[ مریم رضاخواه] «جمعیت دانشجویی کشور اوایل انقلاب حدود ۱۶۰ هزار نفر و نیم درصد جمعیت کشور بود، اما این آمار امروز به بیش از ۳ میلیون نفر رسیده است که ۵ درصد از جمعیت کشور را در بر می‌گیرد. ظرفیت و امکان تحصیل در فضای آموزش عالی ۱۲ برابر بیش از نیمه دوم دهه ۵۰ در اختیار علاقه‌مندان قرار دارد. نسبت تعداد دانشجویان دختر که در ابتدای انقلاب به ۲۵ درصد هم نمی‌رسید، افزایشی دوبرابری داشته و امروز ۵۰ درصد دانشجویان مشغول به تحصیل کشور را زنان و دختران تشکیل می‌دهند. فعالیت دانشگاه نیز که در سال‌های ابتدایی انقلاب بیشتر بر پایتخت متمرکز بود، امروز در سراسر کشور جریان دارد.

امروز ۲۰ درصد جمعیت کشور، فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها هستند. این تعداد در سال‌های ۵۷ و ۵۸ حدود ۱٫۲ درصد جمعیت کشور بوده است. نتیجه این افزایش فرصت تحصیل، تعداد دانشجو و فارغ‌التحصیل رشد علمی خیره‌کننده ایران اسلامی که مؤسسات و ناظران مختلف بین‌المللی هم بر آن صحه گذاشتند. جمعیت استادی کشور از ۹ هزار نفر به حدود ۱۰۰ هزار عضو هیأت علمی ارتقا یافته است که بیش از ۲۰ درصد این جمعیت را هم زنان تشکیل می‌دهند.» همه اینها آمار جمعیت دانشجویی کشور نسبت به 45سال گذشته است که شاهد رشد خیره‌کننده تعداد دانشجو، فارغ‌التحصیل و رشد علمی در کشور و عرصه بین‌المللی هستیم. حجت‌الاسلام مصطفی رستمی، رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، در دانشگاه‌ها با اعلام این آمار در چهل و پنجمین بهار آزادی با «شهروند» گفت‌وگو کرده است که در زیر می‌خوانید.

نقش دانشجویان در پیروزی انقلاب اسلامی چه بود؟
بی‌تردید دانشگاه از آذر ۱۳۳۲ تا بهمن ۱۳۵۷ از کانون‌های اصلی مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی بود و دانشجویان نقش کلیدی در شکل‌دهی و تقویت جبهه مقابله و مبارزه با رژیم پهلوی داشتند. بسیاری از هماهنگی‌ها و سازماندهی‌ها علیه رژیم پهلوی به‌ویژه در دهه پنجاه شمسی در فضای دانشگاه صورت می‌گرفت و تشکل‌ها و گروه‌های دانشجویی برای مبارزه شکل گرفت و رشد کرد. به‌ویژه نقش دانشگاه در مبارزه فکری با رژیم پهلوی و تقویت آگاهی انقلابی در جامعه از طریق انعکاس پیام و صدای امام (ره)، بسیار برجسته بود. این موضوع از سویی ناشی از هویت اسلامی و اصیل قاطبه دانشجویان و همچنین وطن‌دوستی و روحیه فداکاری آنان بود و از طرفی دیگر، برآمده از آگاهی به زمان و شناخت درست ماهیت وابسته و ضد‌ملی حکومت پهلوی بود که وجود و بقای آن را برای هویت و استقلال ملی، خطری جدی تلقی می‌کردند.

در رژیم ستم‌شاهی با دانشجویان چگونه رفتار می‌شد؟
بررسی شیوه رفتار و برخی اظهارات مسئولان رژیم پهلوی نشان می‌دهد که نگاه امنیتی به دانشگاه، نگاه غالب در این دوران بوده است و رژیم با هرگونه حرکت مخالف و نقادانه، برخورد سخت می‌کرد. به‌عبارتی تمام تلاش رژیم بر آن بود تا دانشگاه غیرسیاسی شود و در مسائل و تحولات سیاسی نقشی نداشته باشد. از این‌رو شاهد هستیم که حملات خونینی به دانشگاه صورت گرفت. در مرتبه اول، رژیم پهلوی جواب اعتراض دانشجویان را در ۱۶ آذر ۱۳۳۲ با گلوله می‌دهد. چند سال بعد در بهمن ۱۳۴۰ در جواب مطالبه دانشجویان دانشگاه تهران، رژیم پهلوی کماندوهای خود را به دانشگاه روانه می‌کند. در اردیبهشت ۵۷ و در ماه‌های پایانی انقلاب، نیروی نظامی و امنیتی، دانشجویان دانشگاه تبریز را به گلوله بستند. حمله به دانشگاه تهران در آبان ۵۷ آخرین جنایت رژیم پهلوی بود که از مهم‌ترین این جنایات محسوب می‌شود.
درباره نگاه دستگاه پهلوی به دانشگاه و دانشجویان از اسناد به‌جا مانده از لانه جاسوسی آمریکا و خاطرات کارگزاران رژیم پهلوی مانند عَلَم، مطالب فراوانی به‌دست می‌آید.

