روزنامه ابتکار
1400/09/16
چرا مردم از واژه‌های جایگزین شده توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی استفاده نمی‌کنند؟ از درازآویز تا خویش‌انداز
گروه فرهنگ و هنر – شاید شما هم کلماتی مثل «دراز آویز زینتی» یا «کش لقمه» را شنیده باشید، کلماتی که سال‌ها گفته می‌شد مصوب فرهنگستان ادب و زبان فارسی است. گرچه فرهنگستان گفته است که این کلمات تنها برای بحث‌های تخصصی تصویب شده‌اند. اما باز هم کلماتی هستند که این فرهنگستان آنها را جایگزین کرده‌اند، واژه‌هایی که باعث شده‌اند تا کاربران آنها را به شوخی بگیرند.
سال 1314 نهادی به نام فرهنگستان ایران تاسیس شد. که بعدها به فرهنگستان زبان و ادب فارسی کنونی تبدیل شد. این نهاد تا سال 1333 ذیل عنوان «فرهنگستان اول» فعالیت کرد. تاسیس این نهاد را به محمدعلی فروغی ادیب و سیاست‌مدار معاصر ایرانی نسبت می‌دهند؛ نهادی که با هدف اصلاح زبان و خط فارسی شروع به فعالیت کرد. وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه اساسنامه فرهنگستان را در شانزده ماده تنظیم کرده بود که به تصویب هیئت وزرا رسید. این وظایف عبارت بود از ترتیب فرهنگ به قصد رد و قبول لغات و اصطلاحات در زبان فارسی، اختیار الفاظ و اصطلاحات در هر رشته از رشته‌های زندگانی، پیراستن زبان فارسی از الفاظ نامتناسب خارجی، تهیه دستور زبان، جمع آوری لغات و اصطلاحات پیشروان و صنعتگران و الفاظ و اصطلاحات قدیمی و اشعار و امثال و قصص و نوادر و ترانه‌ها و آهنگ‌های ولایتی، هدایت افکار به حقیقت ادبیات و چگونگی نظم و نثر، تشویق شعرا و نویسندگان در ایجاد شاهکارهای ادبی، تالیف و ترجمه کتب سودمند و مطالعه و اصلاح خط فارسی.
ساختن واژه‌های تازه توسط مردم بخشی از پویایی زبان است. مزدک انوشه، زبان‌شناس و استادیار گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران درباره واژه‌گزینی مردمی و همچنین تاثیر اهل زبان بر ماندگاری واژه‌ها اظهار کرد: اگرچه واژه‌سازی فرآیندی تخصصی است و به دانش، تجربه، شم و ذوق زبانی احتیاج دارد، اما از سویی پدیده‌ای است که پیوسته در گفتار روزمره اهل زبان رخ می‌دهد. همه ما در گفت‌وشنود روزانه‌مان مدام در حال واژه‌سازی هستیم. البته اغلب این واژه‌ها مدخل نمی‌شوند؛ یعنی نمی‌توانید آنها را در لغت‌نامه «دهخدا»، «سخن» و فرهنگ «معین» پیدا کنید.
او در ادامه با بیان این‌که فرآیند واژه‌سازی بسیار طبیعی رخ می‌دهد، گفت: این گمان درست نیست که فقط اهل فن و متخصصان حوزه‌های مختلف ممکن است واژه بسازند؛ همه اعضای یک جامعه زبانی پیوسته در حال واژه‌سازی‌اند، اما بسیاری از واژه‌های آنها ثبت و ضبط یا اصطلاحاً مدخل نمی‌شوند. وانگهی، بسیاری از نوواژه‌ها یک‌بار و فقط برای یک موقعیت خاص تولید می‌شوند که اصطلاحاً به آنها تک‌بارگونه می‌گویند؛ یعنی گونه‌ای که برای بافت زبانی ویژه‌ای ساخته شده است. البته گاهی هم بعضی از این تک‌بارگونه‌ها بخت و اقبال پیدا می‌کنند و آن‌قدر به کار می‌روند تا مدخل می‌شوند و می‌توان آنها را در لغت‌نامه و فرهنگ پیدا کرد.
