ناقوس خطر سیاه چاله جمعیتی
[شهروند]تا نیم قرن قبل، امر فرزندآوری در جهان شاکله طبیعی داشت و بهطور متوسط، هر خانواده از میانگین 6 فرزند برخوردار بود که در گذار بهسوی مدرنیته، علل و عوامل فردی، فرهنگی و اجتماعی و حتی سیاستهای بینالمللی، این روند را تغییر داد و روند معکوس و شتابزدهای بهخود گرفت، بهگونهای که امروز فرزندآوری در بسیاری کشورها، بهعنوان یک چالش اجتماعی، بلکه یک بحران برای دهههای آتی قلمداد میشود. در ایران نیز سونامی سالمندی جمعیت در آیندهای نزدیک، یکی از مهمترین دغدغهها و نگرانیهای مقام معظم رهبری و نخبگان کشور است، تا جایی که رهبر انقلاب در دیدار اعضای شورایعالی انقلاب فرهنگی در این زمینه فرمود: «یکی از خطراتی که وقتی انسان درست به عمق آن فکر میکند، تن او میلرزد، این مسئله جمعیت است.»
کاهش باروری زن ایرانی از 6 به 7/1 فرزند
آمار فرزندآوری هر زن ایرانی در سال ۱۳۶۵ بیش از ۶ فرزند بود که با اجرای سیاستهای کنترل موالید، این نرخ کاهش قابل توجهی پیدا کرد و حالا به زیر ۱.۷ فرزند برای هر مادر ایرانی رسیده است. عددی نگرانکننده که جمعیتشناسان کشور میگویند اگر برای آن فکری نشود، نرخ رشد جمعیت ایران تا سال ۱۴۲۰ به صفر میرسد و پس از آن سال، با کاهش و پدیده پیری جمعیت مواجه خواهیم شد.
نخستین بار مقام معظم رهبری، در مردادماه سال ۹۰ طی سخنانی رسمی و علنی در دیدار با کارگزاران نظام به موضوع «جمعیت» و لزوم مقابله با سیاستهای «تحدید نسل» اشاره و تأکید کردند که «هر اقدام و تدبیری برای کم کردن جمعیت باید پس از ۱۵۰ میلیون نفر صورت بگیرد.» ایشان همچنین در دیدار با نمایندگان مجلس شورای اسلامی درباره مسئله «ازدواج جوانان و راههای تسهیل آن» و مسئله «فرزندآوری و جلوگیری از حرکت کشور بهسمت پیری جمعیت» تذکر دادند. پس از آن نیز بهعنوان متولی سیاستهای کلان کشور، موضوع را به گزارشهای آماری و افراد متخصص و کارشناسان علمی ارجاع دادند، نکتهای که پس از آن هم در قالب گزارشها و آمارهای علمی تأکید و منتشر شد. اما امروز و پس از گذشت قریب به ۱۰ سال از هشدارهای مقام معظم رهبری، تبعات بیتوجهی به سیاست افزایش جمعیت در حال نمایان شدن است، بهگونهای که مسئولان شورای ملی سالمندان، سال ۱۴۱۰ را سال آغاز بحران سالمندی در کشور اعلام کردند و معتقدند جمعیت سالمند ایران در سال ۱۴۱۰ از حدود ۹ میلیون نفر در سال ۱۴۰۰ به حدود ۱۳.۵ میلیون نفر در سال ۱۴۱۰ (معادل ۱۴ درصد جمعیت کل کشور) میرسد که چالشهایی ازجمله تغییر سبک و کیفیت زندگی، افزایش هزینههای سلامت و بیمه جامعه، کاهش نیروهای خلاق و فعال کار را بهدنبال دارد.