نهضت اسلامی و آرمان‌های بلند امام در دانشجویان چه تاثیری داشت؟

 نقش دانشجویان در حفظ و تداوم انقلاب اسلامی از منظر امام خمینی و مقام معظم رهبری چیست؟
در نگاه امام (ره) و رهبر انقلاب، جوانان و به‌صورت خاص دانشجویان به‌عنوان قشر فرهیخته، نقش اصلی و بی‌بدیلی در حفظ انقلاب و تداوم آن دارند. آنگونه که رهبر معظم انقلاب اشاره می‌کنند، از همان ابتدای پیروزی انقلاب، نقش دانشجویان در تأسیس نهادهای انقلابی همچون جهاد سازندگی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بسیار برجسته و تعیین‌کننده بوده است. در ادامه، حضور دانشجویان در عرصه نبرد و دفاع‌مقدس نیز پررنگ و افتخارآفرین بوده و برخی از آنان از فرماندهان ارشد و هدایتگران دفاع‌مقدس بودند. در دوره‌های اخیر نیز دانشجویان و به‌صورت خاص گروه‌ها و تشکل‌های دانشجویی، پیشران حرکت‌های جهادی و انقلابی در عرصه‌های مختلف علمی، اجتماعی و سازندگی بوده و هستند. از طرفی مخاطب اصلی بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، جوانان هستند و آنها بایستی با مجهز شدن به دانش زمان و فعالیت جهادی، کشور را به نقطه اصلی پیشرفت و تعالی رسانیده و در نهایت، تمدن نوین اسلامی را که آرمان و مقصد اصلی انقلاب اسلامی است، محقق کنند.

اثرگذاری انقلاب اسلامی بر فعالیت‌های دانشگاه‌ها چگونه بوده است؟
انقلاب اسلامی و دانشگاه تأثیرات متقابلی بر یکدیگر داشتند. دانشگاه در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، نقش‌آفرین بود و از این جریان هم تأثیر گرفت. مهم‌ترین تأثیر انقلاب بر دانشگاه را باید در ایجاد خودباوری و اقتدار علمی دید. در حوزه‌های مختلف فعالیت دانشگاه‌ها و در بررسی شاخص‌های مختلف می‌توان نمونه‌های متعددی یافت. برای مثال جمعیت دانشجویی کشور که اوایل انقلاب حدود ۱۶۰ هزار نفر و نیم درصد جمعیت کشور بود، امروز بیش از ۳ میلیون نفر است و حدود ۵ درصد جمعیت کشور است. ظرفیت و امکان تحصیل در فضای آموزش عالی ۱۲ برابر بیش از نیمه دوم دهه ۵۰ در اختیار علاقه‌مندان قرار دارد. نسبت تعداد دانشجویان دختر که در ابتدای انقلاب به ۲۵ درصد هم نمی‌رسید، افزایشی دو برابری داشته و امروز ۵۰ درصد دانشجویان مشغول به تحصیل کشور را بانوان تشکیل می‌دهند. فعالیت دانشگاه نیز که در سال‌های ابتدایی انقلاب بیشتر بر پایتخت متمرکز بود، امروز در سراسر کشور جریان دارد.
امروز ۲۰ درصد جمعیت کشور، فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها هستند، این تعداد در سال‌های ۵۷ و ۵۸ حدود ۱٫۲ درصد جمعیت کشور بوده است. نتیجه این افزایش فرصت تحصیل، تعداد دانشجو و فارغ‌التحصیل رشد علمی خیره‌کننده ایران اسلامی که مؤسسات و ناظران مختلف بین‌المللی هم بر آن صحه گذاشتند. جمعیت استادی کشور از ۹ هزار نفر به حدود ۱۰۰ هزار عضو هیأت علمی ارتقا یافته است که بیش از ۲۰ درصد این جمعیت را هم بانوان تشکیل می‌دهند. در دو پایگاه استنادی بین‌المللی یعنی وب آوساینس و اسکو پوس به‌ترتیب جایگاه ۱۶ و ۱۵ دنیا را از حیث تولیدات علمی داریم. تعداد تولیدات علمی کشور هم از حدود ۶۰۰ مقاله در سال ۵۷ به حدود ۷۸ هزار مقاله بین‌المللی نمایه شده در سال گذشته رسیدیم، درحالی‌که چند برابر آن را هم در نشریات معتبر داخلی تولید علمی داریم. بنابراین از حیث رشد علمی و سرعت آن جایگاه بی‌بدیلی در دنیا داریم که دنبال تغییر نگاه به دانشگاه در دوران پس از انقلاب به‌دست آمده و حفظ آن نیازمند برنامه‌ریزی جدی است. تعداد دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها هم، همواره در حال رشد بوده است.
فعالیت ۹ هزار و ۵۰۰ شرکت دانش‌بنیان که بخشی از پتانسیل فارغ‌التحصیلان کشور را شامل می‌شود نتیجه ارتقای سطح تحصیلات، خودباوری و البته اعتماد به توانمندی جوان ایرانی است. مشابه فضای علمی در بستر فرهنگی دانشگاه نیز تغییرات محسوسی را شاهد هستیم. در ابتدای بهمن ماه امسال ۱۴۰ مسجد دانشگاهی بیش از ۵۰ هزار نفر ظرفیت پذیرایی از دانشجویان معتکف را آماده کرده بودند. با وجود تلاقی ایام اعتکاف با امتحانات پایان‌ترم اما در بسیاری از دانشگاه‌ها تعداد تقاضا بیش از ظرفیت وجود داشت. ۵۰۰ تشکل دانشجویی علاوه بر دفاتر بسیج دانشجویی که در دانشگاه‌های مختلف کشور فعال هستند، با سلایق مختلفی در حوزه‌های فرهنگی و سیاسی مشغول به اجرای برنامه‌ها و اعلام موضع در جریان مسائل گوناگون هستند. مشارکت آنها در کنار نشریات و رسانه‌های دانشجویی نشان‌دهنده رونق بستر فرهنگی در فضای دانشگاهی است. به جز علاقه‌مندان به حوزه فرهنگی و سیاسی، 7هزار انجمن علمی دانشجویی پایگاه فعالیت دانشجویان علاقه‌مند به مباحث علمی است. یا حدود ۴۵ هزار دانشجو در قالب اردوهای جهادی امسال به مناطق محروم اطراف شهرها و روستاها خدمت کردند که همه نشان از انگیزه و اشتیاق جوانان در روند رشد و سازندگی کشور است.
 