اما در این روند فرهنگستان فارسی تلاش می‌کند تا برخی از این واژه‌های تازه را بومی‌سازی کنند. نسرین پرویزی، معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در گفت‌وگو با ایسنا در این‌باره گفته بود: فرهنگستان در وهله اول، واژه‌های مردمی را معادل‌گزینی نمی‌کند. ما برای واژه‌هایی که قرار است وارد زبان عموم شود، معادل‌گزینی می‌کنیم که خیلی وقت‌ها آن واژه‌ها را هم از مردم می‌گیریم. مثلا زمانی که می‌خواستیم واژه «سلفی» را بررسی کنیم، دیدیم مردم برای آن «خودعکس» را به کار برده‌اند و از طرفی صداوسیما هم به آن «خویش‌انداز» گفته است. با این حال، فرهنگستان احساس کرد آنچه مردم ساختند ممکن است توجیه دستوری خیلی قوی نداشته باشد، چون «خودعکس» از یک جمله می‌آید اما به هر حال مردم آن را به کار بردند و بیش از هر چیز دیگری در ذهن‌شان است، در حالی که خویش‌انداز اقبال چندانی نداشته و حتی مردم آن را مسخره می‌کردند. بنابراین، اگر مردم در حوزه واژه‌های عمومی، واژه‌ای ساخته باشند که متناسب باشد و بعدا اشکالاتی ایجاد نکند و خوشه‌واژه‌ای در حوزه تخصصی برای آن نداشته باشیم، فرهنگستان از همان استفاده می‌کند. اما اگر خوشه‌واژه داشته باشد، فرهنگستان دیگر به این‌که چه واژه‌ای ساختند، کاری ندارد. ساختار واژه را بررسی می‌کند و متناسب با ساختار و خوشه واژه‌ای که دارد، برای آن معادل‌گزینی می‌کند.
همانطور که پرویزی اشاره کرد، برخی از واژه‌هایی که فرهنگستان در این سال‌ها جایگزین کلمات خارجی کرده چندان مورد استقبال مردم قرار نگرفته است، از درونداد، بیرونداد به جای Input/Outputگرفته تا دوگوشی به جای هدفون.
چندی پیش جایگزین شدن واژه خمیراک در فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای pasta جنجال بسیاری به پا کرد. سال‌ها پیش احمد پوری، مترجم و داستان‌نویس پیشکسوت در گفت‌وگویی با ایسنا در این‌باره گفته بود: آن‌هایی که در فرهنگستان هستند، اگر زبان را به عنوان یک پدیده علمی نگاه کنند و حرکت زبان را ببیند و بدانند کجا زبان رام‌شونده است و کجا نیست، ما این مشکلات را نخواهیم داشت و دیگر این همه زحمت به خودشان نمی‌دهند که واژه‌هایی مثل «برگک» و «خمیراک» را درست کنند، چون می‌دانند این کارها آب در هاون کوبیدن است.
او همچنین افزوده است: شاید مهم‌ترین ضعف فرهنگستان این باشد که به زبان به صورت پدیده‌ای علمی نگاه نمی‌کند و آن را پویا نمی‌داند که بخواهد قوانینش را بشناسد. اگر زبان را به صورت یک پدیده علمی بررسی کنند که بدانند چه بخشی از آن قابلیت رشد و زایایی و چه بخشی قابلیت تعویض دارد، دیگر ما مشکلی نخواهیم داشت. آن وقت دیگر خواهند فهمید واژه‌هایی که در بین مردم نشسته، واژه‌های آن زبان است و باید به آنها احترام گذاشت و البته این اصل مسلم را هم در پیشنهاد واژه به مردم رعایت خواهند کرد که «تا تنور داغ است، باید چسباند»؛ وگرنه از این خمیرها نانی حاصل نخواهد شد.
فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال‌های اخیر کوشیده با ورود به حوزه‌های علوم نوین، برخی از واژه‌ها را معادل‌سازی کند که به نظر می‌رسد انتخاب واژه‌هایی چون خمیراک و ... نیز در این حوزه می‌گنجد.
احتمالاً شنیده‌اید یا خوانده‌اید که واژه خمیراک در فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای pasta انتخاب شده است، اما آنچه کمتر درباره‌اش گفته میشود آن است که این معادل برای استفاده در نام غذا ساخته نشده، بلکه مانند بسیاری از واژه‌های تخصصی برای متخصصان برگزیده شده تا «انواع محصولات خمیری را که از آرد زبرِ گندم سخت و در طی مراحل مختلفِ خمیر کردن و رشتهای کردن و خشک کردن حاصل می‌شوند»، چنین بنامند.
به هر حال اما همانطور که بسیاری از کارشناسان می‌گویند بسیاری از واژه‌هایی که توسط فرهنگستان جایگزین می‌شوند، توسط مردم مورد استفاده قرار نمی‌گیرند و تنها به دستمایه‌ای برای خنده تبدیل می‌شوند.
به نظر می‌رسد کارشناسان این فرهنگستان باید نگاهی جامعه‌شناختی به واژه‌های مورد استفاده توسط مردم بیندازند تا راهی تازه برای زنده نگه داشتن زبان فارسی بیابد.
پربازدیدترین‌های روزنامه ها
پس از انتشار تصاویر ماهواره ای از میزان خسارت ها به پایگاه نواتیم، دیروز نیز تصاویر ماهواره‌ای پایگاه رامون ارتش صهیونیستی منتشر شد که نشان می دهد علاوه بر آشیانه ها، مراکز تجهیزات نظامی نیز توسط موشک های بالستیک ایران هدف قرار گرفته است (خراسان) امیر واحدی: این‌بار با بمب‌افکن su ۲۴ پاسخ ویرانگر می‌دهیم / سردار حاجی‌زاده: صد در صد می‌زنیم (جوان) اخبار ویژه (کيهان) راه حل کنترل نوسانات ارزی (تجارت)
سایر اخبار این روزنامه
«ابتکار» تاثیر ورود قوه قضاییه به موضوع بورس بر بازگشت اعتماد سهامداران بررسی کرد
متخلفان بورسی زیر ذره بین عدلیه
جلال‌خو ش چهره
تک افتادگی تهران در وین
ظهور سویه جدید زنگ خطر را به صدا در آورد
امیکرون فصل تازه بحران در جهان؟
چرا مردم از واژه‌های جایگزین شده توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی استفاده نمی‌کنند؟
از درازآویز تا خویش‌انداز
به جای گرفتنِ ثروت مملکت از دست گروه‌های خاص، روی حداقل مزد چانه‌زنی می‌کنند
پدیده‌ای به نام شاغلانِ فقیر
صحبت های صریح و رودرروی دانشجویان با قاضی القضات
از اقدامات تحولی دستگاه قضا تا سکوت درباره امور زندان‌ها
توسعه روابط تهران - دوحه پشت عینک دودی
روابط ایران و امارت در نقطه عطف
قالیباف در مراسم روز دانشجو در دانشگاه شهید بهشتی:
در مجلس به دنبال محدود کردن فضا و فیلترینگ نیستیم
سخنگوی وزارت امور خارجه:
عزم قطعی برای رسیدن به توافق داریم
معاون رئیس جمهوری:
لایحه بودجه در دولت نهایی شد
کوثری درباره تجمعات اصفهان:
الحمدلله نظام تحملش بالاست
امیرعبداللهیان با انتقاد از ایده توافق موقت:
سه کشور اروپایی ابتکار عمل قابل ارائه‌ای در وین نداشتند
