سد راه سیل چیست؟
ملیحه محمودخواه_شهروندآنلاین؛ سیل‌های اخیر خسارت‌های زیادی به بخش کشاورزی، مراتع و جنگل‌ها وارد کرد و این به جز صدمات جانی و مالی بود که دامان بسیاری از مردم را در مناطقی گرفت که گرفتار سیل شدند.
معضلات محیط‌زیستی، معضلات آبی و کشاورزی، همه و همه ریشه در بحث آبخیزداری دارد. آبخیزداری به این معناست که با راهکارهای مختلف مثل کشت پوشش گیاهی و جنگلی و احداث سدهای کوچک و سنگواره‌ها در مسیر سیلاب، بتوانیم آب ناشی از بارندگی را به دل سفرههای زیرزمینی انتقال دهیم. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که اجرای طرح‌های آبخیزداری میتواند آب را به‌طور مدام در زیر زمین ذخیره کند و سبب می‌شود خاک شور و کویری کانونی برای ریزگرد ساخته نمیشود.
در ایران 70 سال است که آبخیزداری در ادبیات مدیریت منابع آب وارد شده، ولی عملا هیچ کاری در این زمینه صورت نگرفته است. این در حالی است که رهبر معظم انقلاب عمدتا بودجه خاصی برای موضوع آبخیزداری در صندوق توسعه ملی در نظر گرفتند. آبخیزداری میتواند نقش بسیار مهمی در کنترل سیلاب داشته باشد. جنگل‌ها و پوشش گیاهی مانند اسفنج عمل می‌کنند و باعث می‌شوند آب باران در خاک نفوذ کند و در سفرههای زیرزمینی ذخیره شود. اگر پیش از سیل‌های اخیر در استان‌هایی که با سیل روبه‌رو بودند، آبخیزداری شده بود و جنگل‌های شمال و زاگرس نابود نشده بودند، شاهد این سیل‌ها و خسارات ناشی از آن نبودیم. متاسفانه وقتی به آبخیزداری و آمایش سرزمین توجه نمیشود، باید شاهد وقوع حوادثی از قبیل سیلاب باشیم. وقتی جنگل‌ها را نابود کردیم و مراتع را از بین بردیم، آب به سرعت روی زمین جاری می‌شود و حرکت می‌کند و شاهد سیل‌های عظیم خواهیم بود که خسارت جانی و مالی زیادی به جای خواهد گذاشت.
دولت به دنبال احیای آبخیرداری در کشور
چند روزی از دستور معاون اول رئیس‌جمهوری به وزارت جهاد کشاورزی برای احیای آبخیزداری نمی‌گذرد. قرار شد لایحه قانون آبخیزداری با قید فوریت تدوین شده و برای سیر مراحل قانونی و ارسال به مجلس شورای اسلامی به هیأت دولت ارائه شود.
دکتر محمد مخبر در جلسه مشترک قرارگاه‌های مردمی بسیج، خاتم الانبیا(ص) و امام حسن مجتبی(ع) با دستگاه‌های اجرایی دولت، آبخیزداری و آبخوان‌داری را از ضرورت‌های مهم کشور برای پیشگیری از تخریب و آسیب‌های ناشی از سیلاب برشمرد و تاکید کرد که آبخیزداری و آبخوان‌داری علاوه بر پیشگیری از بروز خسارات، منافع اقتصادی و اشتغال برای مردم به همراه دارد و در ذخیره‌سازی آب و جلوگیری از فرسایش خاک نیز بسیار راهگشا و موثر است.
معاون اول رئیس‌جمهوری با بیان اینکه در سال‌های گذشته غفلت اساسی در زمینه آبخیزداری در کشور صورت گرفته است، بر لزوم تمرکز جدی بر این موضوع و جبران کاستی‌ها تاکید و وزارت جهاد کشاورزی را مکلف کرد در مدت دو هفته طرحی جامع با استفاده از تمامی ظرفیت‌های موجود به‌همراه مدل تامین مالی و فازبندی‌شده برای آبخیزداری در کشور تدوین و ارائه کند.
او همچنین با تاکید بر اینکه موضوع آبخیزداری و آبخوان‌داری باید به یک فرآیند قانونی و مطالبه عمومی در کشور تبدیل شود، از وزارت جهاد کشاورزی خواست در اسرع وقت قانون آبخیزداری را تدوین کند تا طی لایحه‌ای به مجلس شورای اسلامی برای بررسی و تصویب ارائه شود.
ظرفیت اجرا وجود دارد باید هزینه تامین شودهوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک در گفت‌وگو با «شهروند» تاکید می‌کند که در اولین قدم برای اجرای طرح آبخیزداری در کشور یک سوال مطرح می‌شود و آن هم این است که آیا ما در کشور ظرفیت اجرای این طرح را داریم یا نه، زیرا وقتی قرار است طرح آبخیزداری در کشور اجرایی شود، باید در این حوزه مطالعاتی داشته باشیم.