اجرای قانون حمایت از جوانی جمعیت، ضرورت اجتنابناپذیر
سیدابراهیم رئیسی در ششمین جلسه ستاد ملی جمعیت که هشتم بهمن ماه برگزار شد نیز اجرای قانون حمایت از جوانی جمعیت را از ضرورتهای اجتنابناپذیر برشمرد و بر بازنگری آسیبشناسانه در اقدامات انجام شده و تداوم تلاش دستگاههای اجرایی و نهادهای مربوط برای عمل به وظایف خود در این زمینه تأکید کرد. او با اشاره به نقش مهم و بسزای فرهنگسازی در موضوع فرزندآوری و جوانی جمعیت، فرهنگسازی غلط در دهههای گذشته را از مهمترین دلایل کاهش رشد جمعیت کشور دانست و افزود: «برای جبران این آسیب فرهنگی لازم است رسانه ملی، رسانههای مکتوب و دیجیتال، آموزشوپرورش و مراکز آموزش عالی و همچنین دستگاههای متولی تبلیغات محیطی با تمام ظرفیت خود وارد عمل شوند.» رئیسی، به دیگر نکات و اقدامات مؤثر در راستای جوانی جمعیت مثل «رفع موانع و مشکلات درمان ناباروری»، «تسهیل امر ازدواج با پرداخت به موقع وام ازدواج، اشتغال و مسکن»، «توجه ویژه به ساخت خوابگاههای متاهلی در دانشگاهها» و «ایجاد دورههای آموزشی مهارتهای زندگی در آموزشوپرورش و آموزش عالی با هدف کاستن از آمار طلاق» نیز اشاره کرد. در ادامه مقابله جدی و بدون مسامحه با پدیده زشت سقطجنین غیرمجاز را ازجمله راهکارهای مؤثر در جلوگیری از کاهش رشد جمعیت عنوان و انجام اقدامات تبیینی و آگاهسازی نسل جوان با استفاده از تعالیم دینی و ساخت تولیدات هنری را در این زمینه بسیار مؤثر دانست.
تنها ۳۰ درصد قانون جوانی جمعیت اجرایی شده است
مجلس شورای اسلامی برای جلوگیری از روند کاهشی جمعیت کشور، قانون جوانی جمعیت را با ۷۳ ماده در آبان ماه سال ۱۴۰۰ به تصویب رساند و برای اجرا به دستگاههای مختلف دولتی ابلاغ کرد، اما در بیش از دو سالی که از اجرای این قانون میگذرد، بهگفته فاطمه قاسمپور، رئیس فراکسیون زنان و خانواده مجلس شورای اسلامی، تنها ۳۰ درصد آن اجرایی شده است. طرحی که البته، هم خود نمایندگان مجلس و هم جمعیتشناسان میگویند به تنهایی نمیتواند در جلوگیری از کاهش جمعیت کشور مؤثر باشد. چراکه بهگفته کارشناسان، در کنار کاهش نرخ باروری در کشور، نمیتوان از آمار بالای مهاجرت جمعیت جوان، آمار بالای تصادفات جادهای، آمار بالای سقطجنین، کاهش ازدواج و افزایش میزان طلاق در جامعه چشمپوشی کرد. موضوعاتی که همگی در کاهش یا افزایش جمعیت کشور سهم بسزایی دارند.
آیا افزایش یکصدمی نرخ باروری نشانگر رشد آن است؟
اما تیرماه امسال، امیرحسین بانکیپورفرد، رئیس کمیسیون مشترک جوانی جمعیت و حمایت از خانواده مجلس، در حاشیه هجدهمین جلسه قرارگاه جوانی جمعیت و سلامت خانواده اعلام کرد که نرخ باروری در ۳۰ سال گذشته هر سال کاهشی بوده و امسال نخستین سالی است که روند افزایشی داشته و از عدد ۱.۶۵ به ۱.۶۶ رسیده است، اما اینکه میتوان با این یکصدم افزایش نرخ باروری، آغاز روند افزایشی را نتیجه گرفت، مشخص نیست، چراکه در این زمینه در آمار اصطلاح «معنیدار» بودن مطرح است که بررسی میشود یک تغییر یا ارتباط، به اندازه کافی قطعی هست یا ممکن است براساس تصادف، رخ داده باشد، البته این آمار توسط مرکز آمار اعلام نشده، اما بهنظر میرسد رشد را در یک روند دو یا سه ساله میتوان قطعی تلقی کرد و هماکنون، برای قضاوت درباره افزایش نرخ باروری در کشور زود است.
