روزنامه فرهیختگان
1398/02/18
چرخ پژوهش و اقتصاد دنیا باهم میچرخد
روسای دانشگاهها تقریبا از آن دست افرادی هستند که به دلیل مطالبات زیاد دانشجویان و اساتید، علاقه زیادی به حضور در بین رسانهها ندارند، اما این مساله زمانی اتفاق میافتد که دانشگاهها در یک معضل خاصی گیر کرده باشند و آن هم مساله بودجه است، قطعا تامین بودجه موردنیاز دانشگاهها همیشه یکی از مسائل بحثبرانگیز روسای دانشگاهها بوده و خواهد بود و به همین دلیل است که دانشگاهها همیشه به دنبال پیدا کردن راهحلی برای افزایش سبد درآمدی خود و بالطبع بالا بردن بودجه مالی خود هستند؛ موضوعی که در کشور ما هرساله با تعیین بودجه یکساله دانشگاهها در لایحه دولت در مرحله اول و عدمتخصیص بودجه مصوبشده با اظهارات متفاوتی که اغلب آنها رنگ گلایهای دارد، همراه میشود. موضوعی که در میزان تخصیص بودجه سال گذشته و امسال دانشگاهها بیشتر نمایان شد و اظهارات صورتگرفته توسط روسای چند دانشگاه بزرگ ایران نگاهها را به سمت تصمیماتی که قرار است در تامین بودجه سال جاری گرفته شود، برد. چند مصاحبه اخیر روسای دانشگاهها قابلتامل است، آنها میگویند برای تامین بودجه خود مجبور به کاهش هزینههای پژوهشی بهمنظور تامین هزینههای جاری هستند. بهطور مثال محمود فتوحی، رئیس دانشگاه صنعتیشریف میگوید: «این دانشگاه در سال آینده رشد بودجهای 10.45 درصدی دارد که با این رقم باید از بودجههای پژوهشی دانشگاه بکاهیم. این میزان رشد بودجه برای دانشگاه صنعتی شریف رقم بسیار کمی است. با این میزان افزایش بودجه، دانشگاه صنعتی شریف سال آینده در زمینه دانشجویی مانند تغذیه و تعمیرات خوابگاهی نیز با مشکل مواجه خواهد شد.» رئیس دانشگاه علم و صنعت نیز یکی از افرادی است که از کم کردن بودجه پژوهش برای جبران کسری بودجه میگوید. او اخیرا گفته است: «براساس لایحه بودجه، این دانشگاه در سال آینده ۱۱ درصد رشد بودجهای خواهد داشت که این امر کفاف هزینههای پرسنلی دانشگاه را هم نمیدهد. با این میزان افزایش بودجه، دانشگاه در هزینههای جاری با مشکل مواجه میشود و براین اساس با مشکلات جدی در روند اجرای فعالیتهای علمی و پژوهشی روبهرو خواهیم شد.» احمد معتمدی، رئیس دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز همین ایده را برای رفعکسری بودجه دانشگاه خود دارد، او اخیرا در گفتوگویی با رسانهها اعلام کرده: «به دلیل همراستا نبودن افزایش بودجه دانشگاه با تورم در سال آینده با مشکل تامین مواد اولیه آزمایشگاهی و فعالیت پژوهشی مواجه هستیم. بودجه دانشگاه صنعتی امیرکبیر برای سال آینده ۱۳ درصد رشد دارد که این میزان رشد به دلیل تورمهای موجود، موجب لطمه به فعالیتهای دانشگاه میشود. این افزایش بودجه کافی نیست و با توجه به اینکه سال آینده حقوقها و دستمزدها باید ۲۰ درصد رشد یابد، بنابراین برای تامین این هزینه مجبور به کاهش فعالیتهای پژوهشی هستیم. حقوق و دستمزدها را نمیتوانیم پرداخت نکنیم بنابراین مجبور هستیم از فعالیتهای علمی و پژوهشی بکاهیم.» اظهارات روسای چند دانشگاه برتر کشور میتواند قابلتحلیل و بررسی باشد، قطعا کاستن از بودجه پژوهشی برای هر کشوری میتواند درنهایت به کاهش درآمدهایی که از محل تحقیقات و پژوهش به دست میآید، منجر شود. این بودجه اگر به طور صحیحی در محیطهای تحقیقاتی و در قالب مراکز رشد و پارکهای علم و