روزنامه آفتاب یزد

بیابانزایی طبیعی و انسانی و اثرات و عواقب آن در استان یزد

علی زارع‪-‬ استان یزد به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرارگیری در کمربند خشک جهانی و مجاورت با کویرهای مرکزی ایران جزو استان‌های بیابانی کشور محسوب می‌گردد. متوسط بارندگی سالانه آن حدود ۶۰ میلیمتر و میزان تبخیر از سطح آزاد به بیش از۴۰۰۰ میلیمتر می‌رسد. خاک‌های استان عمدتا فقیر و دارای محدودیت‌هایی نظیر شوری، قلیاییت، حاصلخیزی کم و تقریبا فاقد ماده آلی هستند که در برابر هرگونه عوامل خارجی از تاب‌‌آوری ناچیزی برخوردار می‌باشند. حدود ۶۰۰ هزار هکتار از عرصه‌های منابع‌طبیعی استان شامل کویرها، دشت‌های رسی، برونزدگی‌های سنگی و...، تقریبا فاقد پوشش گیاهی بوده و بیش از ۵/۱ میلیون هکتار آن جزء مراتع بیابانی بوده که عمدتا دارای پوشش گیاهی فقیر و عموما زیر ۵ درصد هستند.
بر اساس مطالعات صورت گرفته، عرصه‌های منابع طبیعی که تحت تاثیر فرسایش بادی بوده حدود ۹/۱ میلیون هکتار است که شامل مناطق برداشت، حمل و رسوب است. حدود ۹۰۰ هزار هکتار از مناطق فوق را کانون‌های بحرانی فرسایش بادی تشکیل می‌دهد که هر گونه فرسایش خاک در آن به مراکز زیستی، کشاورزی، صنعتی، محورهای مواصلاتی و... خسارت وارد می‌کند.
عمده معضلی که در طی قرن‌ها تا دهه‌های گذشته شهر و روستاهای استان بخصوص در دشت یزد- اردکان با آن مواجه بوده‌اند فرسایش وسیع خاک در عرصه‌های مجاور مراکز مسکونی بوده که با کوچکترین ناملایمات جوی بروز کرده و در قالب شن‌های روان باعث مدفون شدن اراضی کشاورزی، روستاها و... می‌شده است. اداره کل منابع طبیعی استان با لحاظ توان اکولوژیک منطقه (منابع آبی کم، محدودیت‌های ادافیکی، ...) اقدام به اجرای عملیات‌های کنترلی نموده که عمده فعالیت آن ایجاد بیش از ۶۰ هزار هکتار جنگل دست کاشت (عموما با گونه گیاهی مقاوم تاغ) است. بر اساس مطالعات دانشگاه یزد و همچنین گواهی ساکنین قدیمی این عرصه‌ها، تقریبا مشکل ماسه‌های روان مرتفع و باعث شده میزان گرد و غبار موجود در هوا تا دهه ۱۳۸۰ روند کاهشی داشته باشد. همچنین بر اساس مطالعات داده‌های به دست آمده توسط ایستگاه‌های رسوب‌سنجی میبد در محدوده شاهد
(خارج از محدوده جنگل‌های دست کاشت) و در عرصه‌های جنگل‌کاری شده، میزان فرسایش خاک و حمل آن بین ۸۰ تا ۱۳۰ برابر در جنگل‌های دست کاشت کمتر از شاهد بوده است. برخی از عرصه‌های دشت یزد - اردکان بقدری فعال بوده که نهال‌های کاشت شده در زیر ماسه‌ها مدفون می‌گردیدند و مجبور به تثبیت موقت آن با خاکپوش‌های نفتی شده تا بتوان در آن گیاه مستقر نماید (بیش از ۱۴۰۰۰هکتار). نظر به تاغ‌کاری‌های وسیع صورت گرفته تا دهه ۸۰ روند گرد و غبار موجود در هوا نزولی گردیده اما از نیمه‌های دهه ۸۰ این روند در استان مجددا صعودی شده و همچنان ادامه دارد که دلایل ذیل برای آن متصور است:


- خشکسالی‌های دو دهه اخیر: کاهش میزان بارندگی سالانه استان و پراکنش نامنظم آن بهمراه افت سفره‌های آب زیرزمینی باعث شده که پوشش گیاهی طبیعی تحت تاثیر قرار گیرد. عدم زاد آوری، کاهش شادابی و مرگ و میر بالای آن باعث شده عرصه‌های جدیدتری به عنوان محدوده‌های بدون پوشش گیاهی شناخته شود. با عنایت به ضعف گیاهان و بذر دهی نامناسب موجب از بین رفتن بانک بذر خاک گردیده که علیرغم اینکه در اندک سال‌ها بارندگی مناسب بوده امکان زادآوری و بازیابی پوشش گیاهی وجود نداشته باشد. همچنین کم آبی و افت سفره‌های آب زیرزمینی باعث رها شدن سطح وسیعی از اراضی کشاورزی و یا تغییر کاربری آن‌ها شده که به عرصه‌های مستعد فرسایش بادی افزوده شدند.