در همین رابطه، اسماعیل چراغیکوتیانی، عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) و کارشناس مسائل خانواده و جمعیت، نیز تحلیل دیگری نسبت به فرزندآوری در یکی دو سال اخیر دارد و میگوید: «تقریبا از سال ۹۴ شروع به تغییر سیاستهای جمعیتی کردیم و یک مقدار مشوقها را در این زمینه افزایش دادیم، از آن سال یک ارتفاع اندکی از نرخ باروری کل داشتیم، اما مسئله اینجاست که این نوع رشدها، ما را به جایی نمیبرد. ما معتقدیم که عدد نرخ جانشینی باید به 2.1برسد. پس به هر میزانی که کمتر از آن باشد، یعنی ما از برنامه عقب و در خطر هستیم.»
هنوز در نقطه خطر ایستادهایم
چراغیکوتیانی ادامه میدهد: «اگر بخواهیم منصفانه با این مسئله مواجه شویم، باید گفت تنظیم برنامه افزایش جمعیت، اگرچه ما را به نقطه مطلوب فرزندآوری و افزایش جمعیت نرساند، اما سبب شد تا نرخ رشد، کمی ثابت بماند. بهنظر میرسد روال سابق میتوانست ما را به پایینتر از این نرخ جایگزینی هم برساند.»
او درباره اثربخشی سیاستهای جمعیتی میگوید: «بیش از یک دهه از تمام تلاشها، طرحها و مصوبات در جهت افزایش جمعیت میگذرد، اما هنوز در همان نقطه خطری ایستادهایم که سال ۹۰ دربارهاش صحبت میکردیم و همان مشکلاتی که پیشتر درباره آن صحبت میشد، مثل افزایش جمعیت سالمندی، مشکلات تأمین نیروی انسانی جوان و فعال و همچنین مشکلات فرهنگی و... پابرجا مانده است، مسئلهای که نشان میدهد برنامههای ما در این یک دهه کامل نبوده است، چراکه نتوانستهایم در جهت افزایش فرزندآوری گام برداریم.»
تأخیر چندساله در تبدیل سیاستهای ابلاغی رهبری به قانون
احمد وحیدی، وزیر کشور، نیز با تأکید بر اهمیت توجه به موضوع کاهش نرخ باروری میگوید: «باید به موضوع بسیار مهم جمعیت، توجه ویژهای داشته باشیم. قطعا مهمترین خطری که در مسیر ما قرار دارد موضوع کاهش نرخ باروری و پیر شدن جمعیت است و چارهجویی برای این موضوع، مدت زمان محدودی است که پیش روی ما قرار دارد. باید از این چاله هولناک نجات پیدا کنیم و ضرورت دارد در این مسیر توجه دائمی به این مسئله مهم داشته باشیم. متأسفانه در تبدیل سیاستهای ابلاغی مقام معظم رهبری به قانون، تأخیر چند سالهای داشتیم. قطعا قانون یک بستر مناسب حقوقی فراهم میکند که در آن دستگاههای ذیربط، وظایفی که دارند به درستی انجام دهند، اما با صرف قانون، مشکلات حل نمیشود و موتور محرک حرکت این چرخ حساس، یک اقدام جهادی و همهجانبه و فراگیر است. باید احساس نگرانی شدید از عدمتحقق افزایش نرخ باروری در همگان ایجاد شود.»
پایین ترین نرخ رشد جمعیت در جهان اسلام
وزیر کشور ادامه میدهد: «خطر هولناک پیری جمعیت وجود دارد که نشاندهنده اهمیت موضوع است. به لحاظ دینی موضوع مشخص است و به لحاظ اقتدایی نیز اهمیت این موضوع روشن شده است. قطعا جمعیت از ارکان مهم قدرت در هر کشوری است و هیچ مسئلهای به اهمیت توجه به مسئله جمعیت برای آینده کشور نمیرسد. پایینترین نرخ رشد بین همه کشورهای اسلامی برای کشور ماست و نرخ نزولی باروری در کشور ما بسیار شدید است.» وزیر کشور با اشاره به پایینبودن نرخ باروری در برخی استانها تاکید میکند: «نرخ باروری در چند استان همچون گیلان ۰.۹۵درصد، در البرز ۰.۹۹درصد و در مازندران ۱.۲درصد است که آمارهای پایینی در حوزه نرخ باروری است. حتی اگر به متوسط 2.1درصد که نرخ جانشینی است، برسیم، مسئله ما حل نمیشود. این در حالی است که امروز بسیار پایینتر از این نرخ هم هستیم. بنابراین، لازم است در این حوزه اقدامات موثری انجام شود و همه همت در استانها معطوف به جلوگیری از موضوع سقط جنین شود. درخصوص ناباروری نیز علاوه بر مشکل فرزندآوری، مشکل تحکیم خانواده نیز وجود دارد که باید مورد توجه جدی قرار گیرد. همچنین برخی بانوان در سنی هستند که اگر از این سن بگذرند، امکان باروری ندارند، بنابراین، باید برای مداخله موثر در این حوزهها تدبیر مناسبی صورت بگیرد. در مورد تسهیلات ازدواج نیز کمبودهایی وجود دارد که باید
پیگیری شود.»
