[شهروند] سخنرانی امام خمینی(ره) در ۴ آبان ١٣۴٣ علیه لایحه کاپیتولاسیون، یک سند ماندگار تاریخی و نشانه قیام و آگاهی روحانیت شیعه علیه استبداد و استکبار آن هم در زمانه‌ای است که حتی بعضا انقلابیون جهان هم محتاط و دست به عصا درصدد پرهیز از رویارویی مستقیم با مستکبران بودند.

دولت وقت ایران در ‌سال ١٣٤٠ خورشیدی با پیوستن به کنوانسیون وین (مصونیت قضایی دیپلمات‌ها) اجرای قانون حق قضاوت کنسولی را پذیرفت و محض جلب رضایت ایالات متحده، این مصونیت سیاسی را نه فقط برای دیپلمات‌ها که به چندین هزار مستشار آمریکایی ساکن ایران تعمیم داد. در چنین شرایطی امام خمینی (ره) طی یک سخنرانی انتقادی و طوفانی در حضور روحانیت و عامه مردم، پس از حرکت تاریخی علیه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و ماجرای ١۵خرداد ۴٢، سومین ضربه کاری را به شاه و اربابان آمریکایی‌اش وارد و حرکت انقلابی را وارد مرحله نهایی کرد که ثمره آن در ٢٢بهمن ۵٧ به نتیجه رسید. در ادامه این مطلب نگاهی کوتاه داریم به برخی از نکات ماندگار این خطابه تاریخی که پس از گذشت 59 سال همچنان شجاعانه و بدیع به نظر می‌رسد.

اعلام عزا و تأثر، تلاش برای آگاهی بخشی و اتحاد عمومی
آغاز سخنرانی امام خمینی(ره) با آیه: «انا لله و انا الیه راجعون» و اعلام عزا و ابراز تأثر و اشاره به فشار قلبی خود از شدت ناراحتی، بیانگر آگاهی و دلسوزی ایشان و در جهت توجه دادن مردم به عمق خطر و فاجعه‌ای بود که با لایحه کاپیتولاسیون و بسط نفوذ آمریکا در کشور رخ می‌داد. امام(ره) از همان ابتدای سخنرانی، احتیاط و لفافه‌گویی در سخن را کنار گذاشته و صریحا این موضوع را به «فروش استقلال» و «عظمت ایران» تعبیر کردند. امام(ره) در ابتدای سخنرانی خود فرمودند: «من با تأثرات قلبی روزشماری می‌کنم، چه وقت مرگ پیش بیاید…ایران دیگر عید ندارد، عید ایران را عزا کردند… و دسته جمعی رقصیدند، ما را فروختند، استقلال ما را فروختند باز هم چراغانی کردند، پایکوبی کردند». افزون بر آن، از نخستین روزهای نهضت خاصه در سخنرانی ۴ آبان ۴٣، تلاش امام(ره) برای پیوند دادن همه اقشار و نگاه مشفقانه و آگاهی بخش و جامع، فوق‌العاده است.

آگاهی و درک درست امام خمینی(ره) از ریز مسائل بین ‌المللی
اشاره امام خمینی(ره) به الحاق به پیمان وین برای توجیه کاپیتولاسیون از سوی دولتمردان رژیم، نشان از آشنایی ایشان با مسائل بین المللی و پیگیری اینگونه مسائل دارد. برخلاف تصویرسازی معاندین که تلاش می‌کنند امام(ره) را فردی ناآشنا با مسائل جهان جلوه دهند، اشارات مکرر ایشان در این سخنرانی به پیمان وین و دستاویز قرار دادن این معاهده برای توجیه کاپیتولاسیون، نشان از آگاهی و تسلط به مسائل جهانی دارد.

