روزنامه فرهیختگان
1398/02/12
۳۰ هزار میلیارد تومان سوخت
روز چهارشنبه برخی رسانههای کشور با گمانهزنیهایی اعلام کردند سران سه قوه طی جلسهای طرح سهمیهبندی بنزین را نهایی کردهاند که مطابق آن مقرر شده این طرح از اولین ساعات روز پنجشنبه اجرا شود و طی آن قیمت بنزین سهمیهای لیتری همان هزار تومان مانده و قیمت مصرف آزاد به 2500 تومان برسد. این خبر در مدت زمان اندکی منجر به شکلگیری صفهای طویلی در مسیرهای ورودی پمپ بنزینهای اغلب شهرهای کشور و بهویژه در تهران شد، با این حال با تاخیر چندساعته اصل خبر از سوی شرکت ملی پالایش و پخش فرآوردههای نفتی تکذیب شد و از مجلس نیز خبر میرسد نمایندگان مجلس با اجرای این طرح در شرایط فعلی مخالف هستند. بر این اساس، این روزها در حالی موضوع سهمیهبندی بنزین از سوی دولت مطرح شده است که طرح مذکور با صدها ساعت کار کارشناسی و البته صدها میلیارد تومان هزینه از جیب مردم در سال 86 توسط دولت نهم اجرا شده بود که زنگنه و یارانش در کابینه در سال 94 آن را کنار گذاشتند. در این زمینه نتایج آماری نشان میداد زنگنه و یارانش در حالی سال 94 کارت سوخت را کنار گذاشتند که طی 9 سال اجرای آن، میزان مصرف بنزین از روزانه 73 میلیون لیتر در سال 85 به روزانه 69 میلیون لیتر در پایان سال 93 رسیده بود، اما با حذف این طرح استراتژیک، طی پنجسال اخیر میزان مصرف روزانه بنزین از 69 میلیون لیتر در پایان سال 93 به بیش از 91 میلیون لیتر در فروردین سال جاری رسیده که حکایت از رشد 31 درصدی مصرف روزانه بنزین طی این دوره است. رشد بیرویه مصرف بنزین موضوعی است که اخیرا دولت در گزارش سازمان برنامه و بودجه ضمن اشاره به آن، به 123 هزار میلیارد تومان یارانه پنهانی اشاره کرده که 54 درصد آن عاید سه دهک ثروتمند میشود و مهمتر از همه، این مقدار یارانه پنهان که معادل سه برابر مجموع یارانه نقدی یکسال کشور است، ماحصل حذف کارت سوخت بوده. لذا نکته قابلتامل این است که دولتیها در حالی خواستار اصلاح ساختار توزیع سوخت در کشور هستند که مردم ایران یکبار هزینه این اصلاح ساختار را در سال 86 داده بودند. اعتراف دیرهنگام دولتیها به اقدامات بیبرنامه و البته لجوجانه خود بیش از آنکه گواه صداقت دولت باشد، نشان میدهد طی این سالها که دولت روحانی سکان اداره کشور را به دست گرفته، همه تلاطمها بهنوعی با لجاجت و بیبرنامگی کابینه مرتبط بوده و شرایط امروز اقتصاد ایران ماحصل همه این لجاجتها و بیارادگیهاست.