بدون فرزندآوری نمیتوانیم به ایران قوی بیندیشیم
وحیدی همچنین بر اهمیت موضوع سقط جنین تاکید کرده و میگوید: «یک مشکل بزرگ موجود در کشور موضوع سقط جنین است که باید چارهجویی مناسب انجام شود. وزارت بهداشت در این حوزه باید تاکیدات لازم را انجام دهد و همگان نسبت به این تاکیدات اقدامات مناسب را انجام دهند. باید حل مشکلات در مسیر اعطای تسهیلات و افزایش نرخ ازدواج پیگیری شود. مسئله مهم دیگر فرهنگسازی است که باید در راستای موضوع جمعیت اقدامات لازم انجام شود، چراکه بدون فرزندآوری نمیتوانیم به ایران قوی بیندیشیم و باید ضروریات این موضوع را در نظر بگیریم. قطعا حضور نهادهای مردمی نیز در این حوزه تعیینکننده خواهد بود.»
وزیر کشور اهمیت بحث ازدواج و تحکیم خانواده را نیز به عنوان بنیادیترین نهاد جامعه مطرح و اضافه میکند: «این موضوع جزو سیاستهای جمهوری اسلامی ایران است. خانواده یعنی نهادی ناشی از ازدواج که در آن شعور، بلوغ و انسجام اجتماعی شکل میگیرد که همگی از مواردی است که باید مورد توجه جدی قرار گیرد. در راستای افزایش ازدواج تسهیلاتی در نظر گرفته شده، اما همه حوزهها باید تلاش کنند و جریان ازدواج آسان و راحت را فراهم کنند.»
جوانی جمعیت نیازمند پیوست فرهنگی است
بهرام عیناللهی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، نیز با اشاره به اینکه مقوله جوانی جمعیت از مهمترین مسائل امروز کشور است، معتقد است: «دغدغه سالمندی جمعیت کشور در آینده و کاهش نرخ باروری در حال حاضر، از مهمترین مسائل نظام سلامت و کشور است.» او ابراز امیدواری میکند که مسئولان مختلف با تبیین و آگاهیبخشی در تحقق سیاستهای حوزه جمعیت نقشی موثر ایفا کنند و میگوید: «وزارت بهداشت با راهاندازی قرارگاه جوانی جمعیت همه تلاش خود را برای پیشگیری از معضل بزرگ سالخوردگی کشور به کار بسته و در این راه به کمک تمام بخشها بهویژه بخشهای فرهنگی نیاز دارد، زیرا تشویق به فرزندآوری نیازمند پیوست فرهنگی است.» عیناللهی، همچنین بر این نکته تاکید میکند که جمهوری اسلامی ایران به اذعان سازمان بهداشت جهانی و کارشناسان سلامت، اکنون در تمام شاخصهای سلامت در منطقه، پیشرو و دارای رتبههای نخست است.
