همه آن‌چه لازم است درباره «کلوزآپ» بدانیم

هفدهمین فیلم برتر تاریخ سینما «کلوزآپ» یا «نمای نزدیک»- سومین فیلم بلند عباس کیارستمی- درامی رئالیستی و مستندنما درباره مردی به نام حسین سبزیان است که به‌دلیل شباهتش به محسن مخملباف خود را به جای او در یک خانوادهٔ علاقمند به سینما جا زده و وانمود می‌کند که در حال ساخت یک فیلم است. با این حال یک خبرنگار هویت او را برملا می‌کند و باعث دستگیری مخملباف بدلی می‌شود…

«کلوزآپ» محصول سال 1368 که کیارستمی را تبدیل به چهره‌ای آشنا برای محافل سینمایی جهان می‌کند، نخستین بار در سال ۱۹۹۰ و ۱۹۹۱ در فرانسه، آمریکا و کانادا اکران- و پس از آن هم تاکنون در جشنواره‌های بی‌شماری به نمایش درآمده است. این فیلم علاوه بر نامزدی بهترین فیلمنامه و بهترین کارگردانی در جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸ و البته برنده جایزه ویژه هیئت داوران همان جشنواره، در فستیوال‌هایی چون جشنواره فیلم تورین، استانبول، دانکرک، ریمینی و مونترال هم جوایزی به دست آورده است. «کلوزآپ» در فهرست برترین و تاثیرگذارترین فیلم‌های غیرانگلیسی زبان تاریخ سینما در مجله فارآوت انگلیس هم در بین ۲۵ فیلم بالانشین فهرست قرار گرفته و در رتبه‌بندی نشریهٔ سایت‌اندساوند در سال 2012 نیز در رتبه چهل و هفتم قرار گرفته است. این فیلم در فهرست منتشر شده از سوی جشنواره فیلم بوسان نیز در فهرست ده فیلم برتر تاریخ آسیا قرار گرفته و مجله «کایه‌دوسینما» نیز در سال ۱۹۹۱ این فیلم را به عنوان فیلم پنجم برتر سال معرفی کرده است…

امین فرج‌پور، شهروندآنلاین: یک دهه دیگر، یک مرور تاریخی دیگر، و انتخابی دیگر درباره بهترین فیلم‌های تاریخ سینما. این بار اما حکایتی دیگر روایت می‌شود و تاج بر سر یک زن نشسته است! با این حال برای مخاطبان ایرانی این خبر حضور فیلم «کلوزآپ» عباس کیارستمی در جایگاه هفدهم جدول بهترین‌های تاریخ سینما شاید جذاب‌ترین بخش این خبر باشد. یکی از موفق‌ترین فیلم‌های کارگردان محبوب ایرانی- که به نحو شگفت‌انگیزی محبوبیت شگرفی در میان تقریبا تمام جریان‌های فکری و سیاسی ایران دارد- که در انتخاب قبلی «سایت‌اندساند» در سال 2012 در جایگاه چهل‌ودوم قرار گرفته بود و حالا در ده سال اخیر بیست‌وپنج رده بالاتر پریده و روی پله هفدهم نشسته است.

ساعاتی پیش رسانه‌ها و نشریاتی چون «ورایتی»، «هالیوودریپورتر»، «ایندی‌وایر»، «ایندیپندنت» و بسیار سایت و نشریه سینمایی دیگر نوشتند که مجله انگلیسی «سایت‌اندساند»- که هر ده سال یک بار بهترین‌های تاریخ سینما را انتخاب و معرفی می‌کند- جدیدترین نظرسنجی خود را منتشر کرده است. طبق نظرسنجی این نشریه- که در کنار «کایه‌دوسینما» و «فیلم کامنت» به عنوان یکی از سه نشریه معتبر و شناخته‌شده سینمایی دنیا شناخته می‌شود- فیلم سینمایی «ژان دیلمان، شماره ۲۳ که‌دو کومرس، ۱۰۸۰ بروکسل» اثر شانتال آکرمن کارگردان زن بلژیکی به عنوان برترین فیلم تاریخ سینما انتخاب شد. این فیلم در نظرسنجی قبلی «سایت‌اندساند» در سال ۲۰۱۲ در جایگاه ۳۵ قرار گرفته بود- و برای همین هم انتخاب این فیلم اتفاقی شگفت‌انگیز به شمار می‌آید. جایگاه دوم این فهرست نیز به فیلم «سرگیجه» (محصول سال ۱۹۵۹) به کارگردانی آلفرد هیچکاک تعاق گرفته و «همشهری کین» (محصول 1941) به کارگردانی اورسون ولز نیز در جایگاه سوم قرار گرفته است.

از دیگر فیلم‌های فهرست بهترین فیلم‌های تاریخ سینما که در جایگاه چهارم تا دهم نظرسنجی مجله «سایت‌اندساند» قرار گرفته‌اند، باید به فیلم‌های «داستان توکیو» اثر یاسوجیرو اوزو، «در حال و هوای عشق» ساخته وونگ کار وای، «2001: اویسه فضایی» به کارگردانی استنلی کوبریک، «کار نیکو» اثر کلر دنی، «جاده مالهالند» اثر دیوید لینچ، «مردی با دوربین فیلمبرداری» ساخته ژیگا ورتوف و «آواز در باران» به کارگردانی استنلی دانن اشاره کرد.