تاکید بر ایران و تلاش برای ایجاد عرق ملی و شور وطن‌دوستی
تاکید امام خمینی(ره) بر حفظ عظمت ایران و ایجاد حس وطن پرستی در جای جای سخنرانی چهار آبان ۴٣ مشهود است. در جایی می‌گویند عظمت ارتش از بین رفت، در جایی می‌گويند دولت و مجلسی که این لایحه را تصویب کرده‌اند به ملت خیانت کرده‌اند، در بخش دیگری از سخنرانی می‌گویند با این لایحه خدمه و آشپزهای آمریکایی از شاه ما بالاتر رفته‌اند. برخلاف خطی که سعی می‌شود بگوید امام(ره) صرفا نگاه دینی محض داشت و ایران و مسائل ملی برای ایشان اهمیتی نداشت، اما از آغاز نهضت، دلسوزی و تعهد ایشان به حفظ منافع ملی و عزت ملی و ایجاد شور ملی، در کنار شور و غیرت دینی، عیان است.

پیوند دادن ایران و اسلام و هشدار به همه مسلمین و جهان اسلام

خنثی‌سازی تبلیغات علیه روحانیت و تبیین نقش آنان مقابل استکبار
تلاش برای توجه دادن مردم به دلسوزی روحانیت و خنثی کردن تبلیغات رژیم پهلوی علیه این قشر در جای جای این سخنرانی مشهود است. امام خمینی(ره) در بخشی از سخنرانی می‌گویند اگر نفوذ روحانیون باشد نمی‌گذارند ملت یک روز اسیر انگلیس، و یک روز اسیر آمریکا و اسرائیل شده و روحانیت مانع طرح‌های آمریکا و وابستگی و تحقیر مردم می‌شود. تاکید بر این‌که خدمه و نیروهای آمریکایی با این قانون حتی اگر مراجع را هم ترور کند، کسی حق محاکمه آنان را ندارد، و سپس اهمیت نقش روحانیت در جلوگیری از طرح‌های استعماری، نشان از هوشمندی امام(ره) و آگاهی دادن به مردم با این شیوه است تا عموم بدانند برخلاف تبلیغات رژیم، روحانیت و مراجع، حامی آنان و مخالف وابستگی‌اند و با اینگونه لوایح، احترام و عزتی نه برای این قشر باقی ماند و نه مردم و کشور.

نفی ذلت در برابر آمریکایی‌ها و تقویت اعتماد به نفس در نمایندگان
اشاره امام خمینی(ره) به تصویب کاپیتولاسیون برای تسهیل وام گرفتن از آمریکا، و افزایش وابستگی به این کشور، شمه دیگری از آگاهی ایشان به مسائل روز و پشت صحنه طرح های رژیم، در عصر خفقان و استبداد است. امام(ره) به صراحت در بخشی از سخنرانی می‌گویند: اگر مملکت اشغال آمریکاست، اعلام کنید… در ادامه ژست‌های تبلیغاتی رژیم درباره استقلال، اقتدار و انقلاب سفید، تدبیر کشورداری را با وجود تن دادن به کاپیتولاسیون برای وام گرفتن، زیر سوال می‌برند. امام(ره) در بخش دیگری از این سخنرانی با ذکر خاطره مقاومت شهید مدرس در برابر دخالت شوروی و جرات  پیدا کردن نمایندگان برای رد طرح‌های درخواستی شوروی با ایستادگی او، از اذعان مورخین آمریکایی به اقتدار شهید مدرس و بر هم زدن نقشه بیگانگان توسط او سخن می‌گویند، تا نمایندگان وقت را به ایستادگی تشویق و ترغیب کنند بلکه آنان ذهنیت وابسته و ضعیف خود را کنار بگذارند.

تاکید هوشمندانه بر قانون اساسی مشروطه و استفاده از ظرفیت آن
تاکید امام خمینی(ره) بر قانون اساسی مشروطه و ضرورت حضور علما و مجتهدین برای نظارت بر مصوبات مجلس و اجرایی نشدن این بند از قانون اساسی مشروطه و اعتبار نداشتن قوانین مجلس بدون اجرای آن، به نوعی حاکی از تلاش امام(ره) برای استفاده از هرگونه ظرفیتی برای کنترل تصمیمات خسارت‌بار رژیم پهلوی است. واضح بود که رژیم تن به نظارت مجتهدین بر مصوبات مجلس نخواهد داد، اما امام(ره) درصدد توجه دادن به این نکته بود که همان قانون اساسی حداقلی مشروطه که تا حدی شاه و دولت را کنترل و محدود می‌کرد، در اینگونه موارد هم مفید واقع می‌شد.