روایت بحرانی که استالین -برای تجزیه ایران- ساخت!
[ شهروند] روز گذشته مراسم افتتاحیه هفدهمین جشنواره بینالمللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» از ساعت ۱۶ در پردیس سینمایی چارسو و موزه سینما آغاز شد. افتتاحیهای که در ادامه با نمایش 38 فیلم مختلف حاضر در بخشهای مختلف سینماحقیقت پی گرفته شد که بیگمان یکی از بحثانگیزترین و کنجکاویبرانگیزترین فیلمها در این میان مستند سینمایی «آذرآبادگان» بود. فیلمی به کارگردانی حامد کلجهای و تهیهکنندگی مصطفی شوقی که به عنوان یکی از تولیدات خانه مستند، روایتی مستند درباره تاریخ معاصر ایران -با تمرکز بر موضوع تمامیت ارضی- ارائه میدهد. «آذرآبادگان» که راوی داستانی پرفرازونشیب درباره شکلگیری فرقه دموکرات آذربایجان بعد از جنگ جهانی دوم و تلاش این حزب برای تجزیه استانهای شمالغربی از ایران است، به عنوان یکی از محصولات سازمان هنری رسانهای اوج که در خانه مستند تولید شده، روز گذشته در بخش مسابقه ملی هفدهمین جشنواره بینالمللی سینماحقیقت اولین نمایش خود را تجربه کرد و بحثها و واکنشهای فراوان و متفاوتی را موجب شد. آنچه در ادامه میخوانید صحبتهای حامد کلجهای -کارگردان مستند «آذرآبادگان»- درباره فیلمش و ریشههای شکلگیری آن است.
میتوانید فیلم «آذرآبادگان» را در یک جمله توصیف کنید؟
«آذرآبادگان» یک مستند بلند است که روایتی از یک بحران ملی را ارائه میدهد که بعد از جنگ جهانی دوم در ایران بروز پیدا کرد.
کدام بحران؟
این مستند درباره شکلگیری فرقه دموکرات در منطقه آذربایجان ایران است -که به دستور مستقیم استالین برای تجزیه آذربایجان از ایران شکل گرفت- که البته تا همین یکی دو دهه قبل، کسی درباره نقش مستقیم رهبر وقت شوروی در شکلگیری آن چیزی نمیدانست.
در تحقیقاتی که درباره این فرقه داشتید، درباره زمینه شکلگیری این ایده از سوی استالین به چه یافتههایی رسیدید؟
با اوجگیری جنگ اتحاد جماهیر شوروی با آلمان نازی، قدرتهای متفقین در تهران کنفرانسی تشکیل دادند که طی آن تصمیم بر این شد که برای رساندن تسلیحات نظامی به شوروی، از ایران به عنوان یک کریدور استفاده شود. آمریکا، انگلیس و شوروی همچنین در این کنفرانس تعهد میدهند که بعد از اتمام جنگ نیروهای خود را بهطور کامل از ایران خارج کنند که انگلیس و آمریکا این کار را میکنند، اما شوروی این کار را نمیکند و نیروهای ارتش سرخ ایران میمانند. شکلگیری فرقه دموکرات در منطقه آذربایجان ایران که یک بحران ملی عظیم را موجب شد، یکی از تبعات این امر بود.
به نظر شما هدف استالین از این اقدام چه بود؟
اتحاد جماهیر شوروی در آن مقطع اشتیاق دستیابی به نفت ایران را داشت. این کشور از این طریق نهتنها میتوانست این منطقه را در کنترل کامل خود داشته باشد، بلکه با تشکیل فرقه دموکرات روی حکومت مرکزی نیز میتوانست فشار وارد کند تا زیر بار خواستههای شوروی برود.
شما سعی کردهاید از چه زاویه دیدی این مستند را روایت کنید؟
مستند «آذرآبادگان» در کنار بررسی عملکرد فرقه دموکرات آذربایجان یک شبهپرتره از سیدجعفر پیشهوری هم هست. در واقع مخاطب در این فیلم ۸۰ دقیقهای با شخصیت پیشهوری هم در کنار فرقه دموکرات آشنا میشود. یک آشنایی تقریبا کامل که از فعالیتهای دوره جوانی و حضورش در باکو تا ورود به دنیای روزنامهنگاری و نمایندگی در شورای ملی را شامل است. در ادامه هم چگونگی رسیدن پیشهوری به رهبری فرقه دموکرات روایت میشود!
میتوانید بگویید چه دغدغهای باعث شد این موضوع را دستمایه روایت فیلم خود قرار دهید؟
وقتی مرتضی شوقی، تهیهکننده فیلم، این موضوع را برای ساخت مستند پیشنهاد داد، من تا آنموقع تقریبا هیچ چیزی درباره سیدجعفر پیشهوری -رهبر فرقه دموکرات آذربایجان- نمیدانستم و با جلو رفتن پژوهشهای فیلم بود که رفتهرفته به این سوژه نزدیکتر و علاقهمندتر شدم، بهخصوص که به خاطر رگ آذری که از سمت پدربزرگ مادریام دارم، این موضوع را خوب میدانستم که بخش زیادی از مردم چیزهای زیادی درباره فرقه دموکرات نمیدانند.
این ناآگاهی ریشه در چه چیزی دارد؟
در آن سالها حکومت چنان فشاری بر مردم وارد کرده بود که اعضای فرقه یا مجبور به فرار شده بودند یا اینکه نسبت خود با فرقه را پنهان نگه میداشتند.
بسیاری فیلم شما را چه از نظر زاویه دید و چه از نظر انتخاب کارشناسان طرف مصاحبه به نگاه یکجانبه متهم کردهاند که بیشتر کارشناسان طرف صحبت یا آذری نیستند یا اینکه مواضعی مشخص درباره فرقه دموکرات آذربایجان دارند.
من اتفاقا بیش از هر کس دیگری این دغدغه را داشتم که نمایش فیلمم در آذربایجان باعث واکنشهای منفی نشود. برای همین هم تلاش ما در این فیلم بر این بود که صداهای مختلف را در مستند سهیم کنیم و موضوع را از نگاه کارشناسان مختلف مورد بررسی قرار دهیم. درباره آذری بودن یا نبودن کارشناسان هم باید بگویم که بیشتر اصالت کارشناسان این موضوع برایم اهمیت داشت که کارشناسان طرف گفتوگو به موضوع موردبحث نزدیک بوده و مطالعات و پژوهشهایی در این زمینه داشته باشند و برای همین هم کسانی که در مستند حضور دارند، به معنای واقعی درباره فرقه دموکرات و غائله آذربایجان سالها پژوهش کرده بودند.