- بیابان‌ز‌ایی انسانی: سطح وسیعی از عرصه‌های استان که بعضا قبلا حتی جزء عرصه‌های بیابانی محسوب نمی‌شدند تحت تاثیر معدنکاری، صنعت و... قرار گرفته و شرایط بسیار ایده‌آلی برای فرسایش خاک به وجود آوردند به طوریکه سرعت آستانه فرسایش خاک در آن به مراتب کمتر از عرصه‌های تحت تاثیر فرسایش بادی طبیعی است. حدود ۵/۰ میلیون هکتار از اراضی استان هم اکنون تحت عملیات معدن‌کاوی قرار گرفته وقسمت عمده آن شامل معادن شن و ماسه، خاک رس، منابع قرضه طرح‌های عمرانی و... در مجاورت شهرها و روستاها واقع شده است. وجود بیش از ۲۶۰۰۰ کیلومتر جاده خاکی دسترسی (جاده‌های معادن، صنعت، روستاها، مزارع و مسیرهای دسترسی طرح‌های عمرانی مانند گازرسانی‌، برق، آب و...) و بیش از صد هزار هکتار محدوده تحت پوشش صنعت و سطوح وسیع زباله‌های معدنی و شهری نیز مزید علت هستند.
- سرعت بادهای فرساینده: نظر به کنترل نسبی عرصه‌های طبیعی مستعد فرسایش خاک (بالا بردن نسبی سرعت آستانه فرسایش)، کانون‌های فرسایش خطی و نقطه‌ای که معلول فعالیت‌های انسانی است بخش عمده‌ای از فرسایش خاک و گرد و غبار استان را تشکیل می‌دهد. لازم به توضیح است با افزایش سرعت باد و رسیدن آن به حدود ۱۰۰ کیلومتر در ساعت عرصه‌هایی که دارای پوشش گیاهی بوده و در طوفان‌های باسرعت پایین‌تر خاموش بودند نیز فعال شده و در مدار تولید غبار قرار می‌گیرند.
مقاله مورخ ۲۳/۱۲/۱۴۰۰ روزنامه وزین آفتاب یزد با نادیده گرفتن دلایل طبیعی و انسان ساخت گرد وغبار بوجود آمده که به منزله نوک قله کوه یخی نمایان شده، موضوع را در سطح یکی دو اداره تقلیل داده که با توجه به عمق وگستردگی موضوع و دلایل متعدد آن مقابله با آن توسط یک یا دو ارگان دولتی امکان‌پذیر نبوده و مستلزم رعایت موارد ذیل است.
= برای مقابله و کنترل وضع موجود بدلیل گستردگی بیابان‌زایی انسانی در استان که روزبه‌روز نیز بیشتر می‌شود نیاز به بازنگری در رویکرد گذشته با لحاظ توان اکولوژیک استان و توسعه
صنایع کم آبخواه و به روز و همچنین استفاده از صنعت هم راستا با توسعه پایدار مانند طرح‌های گردشگری بیابان و توسعه انرژی‌های خورشیدی (که خود می‌تواند در کنترل فرسایش بادی کمک کند) و... می‌باشد.
