«جذام زمین» در تهران
گروه اتقتصادی:« جذام زمین» ترجیع بندی است که سازمان ملل متحد از آن استفاده می کند تا مساله فرونشست زمین را برای مخاطبان قابل درک کند. مانند بیماری جذام ه در آن بخش هایی از پوست بیمار از بین رفته و کنده می شود در فرایند فرونشست زمین هم فروچاله هایی به دلیل سست شدن زمین و برداشت آبهای زیرزمینی هر روز بیشتر گسترش پیدا می کند. اما در آخرین آمارهایی که توسط مدیر زلزله شناسی وزارت راه و شهرسازی اعلام شده است، 14شهر تهران در خطر فرو نشست قرار دارند. خبری که علی بیت الهی مدیر زلزله شناسی وزارت راه و یکی از کارشناسان متخصص کشورمان آنرا رسانه ای کرده و خواستار توجه بیشتر رسانه ها به آن می شود. . هشدارهای مدیر زلزله شناسی وزارت راه به همین موارد ختم نمی شود. بیت الهی در ادامه یادآور می شود:« ۱۰۰ درصد مناطق ۱۷ و ۱۹ تهران در معرض فرونشست قرار دارند. ضمن اینکه نرخ فرونشست در منطقه ۱۸ تهران طی ۲ سال اخیر ۳ برابر شده است!» اصولا مساله فرونشست زمین در ایران با سرعتی 15برابر نرخ عادی جهانی در حال پیشروی است. مراکز تحقیقاتی اتحادیه اروپا 4 میلیمتر فرونشست زمین در سال را امری طبیعی و روتین قلمداد کرده؛ اما میانگین فرونشست در ایران 15 برابر نرخ اعلام شده از سوی اتحادیه اروپا است و در برخی از دشتها حتی به 36 سانتیمتر می رسد! یکی از دلایل این سرعت قرار داشتن مناطق مسکونی ایران نزدیکی گسل های زلزله، همچنین برداشت بی رویه از منابع آبی زیر زمینی است. اما باید دید دلیل این پیشروی جذام زمین در شهرهای مختلف ایران از جمله تهران چیست؟ قبل از هر چیز باید توجه داشت که گسترش فرونشست زمین ارتباط مستقیمی با برداشت های غیر مجاز از منابع آبی زیرزمینی دارد. تبعات دردناک این فرونشست ها هم به شکل زمین لرزه و زلزله نمایان می شود.
تهران شهر بی دفاع
واقع آن است که تهران در زمینه فرونشست زمین، گوی سبقت را از دیگر استانهای کشور ربوده است و در رنکینگ فرونشست های کشور در راس جدول نشسته است. براساس آمار وزارت نیرو، میزان فرونشست در دشت ورامین ۱۳ سانتیمتر، در دشت ری ۲۵ سانتیمتر، در دشت تهران ۱۴ سانتیمتر و در دشت شهریار ۳۶ سانتیمتر ثبت شده است. رئیس بخش زلزله و فرونشست مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی نیز درباره فرونشست تهران گفته است که فرونشست تهران به سالانه ۲۴ سانتیمتر رسیده است. همه این آمارها گواه روشنی بر این مسئله است که حال تهران وخیم است و هرچه سریعتر برای بهبود حال تهران باید تدبیری اندیشید. یکی از متهمان اصلی فرونشست تهران چاههای غیرمجاز است. براساس آمار ۵۰ هزار حلقه چاه مجاز در تهران وجود دارد؛ اما آنچه به معضلی برای تهران تبدیل شده، وجود 140 هزار حلقه چاه غیرمجاز است. چاههایی که بدون وقفه و بیمحابا از آبهای زیرزمینی برداشت کرده و موجب افت سطح سفرههای زیرزمینی میشود. معاون فنی سازمان نقشهبرداری کشور اسفند می گوید در استان تهران مناطقی وجود دارند که بیش از 25 سانتیمتر فرونشست دارند. بیش از 7میلیون تهرانی در مناطقی زندگی می کنند که خطرات مرتبط با فرونشست زمین آنها را تهدید می کند. این رقم 45 میلیون نفر برای کل کشور است. در واقع حدود نیمی از ایرانیان در مناطقی زندگی می کنند که در معرض فرونشست زمین و متعاقب آن زلزله قرار دارند. علی بیتالهی درباره این مشکل می گوید:« با توجه به بیلان منفی آبهای زیرزمینی یکی از مناطقی که تحت تاثیر فرونشست جدی زمین قرار دارد، استان تهران است . 14شهر استان تهران را خطر فرونشست زمین و زلزله تهدید می کند. به ویژه مناطق 17 و 19 شهر تهران به صورت صد درصدی پوشش پهنه فرونشستی است. این رقم برای منطقه 18، حدود 80درصد است. ضمن اینکه مناطق 10، 11 و 21 نیز لکه های فروشنستی جدی دارند.» این مقام مسئول در پاسخ به این پرسش که وقتی از پهنه صددرصدی صحبت می کنید، دقیقا یعنی چه؟ می گوید:« یعنی کل منطقه در پهنه فرو نشست و خطرات آن قرار دارد. در دو سال اخیر در منطقه 18نرخ فرونشست 3برابر شده است. قبلا 7.5 سالنتی متر بوده و امروز به 22سانتی متر در سال رسیده است. علت اصلی این فرونشست ها حفر چاه های آب با هدف تامین آب شرب تهران است. به عنوان یک کارشناس کوچک از مردم تقاضا می کنم، در مصرف آب صرفه جویی کنند تا بیشتر از این چاه های آب حفر نشوند.» جدای از استان تهران، استان های فارس، اصفهان، خراسان رضوی و کرمان از مهمترین مناطقی است که بیشترین میزان فرونشست در آنها گزارش شده است. همچنین در استان البرز و شهرستانهای ساوجبلاغ و نظرآباد به ترتیب سالانه ۲۹ و ۲۷ سانتیمتر فرونشست را تجربه میکنند.