هماهنگی بین دستگاهها وجود ندارد
حسین فرشیدی، معاون بهداشت وزیر بهداشت، هم با اشاره به اینکه سالمندی در ۱۰ سال گذشته افزایش داشته و جمعیت جوان کشور در حال کاهشیافتن است، میگوید: «در سال ۱۴۰۰ قانون جوانی جمعیت اعلام شد که بیش از ۶۰درصد آن مربوط به وزارت بهداشت است. البته قطعا از اجرای این قانون راضی نیستیم. کارهای فرهنگی زیادی در حوزه جمعیت و قانون مرتبط با آن باید انجام شود، اما هماهنگی بین دستگاهها وجود ندارد.» معاون بهداشت وزیر بهداشت با بیان اینکه تاکنون ۱۷ قرارگاه جمعیت در کشور تشکیل شده، اضافه میکند: «تمام شهرداران و فرمانداران درگیر موضوع جمعیت شدهاند، اما نتیجه مطلوب هنوز به دست نیامده است. مدیری که اعتقاد به جوانی جمعیت ندارد، نباید بر مسند کار باشد. در حوزه جوانی جمعیت، موسسه دولتی و خصوصی نداریم، نخبگان کشور باید پای کار بیایند و سمنها نیز مشارکت داشته باشند.»
2 عامل مهم عدمتمایل به فرزندآوری ایرانیان
سیدمحمد طباطبایی، معاون بهداشت دانشگاه علومپزشکی ایران، نیز با بیان اینکه شاخصهای جمعیتی ایران در وضعیت هشدار قرار دارد، میگوید: «ما با سرعت به سمت پیری جمعیت حرکت میکنیم، به طوری که در صورت تداوم شرایط فعلی در 20سال آینده نرخ رشد جمعیتی منفی را در کشور تجربه خواهیم کرد و این میزان پایینترین نرخ باروری منطقه غرب آسیا و جهان اسلام در ایران خواهد بود.» او تاکید میکند: «مهمترین شاخص در تحولات جمعیت شاخص نرخ باروری است؛ سال 1365 نرخ باروری ما 6.3 فرزند بهازای هر زن بود که این میزان در زمان حاضر به 1.6 رسیده است.» معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران درباره دلایل عدمتمایل به فرزندآوری میگوید: «طبق آخرین پیمایش ملی که در کشور انجام شد و در آن دلایل تمایل و عدمتمایل به فرزندآوری بررسی شد، دو علت اصلی اولیه افراد برای عدمتمایل به فرزندآوری، نگرانی از تامین آینده فرزندان جدید و داشتن تعداد فرزندان کافی بوده است. بخشی از این نگاه در واقع نتیجه سیاستهای کنترل جمعیتی ما در سالهای قبل و ترویج فرهنگ «دو فرزند کافی است» و «فرزند کمتر، زندگی بهتر» است. بنابراین، در صورت ادامه روند فعلی در سال 1430 حدود 30درصد جمعیت کشور ما سالمند خواهند بود، یعنی بهازای هر سه نفر یک سالمند خواهیم داشت.»
باید به نرخ جانشینی ۲.۵ برسیم
صابر جباری فاروجی، رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت، نیز درباره کاهش نرخ باروری در کشور میگوید: «کشور در آستانه سالمندی قرار دارد و برای رهایی از این بحران، باید بیش از پیش در حوزه فرزندآوری و جوانی جمعیت کار کنیم و امیدواریم با برنامههایی که در کشور، در حوزه جوانی جمعیت انجام میشود، نرخ کلی باروری روند صعودی پیدا کند.» او معتقد است: «براساس برنامه هفتم کشور، نرخ جانشینی (میزان کلی باروری که منجر به جبران جمعیت در گذشته با جمعیت جدید میشود) عدد ۲.۵ است و باید طی پنج سال آینده و قبل از اینکه پنجره جمعیتی بسته شود، به این عدد برسیم.»