فهرست «سایت‌اندساند» تحت تاثیر رویدادهای اجتماعی

انتخاب فیلم «ژان دیلمان» به عنوان برترین فیلم تاریخ سینما در نظرسنجی منتقدان مجله «سایت‌اندساند» از نظر بسیاری از منتقدان- و البته فعالین اجتماعی- یک اتفاق تاریخ‌ساز است. در واقع در هفتاد سال اخیر- یعنی از اولین دوره این نظرسنجی در سال 1952 به این سو- «ژان دیلمان» نخستین فیلم یک کارگردان زن است که در جایگاه برترین فیلم تاریخ قرار گرفته است. نکته جالب‌تر این که در نظرسنجی قبلی که در سال 2021 به انجام رسیده بود، تنها ۲ فیلم ساخته زنان در فهرست صد فیلم برتر جای گرفته بودند. امسال اما حضور فیلم‌های ساخته‌شده توسط کارگردان‌های زن در فهرست ۱۰۰ فیلم برتر تاریخ سینما به یازده رسیده- که یک پیشرفت آشکار در این زمینه محسوب می‌شود.

«ژان دیلمان» ساخته کارگردان بلژیکی شانتال آکرمن که در سال 1975 ساخته شده، یک فیلم دویست دقیقه‌ای است درباره یک مادر تنها و سه روز از زندگی تخت و بی‌روح او- که در نهایت به فروپاشی می‌انجامد. این فیلم که از همان اولین روزهای نمایش به عنوان یکی از آثار برجسته سینمای مدرن و البته سینمای فمینیستی مورد تحسین قرار گرفته، در 35 سالگی کارگردانش جلوی دوربین رفته و سال‌هاست که به عنوان یک فیلم کلاسیک از دهه ۷۰ میلادی در محافل و مجامع سینمایی مورد بحث و بررسی قرارمی‌گیرد. نکته مهم‌تر این که «ژان دیلمان» در جایگاه 36 و «کار نیکو» به کارگردانی کلر دنی در جایگاه 78 نظرسنجی سال ۲۰۱۲ «سایت‌اندساند» تنها فیلم‌های کارگردانان زن در فهرست ۱۰۰ فیلم برتر ده سال گذشته بودند. امسال اما ۱۱ فیلم از فیلمسازان زن در فهرست صد فیلم برتر به چشم می‌خورد و علاوه بر صدرنشینی فیلم بحث‌انگیز خانم آکرمن، «کار نیکو»ی کلر دنی هم تا  جایگاه هفتم بالا آمده است.

توجه منتقدین سینمایی به فیلمسازان زن- و دیگر آثار ضدجریان- البته تنها جلوه توجه فزاینده جامعه سینمایی دنیا به اقلیت‌ها در سال‌های اخیر نیست. در واقع این امر منحصر به فیلمسازان زن نمی‌شود و برای نخستین‌بار در تاریخ نظرسنجی «سایت‌اندساند» شاهد حضور چندین و چند کارگردان سیاه‌پوست نیز در فهرست برترین‌ها هستیم. در شرایطی که در سال ۲۰۱۲ تنها و تنها فیلمی از جبرئیل دیوپ مامبتی فیلمساز سیاه‌پوست سنگالی در فهرست ۱۰۰ فیلم برتر حضور داشت؛ امسال این اتفاق برای هفت کارگردان سیاهپوست دیگر روی داده و به عبارت بهتر شمار کارگردانان سیاه‌پوست حاضر در فهرست صد فیلم برتر به هفت نفر رسیده است.

در فهرست امسال «سایت‌اندساند» البته دو فیلم انیمیشن نیز برای نخستین‌بار در میان بهترین‌ها انتخاب شده‌اند- که یکی «همسایه من توتورو» اثر هایائو میازاکی است که در جایگاه ۷۲ قرار گرفته و دیگری هم «شهر اشباح» همین فیلمساز که این نیز در جایگاه ۷۵ ایستاده است!

یک فهرست مدرن‌تر و نخبه‌تر

نظرسنجی نشریه «سایت‌اندساند» که در هر دهه یک بار انجام می‌شود، از زمانی که برای نخستین‌بار در سال ۱۹۵۲ صورت گرفته، همواره به عنوان یکی از معتبرترین نظرسنجی‌های منتقدان سینما شناخته شده است. امسال نیز حضور بیش از ۱۶۰۰ منتقد، کارشناس و فیلمساز در این نظرسنجی می‌تواند اعتبار و البته فراگیری آن را تا حد زیادی تضمین کند.

با این حال مهم‌ترین موضوعاتی که در مروری حتی گذرا بر این نظرسنجی توی چشم می‌آید، تغییرات تدریجی سلیقه و ذائقه سینمایی منتقدین و سینماگران است. تغییر تدریجی نوع و ژانر فیلم‌های صدرنشین این نظرسنجی خود بهترین مبین این تغییر می‌تواند باشد.