فناوری وارد شود باعث تولید محصولات دانشبنیانی میشود که درنهایت درآمدزایی را در پی خواهد داشت، موضوعی که آمار و اعداد آن را اثبات میکند. سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاستجمهوری بهمن سال 98 میگوید: «شرکتهای دانشبنیان سراسر کشور از محل تولید و عرضه محصولات خود سال گذشته ۱۴هزار میلیارد ریال درآمد نصیب ایران کردند.» او اخیرا نیز گفته است: « ۴۲۰۰ شرکت دانشبنیان در کشور در حال فعالیت هستند که از محل فروش محصولات این شرکتها شاهد درآمد ۶۰ هزار میلیارد تومانی بودیم و قطعا این شرکتها در فروش صادرات و تولید داخلی جهش خوبی خواهند داشت. » این مساله با نگاهی به منابع درآمدی کشورهای دنیا از حوزه تحقیق و پژوهش قابلتوجه است، بهطوری که منابع درآمدی دانشگاههای آمریکا از این موضوع در این کشور با اقتصاد دوازدهم دنیا برابر میکنند. در ادامه سهم درآمدی 6 کشور دنیا در حوزه تحقیق و پژوهش آمده است: درآمد ۵۰۰ میلیون دلاری دانشگاه توکیو در دانشگاههای ژاپن درآمدهای پژوهشی از سوی بخش خصوصی و دولتی به دست میآید. از کل مبلغ کمکهای مالی برای تحقیقات علمی از دولت، بیش از نیمی از آنها برای حمایت از تحقیقات بنیادی استفاده میشود و تقریبا 10 درصد از آنها حمایت از پژوهشگران جوان است. بهطور مثال دانشگاه توکیو که از بزرگترین و مهمترین مراکز آموزش عالی این کشور و آسیاست آمارهای قابلتوجهی از درآمد تحقیقاتی دارد، براساس اطلاعات موجود در این دانشگاه هرساله 30هزار دانشجوی داخلی و بیش از دوهزار دانشجوی خارجی ثبتنام میکنند که فارغالتحصیلان این دانشگاه صاحب 17 سمت نخستوزیری و برنده هفت جایزه نوبل بودهاند. نگاهی به درآمدهای تحقیقاتی این دانشگاه قابلتوجه است. در سال 2018، درآمد همکاری پژوهشی با بخش خصوصی شامل 2126 پروژه، 9438 میلیون ین بوده است. همچنین وضعیت کمکهای مالی برای تحقیقات علمی این دانشگاه 22948 میلیون ین بوده است. از نکات قابلتوجه این دانشگاه قراردادهای پژوهشی است، بهطوری که درآمد تحقیقاتی از قراردادهای رقابتی دولتی 18049 میلیون، درآمد تحقیقاتی از قراردادهای غیررقابتی دولتی 16189 میلیون ین و درآمدهای غیردولتی 826 میلیون ین بوده است. بهطور کلی درآمدی نزدیک ۵۰۰ میلیون دلار عاید این دانشگاه شده است. دانشگاه اوزاکا نیز یکی از دانشگاههای مطرح ژاپن است. این دانشگاه یک برنامه تحقیقاتی بینالمللی با دیگر دانشگاههای مطرح جهان ازجمله دانشگاه کالیفرنیا اجرا کرده است، براساس دادههای موجود این دانشگاه در سال 2002 از 265 مورد پروژه تحقیقاتی گردش مالی 1211 میلیون ین ایجاد کرده است و این عدد در سال 2010، تعداد 859 مورد و گردش مالی بالغ بر 2810 میلیون ین و در سال 2016 از 1158 پروژه تحقیقاتی، گردش مالی 4662 میلیون ین ایجاد کرده است. درآمد ۸ میلیارد دلاری دانشگاههای انگلیس دانشگاههای انگلیس از نظر درآمد رشد چشمگیری داشتهاند. یکی از منابعی که در بالارفتن درآمدهای دانشگاهها نقش دارد، حوزه تحقیقاتی است که میتواند برای دانشگاه درآمدزایی داشته باشد. 7.9 میلیارد پوند درآمد تحقیقاتی دانشگاههای انگلیس است که در این میان، 66 درصد درآمدهای تحقیقاتی از منابع دولتی انگلیس، 13 درصد از خیریهها و 11 درصد هم از منبع اتحادیه اروپا تامین میشود. دانشگاه کمبریج دومین دانشگاه قدیمی در جهان است که دروس دانشگاهی در