تاثیر مسائل اقتصادی بر فرزندآوری
جباری فاروجی درباره موانع فرزندآوری در کشور میگوید: «براساس تحقیقات مرکز پژوهشهای مجلس، موانع فرزندآوری در همه استانها یکی نیست. چهار محور در حوزه جمعیت داریم؛ یکی سیاستگذاری است که انجام و ابلاغ شده است. دیگری حوزه سلامت است که ما باید بتوانیم اثرات روانشناختی و القائاتی را که منجر به ترس مادر از بارداری و زایمان طبیعی میشود، تهیه کنیم و دیگر، هزینههای اقتصادی سربار در دوره بارداری است که دستورالعملها در اینخصوص را بازنگری میکنیم. بخشی نیز مربوط به شورایعالی بیمه است که با دستور وزیر بهداشت، برخی اقلام دارویی که به عنوان مکمل شناخته میشوند و در دوران بارداری تجویز میشد، تحت پوشش بیمه قرار گرفت. محور دیگر، محور فرهنگسازی و تربیتی است تا نگاه ما نسبت به سبک زندگی و هزینهای که در خانواده داریم و تبعات بیفرزندی و تکفرزندی و اینکه فرد در دوره سالمند نیازمند نگهداری و توجه است، در نظر گرفته شود.» او بر بحث اقتصادی به عنوان محور دیگر درخصوص فرزندآوری تاکید و اضافه میکند: «چون متاسفانه ثبات اقتصادی در کشور متزلزل است، حتما اقتصاد نیز درخصوص فرزندآوری اثر دارد؛ این موضوع در قانون خوب دیده شده و مشوقهایی همچون اختصاص زمین، مسکن، تسهیلات ازدواج و فرزندآوری و سهام برای متولدین در نظر گرفته شده است.» به گفته رئیس مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت، در حال حاضر، سالمندترین استانها گیلان، البرز، مازندران و جوانترین استانها نیز سیستانوبلوچستان، خوزستان و هرمزگان است.
در حال ورود به سیاه چاله جمعیتی هستیم
فاطمه محمدبیگی، رئیس فراکسیون جوانی جمعیت و خانواده مجلس، با بیان اینکه مجلس پیگیر اجرای کامل و درست قانون جوانی جمعیت خواهد بود، میگوید: «قانون جوانی جمعیت و خانواده ۷۳ ماده و 200 حکم دارد که ازجمله مهمترین مسائل آن میتوان به تسهیلات ویژه خانوادههای دارای فرزند، دانشجویان متأهل، اهدای خودروی ایرانی پس از تولد فرزند دوم به مادران و اعطای زمین و واحد مسکونی و تسهیلات بانکی اشاره کرد. این قانون همچنین کاملا در جهت حمایت از حقوق زنان، مادران و کودکان و همچنین تکریم حقوق والدین در جهت رفع دغدغههای پدری، مادری و معیشتی خانوادهها در این کشور است که علاقمند هستند حداقل بیش از 4-3 فرزند را داشته باشند.» نماینده قزوین و آبیک در مجلس یازدهم، در ادامه با اشاره به اینکه یک سال از 7 سال پنجره جمعیتی از دسترس ما خارج شده، اضافه میکند: «موضوع جمعیت، موضوع کلیدی کشور است و در احکام برنامه هفتم به عنوان موضوع کلیدی باید طرح شود. لازم است مجلس از طریق کمیسیون تلفیق و برنامه و بودجه، بودجههای ویژهای با سرفصلهای جداگانه در برنامه هفتم توسعه و بودجههای سنواتی پایدار کند.» محمدبیگی همچنین با اشاره به اهمیت بحران جمعیت تاکید میکند: «ما با یک سرعت سه برابری، تنها کشوری هستیم که به سیاه چاله جمعیتی درحال ورود هستیم، اگر با تضمین سیاستهای تشویقی و ارائه بودجه نگران نشویم، شیب سقوط حتمی خواهد بود. امروز نهضت و جهاد ازدواج و فرزندآوری وظیفه جهادی همه خانوادههاست و گروههای مردمی و جمعیتی باید فعال شوند و مسئولان هم در زمینه حکمرانی باید تلاش کنند.» او معتقد است: «امروز کمکاری مدیران در اجرای قانون جوانی جمعیت و قانون جهش تولید مسکن و مجوزهای کسب و کار نابخشودنی است و اگر این قوانین اجرا نشود، نمیتوان از نسل جوان انتظار فرزندآوری داشت. نباید اجازه داد سیاستهای جمعیت معطل مسئولانی شود که اعتقادی به جوانی جمعیت ندارند.» حسین مروتی کارشناس و پژوهشگر حوزه جمعیت نیز می گوید:« قانون جوانی جمعیت، نهتنها بدون نقص، بلکه بسته جامع و کاملی است که بودجه برای اجرا ندارد. قانون حمایت و خانواده و جوانی جمعیت، قانون جامعی است که هم ابعاد اقتصادی و هم ابعاد فرهنگی، اجتماعی و سلامت و بهداشت در حوزه جمعیت را بهخوبی لحاظ کرده است، اما با توجه به ابعاد وسیعی که در خود دارد، اجرای کامل آن مشمول زمان میشود.» او هم مثل بسیاری از منتقدان اجرای قانون جوانی جمعیت معتقد است که این قانون، بودجه کافی برای اجرای تمام ساحتی ندارد و اضافه میکند: «دولت تا حد خوبی در اجرای این قانون همراهی کرده است، غیر از موضوع بودجه که متاسفانه سازمان برنامهوبودجه برای اجرای آن در سال 1401 باید 10هزار و 700میلیارد تومان تخصیص میداد که این اتفاق نیفتاد و قوه قضاییه نیز در این مورد برخورد شایستهای که لازم بوده با استنکافکنندگان از قانون صورت دهد، انجام نداده است.» مروتی معتقد است: «اگر قانون جوانی جمعیت بهصورت کامل اجرا شود، روند افزایش جمعیت را بهدرستی رقم میزند، چراکه بخشهای مهم فرهنگی، اقتصادی و تسهیلات اجتماعی برای اقشار مختلف مردم در شهر و روستا دارد.»