او به این موضوع اشاره می‌کند که در حال حاضر 19میلیون هکتار مطالعه آماده اجرا داریم، یعنی در صورتی که منابع اجرایی باشد، می‌توان 19میلیون هکتار آبخیزداری در کشور انجام داد. در واقع دولت در این زمینه باید سریع تصمیم بگیرد و از منبع مطمئنی مانند صندق توسعه ملی این هزینه را تامین کند تا از اتفاقات آینده جلوگیری شود.
جزی در ادامه افزود که هزینه آبخیزداری برای هر هکتار 2.5میلیون تومان می‌شود، این در حالی است که در صورتی که آبخیزداری انجام گیرد، هر هکتار میتواند 700مترمکعب آب در سال استحصال کند. در واقع بارش‌ها میتواند در زمین نفوذ کرده و چشمه‌ها و قنوات را تغذیه کند. با اجرای این طرح تبخیر آب کنترل می‌شود و بین 1.5 تا 4 برابر دبی آب افزایش پیدا می‌کند.
او به بحث وابستگی بحث آبخیزداری با فرسایش خاک می‌گوید: «در حال حاضر ما در کشور در هر هکتار 15.4 تن در سال فرسایش خاک داریم که با اجرای طرح آبخیزداری از هر هکتار می‌توانیم 9 تن فرسایش خاک را کاهش دهیم. این در حالی است که اکنون با هر سیل یا بارش خاک‌ها از بالادست شسته شده و از ارتفاع پایین می‌آیند، در واقع کمبود آب و خاک میتواند امنیت غذایی و اجتماعی را در کشور تهدید کند.»
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک تاکید می‌کند که اجرای هر یک هکتار آبخیزداری میتواند در سال 120کیلوگرم در هکتار پوشش گیاهی تولید کند که در حوزه دامپروری بسیار موثر خواهد بود. آبخیزداری در بحث رسوب نیز میتواند نقش‌آفرینی کند و اجرای هر هکتار 5.2هکتار مدیریت رسوب را افزایش دهد، زیرا در سال بیش از 352میلیون مترمربع خاک وارد سدها می‌شود، این در حالی است که سدها برای نگهداری آب ساخته شده‌اند، نه خاک.در واقع با اجرای طرح‌های آبخیزداری 4.7 برابر پولی که صرف اجرای این طرح‌ها می‌شود، برمی‌گردد.
او با اشاره به این موضوع که اگر بنا باشد 2.5میلیون تومان برای هر هکتار آبخیزداری هزینه کنیم، برای 19میلیون هکتار به 47هزار میلیارد تومان بودجه نیاز داریم، تصریح می‌کند: «اجرای این طرح کاملا سودده است و 223هزار میلیارد تومان به اقتصاد کشور بازمی‌گرداند.»
جزی به این موضوع اشاره می‌کند که طرح‌های آبخیزداری میتواند در مباحث اجتماعی نیز تاثیرگذار باشد. وقتی چشمه‌ها پر آب باشند و کشاوری رونق داشته باشد، مهاجرت کم می‌شود، درآمد بالا می‌رود و میزان جرم و حاشیه‌نشینی نیز کاهش پیدا می‌کند و همه اینها باعث تغییر اقلیم می‌شود.»
این کارشناس حوزه آبخیزداری معتقد است که برآورد اولیه خسارت‌های سیل نشان می‌دهد که به‌طور متوسط بیش از 450هزار میلیارد خسارت به کشور وارد شده است و برآورد اولیه خسارت به بخش کشاورزی تنها 9هزار میلیارد تومان است که به جز جاده، راه، برق و خسارت‌های جانی و مالی به مردم است.
او به بحث سدسازی در کشور اشاره کرده و به این موضوع صحه می‌گذارد که سدسازی در سال‌های اخیر به‌شدت طرفدار داشت، زیرا می‌توانست بازار خوبی را ایجاد کند. با ساخت سد زمین‌های اطراف گران می‌شد و آب داخل سد نیز قیمت پیدا می‌کرد. اما هیچ کدام از اینها نمی‌توانست پاسخگوی بهایی باشد که طبیعت باید پرداخت می‌کرد و ارزش آب و خاک در این میان محاسبه نمی‌شد.
او با تاکید بر اینکه مدیران پیشین تلاش نمی‌کردند کاری را انجام دهند که نمود بیرونی داشته باشد، تاکید می‌کند: «ساخت سد یا مرغداری، آسفالت روستا و برق‌کشی می‌توانست نشان دهد که یک مدیر کاری انجام داده است. اما آبخیزداری شاید در نگاه اول کار بسیار با اهمیتی به نظر نمی‌رسید. مدیران بیشتر تلاش می‌کردند کار خود را به رخ دیگران بکشند. این در حالی است که هیچ کسب درآمدی نمی‌تواند ارزش طبیعتی که در حال نابودی است، محاسبه کند.»
