهم‌ترین عواملی که برای کمبود فعلی نیمه‌رساناها برشمرده می‌شود تغییر ناگهانی سیاست تجاری آمریکا است. در سال 2018 دولت ترامپ با توجه به دغدغه‌هایی که درزمینه امنیت ملی داشت یک جنگ تجاری و فناورانه را با چین آغاز کرد که تمام زنجیره جهانی‌شده تامین نیمه‌رساناها را تکان داد. مشکل صنعت چند میلیارد دلاری نیمه‌رساناهای آمریکا زمانی شروع شد که دولت ترامپ از آن برای ابزاری علیه شرکت «هوآوی»؛ شرکت غول مخابراتی چینی و مصرف‌کننده بزرگ مدارهای الکتریکی، استفاده کرد. این کار مایه آبروریزی بود و باعث شد که کمبود کنونی تامین نیمه‌رسانا پیش بیاید و کسب‌وکارها و نیروی کار آمریکا صدمه ببیند. اکنون دولت بایدن باید برای مهروموم‌های آینده، قطعات متلاشی‌شده این حوزه را جمع و دوباره سرهم کند.
ازیک‌طرف؛ همان‌طور که فارن افرز در مطلب فوق اشاره کرده است، تلاش‌های واشنگتن برای بهبود زنجیره تامین نیمه‌رساناها نیاز به این دارد که هریک از طرفین این شراکت بزرگ، انعطاف نشان دهند. ژاپن، کره جنوبی، تایوان و اروپا مامن و موطن مهم‌ترین شرکت‌هایی هستند که در جاهای مختلفِ زنجیره تامین نیمه‌رساناها قرارگرفته‌اند و سازنده مدارهای الکتریکی یا تجهیزات شبکه‌اند؛ اما روابط این کشورها به طرز پیچیده‌ای درهم گره‌خورده است و بازی با هر یک از طرف‌های ماجرا نیازمند بازبینی در دیپلماسی کشورهاست. روابط بین توکیو و سئول پرتنش باقی‌مانده است و اخیراً نیز ژاپن محدودیت‌های صادراتی روی مواد شیمیایی اساسی به تولیدکنندگان نیمه‌رساناها در کره جنوبی اعمال کرده است. تایوان چون بیشترین قطعات را برای شرکت‌های سازنده مدارهای الکترونیکی می‌سازد باید در مرکز توجهات واشنگتن قرار بگیرد؛ اما سیاست همکاری با تایوانی‌ها به‌طور اجتناب‌ناپذیری باعث رنجش چین می‌شود؛ چراکه پکن به این جزیره به‌مثابه یکی از استان‌های خود نگاه می‌کند و در پی این است که نهایتاً تایوان را به بخشی از چین تبدیل کند.
از طرف دیگر؛ بر اساس گزارش رویترز، البته اگر برنامه‌های جدید دولت‌های جهان اجرایی شود، صنعت تراشه ممکن است وضعیت مشابه دهه ۱۹۷۰ و دهه ۱۹۸۰ را پیدا می‌کند که طی آن هر کشوری تراشه را برای ارتباطات و مسائل دفاعی خود حیاتی ارزیابی می‌کرد؛ اما این ریسک وجود دارد که ظرفیت تولید تراشه بیش‌ازحدی در دنیا ایجادشده و قیمت تراشه‌ها را پایین بیاورد و مانند دهه ۱۹۸۰ که کارخانه‌های زیادی از استرالیا گرفته تا آفریقای جنوبی تعطیل شدند، به بخش‌های وسیعی از این صنعت آسیب بزند.
با این اوصاف و با در نظر گرفتن تفاوت‌هایی که در سطح مناسبات بین‌المللی وجود دارد، تلاش بسیار گسترده برای اینکه همه‌چیز را کنترل کنی عین کنترل نکردن هیچ‌چیز است (Overly broad attempts to contro- everything are likely to end up controlling nothing)!
لینک منبع خبر
پربازدیدترین‌های روزنامه ها
پس از انتشار تصاویر ماهواره ای از میزان خسارت ها به پایگاه نواتیم، دیروز نیز تصاویر ماهواره‌ای پایگاه رامون ارتش صهیونیستی منتشر شد که نشان می دهد علاوه بر آشیانه ها، مراکز تجهیزات نظامی نیز توسط موشک های بالستیک ایران هدف قرار گرفته است (خراسان) امیر واحدی: این‌بار با بمب‌افکن su ۲۴ پاسخ ویرانگر می‌دهیم / سردار حاجی‌زاده: صد در صد می‌زنیم (جوان) اخبار ویژه (کيهان) پیام صریح ایران به جنگ‌طلبان صهیونیست (تجارت)
سایر اخبار این روزنامه
کجاست امنیت حکومت طالبانی؟ عراق بهشت سرویس‌های جاسوسی - اطلاعاتی است وعده‌های سفراستانی چقدر پشتوانه دارد؟ تیم ملی فوتبال کشورمان مقابل امارات پیروز شد اما کارشناسان انتقادات بسیاری به عملکرد این تیم دارند قانون و فقه درباره ضرورت تزریق واکسن چه می‌گویند؟ پس افتادگی فرهنگی و کرونا کلاب هاوس وتطهیر گذشته مشت همیشه نمونه خروار نیست مردم غم نان دارند نه شانگهای زنگ خطر کمبود پزشک سریال کره‌ای پخش نکنیم سئول پول‌های مان را آزاد می‌کند؟ حاکمیت تَراشه در راهبرد دیجیتال جهان قانون و فقه درباره ضرورت تزریق واکسن چه می‌گویند؟