ضعف در اجراست، نه در قانون
این کارشناس حوزه جمعیت توضیح میدهد: «قانون جوانی جمعیت در بخش ضمانت اجرا علاوه بر تعیین محل تامین بودجه اجرا، شیوهنامه برخورد با استنکافکنندگان از آن را نیز مشخص و تعیین کرده است. اینکه چرا تا امروز این قانون آنچنان که باید در بخش افزایش باروریها موثر نبوده، باید آن را در ضعف اجرا جستوجو کرد، اما آن میزانی که از نرخ باروری کم شده، معتقدم نشان از ضعف قانون نیست، چراکه بخشی از دلایل آن به تغییر هرم سنی باروری نیز بازمیگردد. ما از سال 95 مدام شاهد کاهش تعداد افراد متداول در سن باروری هستیم، بنابراین، طبیعی است که فرزندآوری نیز به همان میزان کاسته شود. حال اینکه چقدر بتوان ترمز این روند نزولی را کشید، معتقدم قانون جوانی جمعیت تا حدی توانسته است در این امر موفق باشد و چهبسا اگر برخی حمایتهای این قانون نبود، شاید نرخ کاهش، بسیار بیشتر از آمار فعلی بود.»
لزوم فرهنگسازی رسانهها در امر جمعیت
مروتی با تاکید بر اینکه امیدوار است قانون جوانی جمعیت در سالهای آینده شرایط بهتری را پیشروی فضای جمعیتی کشور قرار دهد، ادامه میدهد: «رفتار فرزندآوری در خانوادهها تا حدودی تغییر کرده و در دوسال اخیر تعداد فرزندان دوم و سوم به میزان 7درصد با رشد همراه بوده است. این یعنی بخشی از مردم دیگر آن تفکر یک فرزند کافی است را قبول ندارند و روش خودشان را تغییر دادهاند. البته در امر جمعیت، این رسانهها هستند که باید فرهنگسازی کنند، بهویژه سراغ نهادهای مسئول همچون دولت، سازمان بازرسی و سایر نهادها بروند و از آنها اجرای درست قانون جوانی جمعیت را مطالبه کنند.»
ایران یکی از پیرترین کشورها تا ۳۰ سال آینده
خلیلعلی محمدزاده، رئیس اندیشکده سلامت جمعیت و خانواده، نیز با اشاره به کاهش ۳۵درصدی فرزندآوری طی هفت سال گذشته هشدار میدهد: «در سه دهه آینده، ایران در شمار یکی از پیرترین کشورهای جهان قرار خواهد گرفت.» او پنجره جمعیتی را فرصتی برای جهش توسعهای عنوان و اضافه میکند: «از این موهبت که کشورمان بیش از 20 سال دیگر از آن برخوردار است، باید حداکثر بهرهگیری را داشت.»