کارشناسان چه می گویند؟
مهدی زارع استاد تمام زلزلهشناسی مهندسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله یکی از چهره هایی است که درباره خطرات فرونشست زمین در ایران هشدارهای جدی مطرح می کند. زارع با بیان اینکه تهران سالهاست که از ریسکهای روزافزون زلزله و کمبود آب، فرونشست خاک و آلودگی هوا رنج میبرد، می گوید:« زیرساختها تامین شده در شهر تهران تناسبی با جمعیت این شهر ندارد. یک برآورد در شهریور ۱۳۹۷ نشان داد که جمعیت تهران طی ۳۰ سال آینده ۲۰ میلیون نفر افزایش خواهد یافت و مدیریت شهری را تقریبا غیرممکن میکند. انجمن علمی اقتصاد شهری ایران بر این باور است که جمعیت شهر بیش از ۷۰ درصد از ظرفیت زیرساختی فراتر رفته است، به این معنی که از ۹ میلیون نفری که مستقیماً در پایتخت زندگی میکنند، تنها ۲.۷ میلیون نفر میتوانند از شرایط زندگی مناسب برخوردار باشند. در واقع در حال حاضر تهران 3برابر بیش از ظرفیتش جمعیت در خود جای داده است.»
استاد تمام پژوهشگاه بینالمللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با بیان اینکه فرونشست زمین در تهران در بخشهای مختلف شهر در حال گسترش است، ادامه می دهد: «به دلیل مهاجرتهای کنترل نشده تحت تأثیر عوامل مختلف اقتصادی و سیاسی و بحران آب و برداشت وسیع آب موجب شده تا فرونشست قابل توجهی بهویژه در جنوب و جنوب غرب تهران مشاهده شود. این گسترش تقاضا برای آب منجر به برداشت نامنظم آب از منابع زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین شده است. نظارت بر این فرونشست، به ویژه اثرات آن بر زیرساختهای شهری، به یک چالش حیاتی تبدیل شده است. ادامه بارگذاری جمعیتی در تهران به تداوم گسترش فرونشست میانجامد و انتقال پایتخت به توقف مهاجرت به تهران کمک میکند. »
به گفته این تحلیلگر جابجاییهای عمودی ثابت (نشست) بهویژه در مناطقی که به شدت به آبهای زیرزمینی و چاهها وابسته هستند، در برخی از مناطق با سرعت بیش از ۲۰ سانتیمتر در سال در محدوده حاشیه تهران تجربه میشود.
زارع می گوید:« با توقف رشد جمعیت در تهران و مدیریت مناسب بهرهبرداری از منابع آب زیرزمینی برای کاهش آسیبهای احتمالی به زیرساختها و محیط زیست میتوان برنامهریزی کرد. بررسی مخروط افکنهها و زهکشی سطحی و ارزیابی آبهای زیرزمینی و ژئوتکنیکی نشان میدهد که لایههای سطحی خاک با درصد بالای دانههای ریز و افت سطح آب زیرزمینی عامل اصلی فرونشست در جنوب و جنوب غرب تهران است.»
این استاد حوزه زلزلهشناسی در پاسخ به این پرسش که بیشترین فرونشست ها در تهران در کدام مناطق است، می گوید:« بیشترین میزان فرونشست زمین حدود ۲۲ سانتیمتر در سال در جنوب غرب شهر تهران رخ داده است. مناطق ۹ و ۱۰، ۱۱، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ و ۲۱ که حدود ۳ میلیون نفر جمعیت تهران در سال ۱۴۰۳ در آن زندگی میکنند، تحت اثر درجات مختلفی از فرونشست هستند.در مناطق شهرداری ۱۷ و ۱۸ و ۹ و ۱۰ و ۲۰ و ۲۱ تهران، آسیبپذیرترین مناطق شهری تحت اثر فرونشست در داخل مناطق شهرداری تهران هستند. برخی از زیرساختهای اصلی در معرض خطرات فرونشست از داخل یا پیرامون این نواحی عبور میکند.»