هدیه زنگنه؛ افزایش 31 درصدی مصرف بنزین برای درک بهتر اهمیت اجرای سهمیهبندی سوخت باید کمی به سالهای دور بگردیم تا اهمیت اجرای طرح هدفمند سهمیهبندی بهخوبی روشن شود. در سال 80 میانگین مصرف روزانه بنزین نزدیک به 46 میلیون لیتر بود که این میزان تا پایان دولت خاتمی یعنی سال 84 به 67 میلیون لیتر و تا سال 85 به روزانه 73.7 میلیون لیتر رسید. بر این اساس طی دوره 6 ساله (85-80) مصرف روزانه بنزین رشد 61 درصدی (رشد سالانه 10 درصدی) را تجربه کرد. این افزایش بیرویه مصرف بنزین که چندینبرابر مصرف سرانه برخی کشورهای جهان بود، منجر به هشدارهای کارشناسان انرژی و هشدار مراکز پژوهشی همچون مرکز پژوهشهای مجلس شد. کارشناسان انرژی معتقد بودند اگر روند مصرف بنزین با همان میزان رشد دوره 85-80 ادامه پیدا کند، در سال 90 دولت باید خود را برای تهیه روزانه 100 میلیون لیتر بنزین آماده کند که با تولید حدود 45 تا 50 میلیون لیتری داخلی، باید روزانه 50 میلیون لیتر بنزین از بازارهای جهانی خریداری شود که اگر این اتفاق بیفتد، دولت هیچ توان مالی برای واردات آن نخواهد داشت. این هشدارها درنهایت منجر به یک تصمیمسازی بسیار هوشمند در بدنه دولت و مجلس شد که نتایج بررسیهای آماری بهخوبی آثار مثبت این طرح را اثبات میکند. بر این اساس دولت و مجلس اقدامات اولیه اجرای طرح سهمیهبندی و هوشمندسازی مصرف سوخت را از سال 85 کلید زدند و از تیرماه 86 نیز سهمیهبندی سوخت با فعالسازی کارت سوخت به اجرا درآمد. بررسیهای آماری نشان میدهد اجرای این طرح آثار بسیار مثبتی برای کشور داشته است، بهطوری که در همان سال اول اجرای طرح، مصرف بنزین با کاهش روزانه 9.2 میلیون لیتری از 73.7 میلیون لیتر در سال 85 به 64.5 میلیون لیتر در پایان سال 86 رسید. همچنین در سالهای بعد نیز روند کاهشی مصرف بنزین ادامه داشت تا اینکه این میزان تا سال 90 به 60 میلیون (بهاندازه مصرف سال 80) رسید که در نوع خود یک رکورد بیسابقه در صرفهجویی مصرف سوخت در ایران محسوب میشد. اما طبیعی بود که با افزایش تعداد خودرو در کشور، میزان مصرف بنزین نیز باید سالانه رشد میکرد، بر این اساس از سال 90 تا سال 94 که طرح سهمیهبندی بنزین همچنان اجرا میشد، بهطور سالانه مصرف بنزین حدود 1.8 تا دو درصد رشد کرد و میزان مصرف بنزین از حدود 60 میلیون لیتر در سال 90 به 69.6 میلیون لیتر در پایان سال 93 رسید. با روی کار آمدن دولت روحانی در سال 92، این دولت اگرچه دغدغه اصلی اولیهاش، مساله کیفیت بنزین مصرفی در کشور بود، اما از سال 93 دولت همه تلاشهای خود را صرف ناکارآمد جلوه دادن کارت سوخت کرد و درنهایت نیز این تلاشها در سال 94 نتیجه داد و مجلس مجاب به تصویب حذف کارت سوخت شد. بررسیهای آماری نشان میدهد برخلاف ادعای دولت مبنیبر عدم تاثیر کارت سوخت و طرح سهمیهبندی بنزین، طی دوره 9 ساله (94-86) که طرح سهمیهبندی بنزین اجرا شده است، مصرف بنزین از 75.7 میلیون لیتر در سال 85 به روزانه 71 میلیون لیتر در سال 94 رسید که حکایت از کاهش 3.6 درصدی مصرف بنزین در این دوره 9 ساله است. همچنین طی پنجسال اخیر که کارت سوخت حذف و بنزین تکنرخی شده است، میزان مصرف از 69 میلیون لیتر در پایان سال 93 به 91.2 میلیون لیتر در فروردین 98 رسیده است که حکایت از رشد 31 درصدی طی این سالها دارد.