آن به زبان انگلیسی تدریس میشوند. تا پایان جولای 2018، کل درآمد دانشگاه کمبریج یکمیلیارد و 965 پوند اعلام شد. در این میان، حدود 515 میلیون پوند از این مقدار را کمکهای تحقیقاتی و قراردادها تشکیل میدهد. در انتهای سال مالی 2017، دانشگاه و دانشکدههای مرکزی دانشگاه کمبریج دارای بودجه خالص 11.8 میلیارد پوند هستند که بزرگترین دانشگاه انگلیس از این نظر به شمار میرود. این درحالی است که درآمد کل این دانشگاه در سال 2013 حدود 1.44 میلیارد پوند بود که 332 میلیون پوند آن از منبع کمکهای مالی و قراردادها تامین میشد. دانشگاه آکسفورد قدیمیترین دانشگاه انگلیس است که به زبان انگلیسی در آن تدریس میشود. تا پایان جولای سال 2018، درآمد ملی آن دومیلیارد و 237 پوند است که از این میان 579 میلیون پوند از کمکهای تحقیقاتی و قراردادی تامین میشود. بزرگترین منبع درآمد این دانشگاه که 26 درصد را شامل میشود، از کمکهای سازمانهایی چون خیریهها، موسسات، شوراهای تحقیقاتی و صنایع تامین میشود. دانشگاه آکسفورد بیشترین درآمد تحقیقاتی را نسبت به دیگر دانشگاههای انگلیسی دارد. مبلغ شهریههای گرفته شده از دانشجویان کارشناسی و کارشناسیارشد و نیز قراردادهای آموزشی حدود 15 درصد درآمدهای این دانشگاه را تشکیل میدهد. هشت درصد از درآمدها هم از طریق کمکهای دولتی اداره دانشجویان و مطالعات انگلیس تامین میشود. درآمد ۵۰۰ میلیون دلاری دانشگاه Tsinghuaچین نیز یکی از کشورهایی است که با توجه به قدمتش همواره یکی از رتبههای برتر را بین دانشگاههای بزرگ دنیا داشته است، به طوری که در ردهبندی اخیر تایمز دانشگاهTsinghua به عنوان اولین دانشگاه برتر آسیا در سال 2019 شناخته شده است، سالانه حدود 500هزار دانشجوی خارجی به چین میآیند و این کشور در زمینه جذب دانشجوی خارجی، رتبه سوم جهان را در اختیار دارد. منابع درآمدی دانشگاهی این کشور شامل کمکهای بلاعوض دولتی، شهریهها، راهاندازی کسبوکار توسط موسسات آموزش عالی، موقوفات، تحقیقات، وامها و سرمایهگذاری است که براساس دادههای موجود تنها سهم درآمدهای تحقیقاتی دانشگاهTsinghua در سال 2017، 3.1 میلیارد رنمینبی (یکای پول رسمی کشور چین است که یکای اصلی آن هم یوان است) [ حدود ۵۰۰ میلیون دلار] بوده است، این در حالی که دانشکده علوم انسانی همین دانشگاه با انجام 735 پروژه تحقیقاتی و علوم اجتماعی در سال 2017، درآمد 200 میلیون رنمینبی [ حدود ۳۰ میلیون دلار] را کسب کرده است. درآمد 17میلیارد دلاری از تحقیقات دانشگاههای آلمان کشور آلمان نزدیک به 400 دانشگاه (120 کالج، 220 دانشگاه علمی و کاربردی و 60 کالج هنر و موسیقی) دارد، جذابیت تحصیل در دانشگاههای آلمان در حدی است که نزدیک به 375هزار دانشجوی خارجی در موسسات آموزشی این کشور تحصیل میکنند که براساس دادههای موجود نزدیک به 15هزار محقق از سراسر کشور هرساله از مراکز تحقیقاتی دانشگاههای آلمان بازدید میکنند. حضور این تعداد دانشجو بیدلیل نیست، بهطوری که براساس آمارهای رسمی «موسسه مطالعات مراکز آموزش عالی آلمان» 89 درصد فارغالتحصیلان دانشگاههای این کشور صاحب شغل در حوزه تحصیلات خود هستند که همین مساله انگیزه حضور دیگر دانشجویان و محققان را در این کشور بیشتر میکند. همین آمار و ارقام باعث شده دولت این کشور هزینه بالایی را صرف پژوهش و تحقیقات کند، بهطوری که براساس