چگونه باید ظرفیت‌های دانشگاه را در مسیر انقلاب مجهز کرد؟
تحقق اهداف انقلاب، بدون به‌کارگیری ظرفیت‌های مراکز علمی کشور ازجمله دانشگاه‌ها امکانپذیر نیست. اهدافی مانندِ الهام‌بخشی کشور، مرجعیت علمی و رقم زدن تمدن نوین اسلامی و با تلاش بی‌وقفه دانشگاه و حوزه محقق خواهد شد.
به‌نظر می‌رسد یکی از راهکارهای تحقق این امر، تقویت مسئله‌محوری در فضای دانشگاه است. بایستی نسبت و پیوند دانشگاه با جامعه تقویت و تحکیم شود و نگاه و نگرش ملی در تولید علم و کاربست آن به‌معنای واقعی کلمه موردتوجه و تأکید قرار گیرد. تداوم نقش‌آفرینی علمی نیز نیازمند طراحی الگو و سیاستگذاری کلان متناسب با ظرفیت‌ها و حوزه‌های اولویت‌دار علم و چالش‌های مهم و بزرگ کشور است. باید رابطه متقابل تحصیل با اشتغال تنظیم و متناسب‌سازی سطوح و رشته‌های تحصیلی با نیازهای مناطق مختلف کشور صورت پذیرد. حرکت مبتنی بر آمایش و توجه ویژه به مأموریت‌گرایی نیاز امروز فضای آموزش عالی در دهه پنجم انقلاب اسلامی است، تا علاوه بر ادامه روند روبه‌رشد علمی، اثر بیشتری از دانشگاه در اداره کشور شاهد باشیم. برای دستیابی به این مهم هم باید تغییرات جدی در ساختار حرکت سنتی دانشگاه‌ها رقم بزنیم. از سوی دیگر همزمان لازم است تا نظام حکمرانی و مدیریتی کشور، بستر و راه‌های تعامل و همکاری پایدار و اثربخش با دانشگاه را موردتوجه قرار داده و دانش‌بنیان ساختن مدیریت و اداره کشور را جزو اولویت‌های خود قرار دهد. به‌ویژه ارائه مسائل روز به دانشگاه و مشارکت دادن آنان در سیاستگذاری‌ها و گسترش زمینه فعالیت دانش‌آموختگان در قالب پارک‌های علم و فناوری و مجموعه‌های دانش‌بنیان، دارای اهمیت است.