30 هزار میلیارد تومان؛ هزینه حذف کارت سوخت بنزین همانطور که گفته شد، بهرغم القای ناکارآمدی اجرای کارت سوخت به مجلس و مراکز تصمیمگیری از سوی زنگنه و یارانش، طرح سهمیهبندی بنزین طی مدتی که اجرا شد، دستاوردهای بسیار مثبتی در زمینه صرفهجویی مصرف انرژی در کشور داشت. کاهش میزان واردات و خروج ارز از کشور نیز از دیگر نتایج اجرای طرح سهمیهبندی بنزین بود که در این زمینه بررسیها نشان میدهد اگر طرح سهمیهبندی بنزین در سال 86 اجرا نمیشد، با لحاظ میزان تولید داخلی، میزان واردات در سال 90 که ایران در بدترین شرایط تحریمی قرار داشت، به حدود روزانه 40 تا 50 میلیون لیتر میرسید که این میزان واردات بنزین علاوهبر اینکه عملا کاری نشدنی بود، منجر به خروج سالانه میلیاردها دلار ارز از کشور میشد. حال که دستاوردهای مثبت اجرای طرح سهمیهبندی بنزین با بررسیهای آماری مشخص شد، سوال این است که اگر در سال 94 کارت سوخت و طرح سهمیهبندی بنزین کنار گذاشته نمیشد، میزان مصرف بنزین در سال جاری چه تفاوتی با شرایط فعلی داشت که کارت سوخت کنار گذاشته شده است. در این زمینه بررسیهای آماری نشان میدهد اگرچه طی سالهای 85 تا 90 روند مصرف بنزین بهطور قابلتوجهی کاهشی بوده و از 75 میلیون لیتر به حدود 60 میلیون لیتر در سال 90 رسیده است، اما از سال 90 تا پایان سال 94 میزان مصرف بنزین بهطور میانگین سالانه 1.8 درصد رشد کرده است. (که البته با افزایش چشمگیر تولید خودرو در کشور روند طبیعی است) بر این اساس با لحاظ رشد سالانه 1.8 درصدی مصرف بنزین، میزان مصرف روزانه بنزین در کشور طی سالهای 94، 95، 96، 97 و فروردین سال جاری باید به ترتیب 71 میلیون لیتر، 72.3 میلیون لیتر، 73.6 میلیون لیتر، 74.9 میلیون لیتر و 76.2 میلیون لیتر میبود. با این حال آنچه بعد از حذف کارت سوخت رخ داد، مصرف بنزین طی سالهای 94، 95، 96، 97 و فروردین سال جاری به ترتیب به 71 میلیون لیتر، 74.7 میلیون لیتر، 85 میلیون لیتر، 87.1 میلیون لیتر و 91.2 میلیون لیتر رسیده است. بهعبارت دیگر، اگر کارت سوخت حذف نمیشد، در سال 95 حدود 876 میلیارد لیتر، در سال 96 حدود 4.1 هزار میلیارد لیتر و در سال 97 حدود 5.4 هزار میلیارد لیتر در مصرف بنزین صرفهجویی میشد. بر این اساس اگر طی پنجسال کارت سوخت حذف نمیشد، حدود 15هزار میلیارد لیتر در مصرف بنزین صرفهجویی میشد. از آنجاکه همه امور برنامهریزی و طرحهای آیندهنگرانه با ارزیابی هزینه- فایده اجتماعی و اقتصادی همراه است، حال ممکن است این سوال مطرح شود که این آمار و ارقام چه فایدهای برای کشور دارد؟ در این گزارش ارزش «ریالی» میزان بنزین صرفهجوییشده درصورت ادامه اجرای کارت سوخت با سه نرخ داخلی هر لیتر هزار تومان سهمیهای و آزاد هر لیتر 1500 و نرخ عرضه در منطقه خلیجفارس محاسبه شده است که بررسیها نشان میدهد اگر بنزین صرفهجوییشده فقط به قیمت هر لیتر 1000 تومان عرضه میشد، ارزش ریالی 15 میلیارد لیتر بنزین حدود 15 هزار میلیارد تومان میشد؛ اما از آنجاکه قرار بود ارزش بنزین مصرفی خارج از سهمیه بیشتر از مصرف سهمیهای باشد، در آن صورت با میانگین قیمت 1500 تومان برای هر لیتر، ارزش میزان بنزین صرفهجوییشده به 22.4 هزار میلیارد تومان میرسید که معادل 50 درصد بودجه عمرانی محققشده کشور در سال 96 است. همچنین اگر ارزش 15 هزار میلیارد لیتر بنزین صرفهجوییشده را به قیمت منطقه خلیجفارس (با لحاظ نرخ ارز دولتی در همه سالها) محاسبه کنیم، ارزش آن به بیش از 2.30 هزار میلیارد تومان میرسد که این میزان معادل بودجه 6 استان البرز، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، گلستان، قم و اردبیل در سال 98 است.