گزارشهای اعلامشده دولت این کشور در بازه سالهای 2005 تا 2017 سرمایهگذاری پنجمیلیارد یورویی در امر پژوهش داشته است. البته نگاهی به فعالیتهای تحقیقاتی دانشگاههای این کشور قابلتوجه است؛ موسسات آموزش عالی طیف گستردهای از فعالیتهای پژوهشی را که شامل تحقیقات اولیه و تحقیق و توسعه کاربردی (تحقیق و توسعه) است، انجام میدهند؛ این تحقیقات با حضور 400هزار محقق انجام میشود که گردش مالیای حدود 16.6 میلیارد دلار برای دانشگاههای این کشور در بردارد که از این رقم سهم علوم مهندسی بالغ برای 3.8 میلیارد یورو و سهم پزشکی و بهداشتی برابر 3.7 میلیارد یورو است که بخش صنعت 14 درصد آن را تامین میکند. گردش مالی 5 میلیون دلاری دانشگاههای استرالیا براساس اطلاعات موجود، استرالیا دارای ۳۸ دانشگاه دولتی و دو دانشگاه خصوصی بوده که در قالب گروهبندیهای مختلف مانند دانشگاههای گروه هشت، دانشگاههای گروه ۲۱ و... به ارائه دورههای آموزش عالی میپردازند. یکی از این تقسیمبندیهای مهم دانشگاههای گروه هشت، شامل هشت دانشگاه برتر استرالیاست. در این میان جایگاه دانشگاههای استرالیا دارای اعتبار و اهمیت بالایی است، براساس رتبهبندی وبومتریک، 163 دانشگاه در این کشور وجود دارند که طبق آخرین رتبهبندی انجامشده برای دانشگاههای برتر دنیا، پنج دانشگاه از این کشور میان 100 دانشگاه برتر دنیا قرار دارند. براساس یک گزارش دانشگاهی، میزان گردش مالی پژوهشی و تحقیقات در این کشور بین سال 2001 تا 2013 در حوزههای مختلف متفاوت است، بهطوری که طی پژوهشهای صورتگرفته در حوزه اولویتهای تحقیقاتی این کشور، 30 درصد گردش مالی پژوهشی این کشور صرف علوم زیستی و بالینی شده که یکچهارم (26.4 درصد) بودجه کل پژوهش این کشور است. بر این اساس کل گردش مالی تحقیقاتی و پژوهشی این کشور در سال 2013، 5291 میلیون دلار بوده است که سهم درآمد رقابتی 1680 میلیون دلار (32درصد)، شاخص RBG، 1670 میلیون دلار و دیگر درآمدهای تحقیقاتی 1941 میلیون دلار بوده است. درآمد ۵ میلیارد دلاری دانشگاه هاروارد آمریکا درمجموع 5300 دانشکده و دانشگاه دارد که از موسسات آموزشی کوچکتر تا دانشگاههای بزرگی چون هاروارد را شامل میشود. دانشگاههای آمریکایی در سال 2015 قریب 8/68 میلیارد دلار روی بخش R&D هزینه میکنند. بخشی اعظمی از بودجههای دولتی که به دانشگاهها تعلق میگیرد، بیشتر روی علوم زیستی و زمینههای مهندسی متمرکز میشود.
در این زمینهها، پزشکی بیشترین منبع جذب بودجه تحقیقاتی را به خود اختصاص میدهد. دانشگاه جانز هاپکینز در سال 2016 چیزی حدود دومیلیارد و 431 پوند روی پروژههای تحقیقاتی سرمایهگذاری کرد. در سال 2016 به ارزش دومیلیارد و 104 دلار از سوی آژانسهای فدرال به این دانشگاه کمک مالی شد و با این ترتیب، دانشگاه جانز هاپکینز اولین موسسهای است که سد دومیلیارد دلاری را شکست. البته این درحالی است که این مبلغ کمک فدرال در مقایسه با سال 2015 حدود 1.4 درصد کاهش را نشان میدهد.
این دانشگاه با دریافت هزینه 87 درصدی، هزینه R&D آن را در سال 2016 تامین میکند. دانشگاه هاروارد یکی از معتبرترین و بزرگترین دانشگاههای حال حاضر ایالات متحده آمریکاست که سالیانه حدود 4.5 میلیارد دلار بودجه به آن تعلق میگیرد. درآمد این دانشگاه در سال 2018 با افزایش چهاردرصدی به 5.2 میلیارد دلار رسیده است.
سایر اخبار این روزنامه