در این زمینه باید بر این واقعیت تاکید کرد که در نخستین دوره این نظرسنجی، یعنی در سال 1952- که دنیا هنوز تحت تاثیر تلخی‌ها و دشواری‌های جنگ دوم جهانی بود- فیلم «دزد دوچرخه» ساخته ویتوریو دسیکا به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینما انتخاب شد- که با توجه به فضای نئورئالیستی فیلم و نگاه انتقادی‌اش به دشواری‌های اجتماعی می‌تواند یک انتخاب طبیعی و منطقی به شمار آید.

در پنج دوره بعدی و همراه با رشد و پیشرفت‌های جامعه مدرن غربی، اما، «دزد دوچرخه» به طور مستمر از صدر جدول فاصله گرفت و جای خود را به «همشهری کین» ساخته اورسن ولز داد که به هر حال فیلم تکنیک‌محور و متصنعی بود.

با این حال پنجاه سال صدرنشینی هم تضمینی برای ادامه استقرار این فیلم بر رتبه اول فهرست بهترین‌های تاریخ سینما نبود- و بالاخره در سال 2012 در راستای تغییرات ایجاد شده اجتماعی- سیاسی و زیر سوال رفتن بسیاری از مفاهیم و ارزش‌ها، «همشهری کین» نیز از جایگاه اول فهرست فاصله گرفت و به رتبه دوم غلطید و جایگاه اول را به «سرگیجه» آلفرد هیچکاک سپرد که با هر متر و معیاری نزدیکی بیشتری با حس و حال بی‌ثبات و ناقطعی روزگار داشت.

پیش‌تر، فیلم «سرگیجه»(۱۹۵۹) به کارگردانی «آلفرد هیچکاک» در جایگاه نخست این فهرست قرار داشت- که اکنون در جایگاه دوم فهرست دیده می‌شود- و پیش از آن هم این عنوان بارها در اختیار فیلم «همشهری کین» قرار گرفته بود- که در نظرسنجی امسال  جایگاه سوم را کسب کرده است.

و اما امسال، در شرایطی که تقریبا در تمام دنیا شاهد انواع و اقسام جنبش‌ها و خیزش‌ها و کمپین‌های زنانه هستیم، جایگاه اول این فهرست به فیلمی از یک کارگردان زن می‌رسد- تا سینما در همان ابتدای کار آشتی و همدلی خود را با اجتماع پیرامون نشان داده باشد…

با این حال فارغ از اتفاقاتی که در صدر فهرست بهترین‌های تاریخ سینما روی داده، به نظر می‌رسد که ترکیب کلی فیلم‌های حاضر در فهرست دوره به دوره تغییر و تفاوت زیادی در قیاس با دوره‌های قبلی نداشته- و به عبارت بهتر اجماعی تقریبا عمومی روی بهترین فیلم‌های تاریخ سینما وجود دارد. تا جایی که می‌بینیم به جز «ژان دیلمان» بیشتر فیلم‌های فهرست ده فیلم برتر تاریخ یعنی «سرگیجه»، «همشهری کین»، «داستان توکیو»، «2001: اویسه فضایی»، «مردی با دوربین فیلمبرداری» و «آواز در باران» در فهرست ده فیلم برتر سال 2012 نیز قرار داشتند و البته تمام ده فیلم اول نیز در فهرست برترین‌های دوره گذشته حضور یافته بودند. پنج فیلم دیگر فهرست ده فیلم برتر دوره گذشته نیز- علاوه بر پنج فیلم مشترک که اشاره شد- فیلم‌های «قاعده بازی» ژان رنوار، «طلوع» اشتروهایم، «جویندگان» جان فورد»، «مصایب ژاندارک» درایر و «هشت‌ونیم» فلینی بودند- که امسال هم جایگاه قابل توجهی دارند.

یکی دیگر از مسایلی که توجه کارشناسان را به خود جال کرده، گذشته از صدرنشینی «ژان دیلمان»، این واقعیت است که روح کلی فهرست امسال در قیاس با ادوار گذشته مدرن‌تر و متفاوت‌تر است. در این زمینه باید به حضور یازده فیلمساز زن از جمله شانتال آکرمن، کلر دنی، آنیس واردا، مایا درن، جین کمپیون و البته چند فیلمساز دیگر در فهرست صد فیلم برتر؛ خروج اساتید سینمای کلاسیک از قبیل رنه کلر، دیوید. دبلیو گریفیث، روبرت فلاهرتی، اریک فون اشتروهایم، مارسل کارنه و دیوید لین از فهرست صد فیلم برتر؛ کاهش شمار فیلم‌های فیلمسازانی چون لوکینو ویسکونتی، کنجی میزوگوشی، آکیرا کوروساوا، پازولینی، فدریکو فلینی، جان فورد، هاوارد هاکس، اوروسون ولز و چارلی چاپلین در فهرست فیلم‌های برتر؛ و مسایلی دیگر از این قبیل اشاره کرد. با این حال هنوز و هم‌چنان چهار فیلم از صد فیلم برتر تاریخ سینما را آلفرد هیچکاک ساخته است!