جزی به بحث مهاجرت از استان‌های کم‌آب مثل سیستان‌وبلوچستان اشاره می‌کند و می‌گوید: «اجرایی‌نشدن طرح‌هایی مانند آبخیزداری سبب مهاجرت تعداد زیادی از مردمی می‌شود که در این مناطق زندگی می‌کنند. این طرح‌ها اگر اجرایی نشود، در سال‌های آینده موج این مهاجرت‌ها افزایش پیدا می‌کند.»
تفکر سازه بر مدیریت آبخیزداری سوار استرضا شیخ‌پور، کارشناس حوزه منابع طبیعی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه «شهروند» معتقد است که اهمیت آبخیزداری بر کسی پوشیده نیست، اما ایرادی که در سال‌های اخیر بر حوضه آبخیزداری وارد است اینکه در سازمان منابع طبیعی تفکر سازه هنوز بر مدیریت آبخیزداری سوار است. این در حالی است که مراتع و جنگل‌ها و بسیاری از منابع طبیعی به دلیل عدم‌توجه به بحث آبخیزداری از بین رفته و ما سال‌هاست در این بخش متحمل ضرر و زیان زیادی شده‌ایم.
او بر این موضوع تاکید می‌کند که بیش از این برای برخی استان‌ها بیش از ۵۰۰میلیون دلار برای این بحث در نظر گرفته شده، اما این پول‌ها برای توسعه آبخیزداری هزینه نشده است و در جاهای مختلف که ربطی به آبخیزداری ندارد، هزینه می‌شود. به طور مثال یک فعال محیط‌زیستی در یکی از استان‌ها چند قرارداد با سازمان محیط‌زیست استان منعقد و افزون بر یک‌میلیارد تومان نیز دریافت کرده که براساس آن تنها به بحث مشارکت‌های مردمی می‌پردازد و با رفتن به روستاها فقط با مردم صحبت می‌کند. این در حالی است که فعالان محیط‌زیست که رسالت‌شان تذکر رفتار اشتباه درخصوص محیط‌زیست است، نباید به این ماجرا به‌عنوان یک بازار کار نگاه کنند.
شیخ‌پور تاکید می‌کند که اما مهم‌ترین ضربه‌ای که طبیعت از انسان می‌خورد این است که در بیشتر مواقع آبخیزداری جزو اولویت‌های ما قرار نداشته و در حال حاضر تاکید دولت بر این امر میتواند امیدی برای حل مشکل در این موضوع باشد، به شرط آنکه منابع مالی آن نیز تامین شود.
پروژه‌ها باید در یک راستا انجام شوندبهیه جعفری، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان منابع آب و تلفیق بودجه در گفت‌وگو با «شهروند» توضیح می‌دهد که آبخیزداری جزو اقداماتی است که از سال‌های پیش اجرا می‌شد. در بحث کنترل رسوب سدها در پایین‌دست و در حوزه بحث‌های حفاظتی، طرح‌های آبخیزداری میتواند بسیار موثر واقع شود. اما این ماجرا جدید نیست و هربار بیش از ۱۰میلیون هکتار برای آبخیزداری برنامه‌ریزی شده است.
او تاکید می‌کند که آبخیزداری در نگهداشت آب منابع زیرزمینی مفید است و میتواند مولفه‌های بیلان آب را جابه‌جا کند. این در حالی است که سدها نیز همین کار را انجام می‌دهند. در واقع باید گفت آبخیزداری و سدسازی مکمل هم به شمار می‌روند و در جا و مکان خودشان باید مورد توجه قرار گیرد و برآورده هر دو مد نظر قرار گیرد.
جعفری معتقد است که باید برای اجرای هر طرحی در چارچوب علمی و فنی برای طرح‌های مختلف تصمیم گرفته شود، زیرا توجه به هر کدام بدون در نظر گرفتن دیگری میتواند تبعات زیادی به‌دنبال داشته باشد.
به اعتقاد این کارشناس وزارت نیرو در برخی از جاها که امکان رسوب خاک در سدها وجود دارد، باید با عملیات‌ها و اجرای طرح‌های آبخیزداری از آن جلوگیری کرد. در واقع باید به‌درستی مطالعه شود که اجرای طرح‌های آبخیزداری تاثیر منفی در پایین‌دست نداشته باشد، زیرا در برخی از طرح‌ها ممکن است نه‌تنها مفید نباشد، گاهی ضرر هم داشته باشد. به همین دلیل برحسب شرایط آبریز و باتوجه به پتانسیل منطقه باید طرح اجرایی شود. زیرا توجه به یکی و بی‌توجهی به دیگری میتواند مشکل‌ساز باشد.