= بهره‌برداری بهینه از عرصه‌های معدنی استان و کنترل فرسایش خاک در داخل مجموعه مانند پوشش مناسب زباله‌های معدنی، استفاده از مه‌پاش و سایر روش‌های کنترل گرد و غبار، گیاه پالایی و... در دستور کار بخش خصوصی مرتبط با نظارت ادارات متولی قرار گیرد.
= تثبیت جاده‌های دسترسی خاکی با روش‌های نوین و هم‌راستا با توسعه پایدار برای مقابله با گرد و غبار ایجاد شده از سطح جاده‌های خاکی
= ساماندهی زباله‌های شهری و ساختمانی بعنوان یکی از کانون‌های نقطه‌ای فرسایش خاک که عمدتا در اراضی حوزه استحفاظی شهرها واقع شده است، اداره کل راه و شهرسازی بعنوان متولی امر باید نظارت دقیق بر آن داشته باشد.
= توسعه کشاورزی حفاظتی و استفاده از بادشکن‌های زنده و غیر زنده اطراف مزارع و اراضی کشاورزی باید در دستور کار سازمان جهاد کشاورزی قرار گیرد.
= ممنوعیت واگذاری اراضی در محدوده‌‌های کانون‌های بحرانی فرسایش بادی به صنایع و معادن در استان
= حفظ سنگفرش‌های بیابانی به عنوان مهمترین محافظ خاک در برابر بادهای فرساینده
= پادار شدن اعتبارات مربوط به سهم منابع طبیعی از حقوق دولتی معادن برای اجرای طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی (علیرغم پیگیری‌های مکرر این اداره‌کل، نمایندگان محترم استان در مجلس شورای اسلامی، استانداری، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور تاکنون اقدام خاصی صورت نگرفته است).
= مسئولیت‌پذیری بنگاه‌های اقتصادی صنعتی و معدنی در قبال شرایط به وجود آمده که در آن سهیم هستند در قالب مسئولیت اجتماعی برای اجرای طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی و توانمندسازی جوامع محلی تحت تاثیر واحدهای صنعتی و معدنی
= اجرای قوانین و مصوبات ذیل توسط ادارات، ارگان‌ها و کارگروه‌های مرتبط:
- ماده ۲۵ قانون معادن
- تبصره ۱۴ ماده ۵ قانون معادن
- ماده ۱۲ لایحه هوای پاک
- مصوبه شورای برنامه‌ریزی استان مورخ ۲/۶/۱۴۰۰
همانطور که از شرح فوق برمی‌آید عمده موارد خارج از حیطه مسئولیت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوده ونیاز به رویکرد جدید و به خصوص فعال‌کردن کارگروه استانی مقابله با گرد و غبار در راستای انسجام سازمانی و جلوگیری از اقدامات جزیره‌ای، مجزا و بعضا متناقض است. این اداره کل آمادگی هر نوع همکاری فنی و اداری با این کارگروه و دبیرخانه آن اداره کل حفاظت محیط زیست استان دارد.
علی‌ایحال اداره‌کل منابع طبیعی وآبخیزداری استان در حد توان جهت مقابله با شرایط به وجود آمده اقدام به اجرای موارد ذیل
نموده است:
- تشکیل کمیته مدیریت مشارکتی منابع طبیعی در اداره کل و پیگیری انسجام درون و برون سازمانی با دستگاه‌های دولتی و مرتبط مانند اداره کل حفاظت محیط زیست استان، استانداری، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، جهاد کشاورزی، سازمان صمت، راه و شهرسازی و...
- ایجاد اتاق فکر و برنامه‌ریزی با هماهنگی دانشگاه‌های یزد، تهران، مراکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی و مرکز ملی تحقیقات شوری برای ارائه طرح‌های کاربردی مقابله با بیابان‌زایی.
- تشکیل صدها ساعت جلسه هماهنگی و مشورتی با مقامات استان، نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی ائمه جمعه استان و...