چرا حذف کارت سوخت بهنفع ثروتمندان بود؟ در سال 94 استدلال اولیه دولتیها که درنهایت منجر به حذف کارت سوخت شد این بود که بدون کارت سوخت میزان مصرف بنزین چندان تغییری نخواهد کرد، اما حالا دولتیها علاوهبر اعتراف به قاچاق روزانه 10 تا 13 میلیون لیتری بنزین در دوره بعد از حذف کارت سوخت، اخیرا نیز در گزارشی که توسط سازمان برنامه و بودجه منتشر شده به 123 هزار میلیارد تومان یارانه پنهانی اعتراف کردهاند که فقط در سال 98 از جیب مردم ایران به جیب دهکهای پردرآمد و ثروتمند کشور سرازیر خواهد شد.
بر این اساس، مطابق آنچه سازمان برنامه و بودجه منتشر کرده است، در سال 98 یارانه پنهان بنزین مصرفی کشور 123 هزار و 524 میلیارد تومان خواهد بود که این میزان معادل سهبرابر کل یارانه نقدی 41 هزار میلیارد تومانی سال 98 است. همچنین نکته غمانگیز ماجرا آنجایی است که گزارش سازمان برنامه و بودجه نشان میدهد ازمجموع یارانه پنهان 123.5هزار میلیارد تومانی بنزین در سال 98 حدود 67 هزار میلیارد تومان آن معادل 54 درصد به سه دهک ثروتمند (دهکهای هشتم، نهم و دهم) میرسد و سهم هفت دهک دیگر 56.5 هزار میلیارد تومان معادل 46 درصد از کل خواهد بود. بهعبارت دیگر، اگر به فرض 123.5 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان را بین دهکهای جامعه توزیع کنیم، بهازای هر دهک 15 هزار میلیارد تومان میرسد، با این حال بررسیهای سازمان برنامه و بودجه نشان میدهد در حالی دهکهای دهم، نهم و هشتم به ترتیب نزدیک به 28 هزار میلیارد تومان، 21.4 هزار میلیارد تومان و 17.5 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان بنزین دریافت میکنند، این میزان برای دهک سوم حدود 6.2 هزار میلیارد تومان، برای دهک دوم 3.7 هزار میلیارد تومان و برای دهک یک حدود 1.16 هزار میلیارد تومان است. در یک جمعبندی، ثروتمندترین دهک جامعه (دهک دهم) 17 برابر کمدرآمدترین دهک جامعه (دهک اول) یارانه پنهان دریافت میکند. حال که نتایج آماری شکاف و نابرابری در دریافت و برخورداری از یارانه پنهان بین دهکهای درآمدی را آشکار ساخت، بد نیست به یکی از مهمترین دلایل ایجاد این شکاف و نابرابری نیز اشارهای کنیم. مطابق بررسیها و اظهارنظرهای کارشناسان انرژی، یکی از دلایل اصلی این نابرابری در برخورداری از یارانه پنهان بنزین، حذف کارت سوخت بوده است. بر این اساس از آنجاکه دلیل اصلی افزایش یارانه پنهان بنزین پایین بودن قیمت بنزین نسبت به قیمتهای کشورهای منطقه است، اگر کارت سوخت حذف نمیشد و بنزین بهطور عادلانه توزیع میشد، ثروتمندان برای مصرف بیشتر مجبور بودند بنزین مازاد کارت سوخت را به قیمتی بیش از قیمت سهمیهای از دولت خریداری کنند که در آن صورت، یارانه پنهانی بنزین در بدترین برآورد شاید 10 تا 15 درصد شرایط فعلی بود. به این لحاظ آنچه اخیرا دولت بهعنوان یارانه پنهان 123هزار میلیارد تومانی بنزین در گزارش خود منتشر کرده، ماحصل و دستپخت زنگنه و مدیران دولتی است که سالها با مدیریت غیرعلمی و البته لجوجانه خود، علاوهبر ایجاد هزاران میلیارد تومان هزینه برای کشور، یکی از بهترین تجربیات کشور را در زمینه اصلاح ساختار مصرف و توزیع یارانه انرژی از بین بردند. حال سوال این است که هزینه این تصمیمهای لجوجانه و غیرعلمی با کیست؟
سایر اخبار این روزنامه