دانشجویان چگونه می‌توانند اهداف انقلاب را محقق کنند؟
تحقق دولت اسلامی و شکل‌دهی به جامعه اسلامی به‌عنوان مقدمه‌های اصلی تمدن نوین اسلامی، مطرح است و این امر نیازمند یاریگری و همیاری مستمر و سازنده حکومت و جامعه است. بی‌تردید دانشگاه و دانشجو، پیشران اصلی تحقق این اهداف است و توانایی‌ها و ظرفیت‌های تعیین‌کننده‌ای برای این امر دارا هستند. به‌نظر می‌رسد یکی از لوازم اصلی این امر، توجه همزمان به‌خودسازی علمی و اخلاقی است. توجه همزمان دانشجویان و دانشگاهیان عزیز به این مهم و تقویت هر دو بُعد، امکان این نقش‌آفرینی بزرگ برای تحقق تمدن نوین اسلامی را فراهم می‌آورد. در کنار این، باید اشاره کرد که فهم دقیق از بیانیه گام دوم که ضمن بازخوانی دقیق و صحیح از گذشته و وضعیت کنونی، آینده انقلاب اسلامی و ایران را ترسیم کرده، می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد. درواقع بیانیه گام دوم چارچوب روشنی را برای عمل و کنش مؤثر دانشگاهیان و دانشجویان در راستای پیشرفت کشور و نیز مطالبه‌گری و نظارت آنان بر امور و تحولات را طرح کرده است. بنابراین باید گفت مطالبه‌گری دقیق و به‌هنگام توسط دانشجویان و فعالان دانشگاهی، از لوازم اصلی برای تحقق اهداف انقلاب است.

مقام معظم رهبری و امام خمینی(ره) از دانشجویان چه انتظاری دارند؟
تقویت جریان آزاداندیشی و تولید اندیشه و فکر بومی به‌ویژه در قالب کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی، ازجمله توصیه‌های رهبر معظم انقلاب به دانشجویان و نیاز است تا با همراهی مسئولان دانشگاه‌ها، تحولی اساسی در این حوزه شکل‌ گیرد. شناخت وظایف ملی و انقلابی و حساسیت نسبت به مسائل و اولویت‌های کشور از دیگر انتظارات رهبر معظم انقلاب از دانشجویان است. به‌عبارتی در کنار تقویت مستمر توان علمی، بایستی ارتقای آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی و حضور در عرصه‌های عمومی و تعیین‌کننده مورد توجه دانشجویان عزیز باشد.
«آرمان‌گرایی واقع‌بینانه» و پرهیز از درگیری در مسائل فرعی و حاشیه‌ای در کنار امیدواری به آینده، از دیگر انتظارات رهبر انقلاب از دانشجویان است. چراکه بدون آرمان‌گرایی و امید، حرکت و تحول اساسی رخ نخواهد داد و انفعال و روزمرگی بر فضای دانشگاه غلبه خواهد یافت. به‌صورت خاص‌تر رهبر انقلاب اسلامی نسبت به گروه‌های فعال و تشکل‌های دانشجویی توصیه‌هایی دارند؛ ازجمله مهم‌ترین آنها، تقویت بنیه دینی و انقلابی است چراکه این امر ضامن حرکت صحیح و اثرگذار است. همچنین، تلاش جدی و همه‌جانبه برای غلبه دادن گفتمان انقلاب در دانشگاه، از دیگر انتظارات جدی از گروه‌های فعال دانشجویی است. نکته مهم دیگر تقویت حرکت‌های جهادی و انقلابی در دانشگاه در راستای پیشرفت کشور و تحول در نظام حکمرانی است.
مهم‌ترین بستر نقش‌آفرینی در ماه آتی نیز انتخابات مجلس شورای اسلامی و خبرگان رهبری است. فعالیت تشکل‌ها باید میدان‌دار عرصه سیاسی دانشگاه باشند و ضمن دقت در تعامل با مجموعه‌ها و گروه‌های سیاسی، زمینه مشارکت هرچه بیشتر دانشجویان و دانشگاهیان در عرصه انتخابات را با معرفی شاخص‌ها و تبیین اولویت‌ها و ایجاد شناخت بهتر از نامزدها به‌دنبال برگزاری رویداد سیاسی و انتشار تولیدات رسانه‌ای دانشجویی را فراهم کنند. هفته‌های آتی، زمان نمایش وجهه سیاسی مؤثر دانشگاه به افرادی است که تصور می‌کنند کنش سیاسی باید با مواضع و رفتار رادیکال پیوسته باشد تا دیده و شنیده شود، درحالی‌که کنش صحیح اخلاق‌مدار و در چهارچوب قوانین دانشجویان در برهه انتخابات می‌تواند نتیجه شگرفی در پیشرفت و آبادانی کشور داشته باشد.