- پیگیری جلب مشارکت بهره‌برداران منابع طبیعی اعم از معادن و صنایع در راستای مسئولیت اجتماعی آن‌ها برای بهره‌برداری بهینه از عرصه‌ها و اجرای طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی در مناطق تحت تاثیر بنگاه‌های فوق که عملکرد آن در سال ۱۴۰۰، نهال‌کاری و کاشت گونه مقاوم (۱۴۰۰ هکتار) در محدوده تحت تاثیر، مراقبت و نگهداری از جنگل‌های دست کاشت (۱۸۰۰ هکتار) و اجرای سیستم آبیاری نوین در (۵۰ هکتار) بوده که البته با گستردگی عرصه‌های تحت تاثیر اقدامات فوق بسیار ناچیز و در ابتدای راه است.
- جلب مشارکت و توانمندسازی جوامع محلی در راستای توسعه پایدار در قالب طرح‌های توسعه روستایی و مدیریت مشارکتی منابع طبیعی (طرح تعمیم ترسیب کربن)، منارید، طرح جامع حوزه آبخیز و... با اعتبارات دولتی و مسئولیت اجتماعی بنگاه‌های اقتصادی صنعتی- معدنی.
- سوق دادن بهره‌برداری از عرصه‌های تحت تاثیر فرسایش بادی در قالب طرح‌های اقتصادی و متجانس با بیابان‌مانند گردشگری بیابان، اردوگاه‌های دانش‌آموزی، موزه بیابان و... و همچنین پیگیری توسعه استفاده از پنل‌های خورشیدی برای تولید برق در سطح استان.
- پیگیری ایجاد سایت تحقیقاتی- ترویجی بیابان در استان یزد برای مطالعات متمرکز بخش بیابان و ترویج طرح‌های اقتصادی مقابله با بیابان‌زایی و استفاده از دانش بومی
در این زمینه.
- اجرای طرح‌های مدیریت جنگل‌های دست کاشت و توسعه آن در مناطق حساس به فرسایش بادی در استان در قالب طرح‌های ملی و استانی.
امید است با پیگیری و توسعه برنامه‌های فوق، ایجاد انسجام سازمانی بین دستگاه‌های دولتی، فعال شدن کارگروه استانی مقابله با گرد و غبار، مشارکت بخش خصوصی تاثیرگذار و جلب مشارکت جوامع محلی بتوان مجددا روند صعودی فرسایش خاک و میزان گرد و غبار در استان را نزولی کرده و شرایط مناسب‌تری برای استان به وجود آورد.
علی ایحال این اداره کل آمادگی دارد تا موضوع فوق در یک مجمع علمی با حضور اساتید دانشگاه و صاحب‌نظر، مراکز تحقیقات، انجمن‌های علمی و... مورد بحث قرار گیرد.
لینک منبع خبر
پربازدیدترین‌های روزنامه ها
پس از انتشار تصاویر ماهواره ای از میزان خسارت ها به پایگاه نواتیم، دیروز نیز تصاویر ماهواره‌ای پایگاه رامون ارتش صهیونیستی منتشر شد که نشان می دهد علاوه بر آشیانه ها، مراکز تجهیزات نظامی نیز توسط موشک های بالستیک ایران هدف قرار گرفته است (خراسان) امیر واحدی: این‌بار با بمب‌افکن su ۲۴ پاسخ ویرانگر می‌دهیم / سردار حاجی‌زاده: صد در صد می‌زنیم (جوان) جنگ رسانه‌ای در فضای موشکی (کيهان) پیام صریح ایران به جنگ‌طلبان صهیونیست (تجارت)
سایر اخبار این روزنامه
رونمایی از تب جدید بازار مسکن جهش XE کرونا هنوز به ایران نرسیده است نام مدیران تسهیلات‌دهنده هم افشا شود امیرعبداللهیان: اگر بایدن حسن نیت دارد یکی از تحریم را لغو کند احتمالا آزمون وکالت کانون‌های وکلای دادگستری امسال برگزار نمی‌شود به رئیس جمهور چه گفتم؟ بیابانزایی طبیعی و انسانی و اثرات و عواقب آن در استان یزد ابر چالش اجتماعی احتمال جنگ آب لجبازی با مردم فرصت سوزی! ابر چالش اجتماعی بیابانزایی طبیعی و انسانی و اثرات و عواقب آن در استان یزد