رئیس اندیشکده سلامت جمعیت و خانواده، اهم چالشهای جمعیتی ایران را تغییرات ساختار سنی جمعیت، سالخوردگی جمعیت، باروری پایین، افزایش مهاجرتهای منطقهای و بینالمللی و تاخیر و ناپایداری ازدواجها عنوان میکند و در همین رابطه، ضرورت جذب، حفظ و نگهداری نخبگان را یادآور شده و تاکید میکند: «آنها منبع بزرگی برای ایدهها و باعث نوآوری و شکوفایی کشور هستند و در این ارتباط باید مراقبت و مدیریت درستی اعمال شود.» او همچنین به برخی چالشهای حوزه سلامت باروری اشاره کرده و میگوید: «افزایش میزان سزارین که حدود 56درصد زایمانها را شامل میشود و ایران از این حیث در رتبه بالای دنیا قرار دارد، سقطجنینهای خودخواسته که بیشترین علت سقط جنین در ایران است و میزان بالای ناباروری که بخشی از آنها بهعلت ازدواجهای دیرهنگام است و عارضه تکفرزندی و کمفرزندی که در مهارتهای ارتباطی، رفتاری و هیجانی فرزندان اختلال ایجاد میکند، از جمله مهمترین این چالشهاست که باید با فرهنگسازی عمومی و بهداشتی و اجرای برنامههای جامع و هدفمند به میزانهای مطلوب نزدیک شوند.»
۴ عامل موثر بر رشد جمعیت
شهلا کاظمیپور، جمعیتشناس و استاد دانشگاه، با اشاره به وضعیت جمعیت ایران در برابر کشورهای عربی و مسلمان میگوید: «باروری در کشورهای عربی هنوز بالاست، ولی در بین کشورهای اسلامی، نرخ باروری در مالزی و ترکیه خیلی پایین آمده که ایران از اینها هم آمار پایینتری دارد.» معاون سابق مرکز مطالعات و پژوهشهای جمعیتی آسیا و اقیانوسیه در رابطه با عوامل موثر بر رشد جمعیت معتقد است: «رشد جمعیت به چهار عامل بستگی دارد که باروری و ولادت، تنها یکی از آنهاست. از این چهار عامل، دو عامل اثر مثبت دارند که یکی باروری و دیگری مهاجرپذیری است. دو عامل مرگ و مهاجرفرستی هم اثر منفی روی جمعیت دارند. بنابراین، ما هرچقدر تلاش کنیم که آمار باروری در کشور افزایش پیدا کند، اما به آن دو عامل منفی یعنی مرگومیر و مهاجرفرستی توجه نکنیم، در افزایش جمعیت و جلوگیری از کاهش آن موفق نخواهیم بود. مرگومیر طبیعی با افزایش جمعیت سالمندی ارتباط مستقیم دارد و غیرقابل کنترل است، اما مرگومیرهای حادث که ناشی از فرسودگی جادهها، غیراستانداردبودن خودروها، آمار بالای تصادفات جادهای و آلودگی هواست، قابل کنترل است و هرچقدر تلاش کنیم کاهش جمعیت را جبران کنیم، اما به طور مثال جلوی وقوع تصادفات را نگیریم، سیاستهای افزایش جمعیت خنثی میشود و تمام تلاشها بیفایده خواهد بود.» کاظمیپور تاکید میکند: «درحالحاضر سالانه ۳۰هزار نفر در این کشور فقط در تصادفات جادهای جان خود را از دست میدهند که عدد بزرگی است. مهاجرت هم همین تاثیر را دارد، بنابراین لازم و ضروری است که روی هر چهار عامل وابسته به رشد جمعیت همزمان کار کنیم.» این جمعیتشناس در ادامه درباره تاثیر قانون جوانی جمعیت بر توقف کاهش آمار باروری و کاهش جمعیت میگوید: «طرحهایی مثل قانون جوانی جمعیت اگر به خوبی اجرا شوند و مداوم باشند و یکی دو روزه نباشند، در جلوگیری از کاهش جمعیت جوان کشور موثر خواهند بود. البته چنین قانونی باید دستکم پنج سال پیاپی اجرا شود تا اثراتش را مشاهده کنیم.»
لزوم بازنگری آسیبشناسانه قانون جوانی جمعیت
مهمترین تغییراتی که در حوزه جمعیتشناختی در تمام مناطق دنیا رخ داده، کاهش بیسابقه باروری بوده و ایران نیز تغییرات گستردهای را تجربه کرده است، به طوری که طی سه دهه گذشته میزان باروری در ایران به طرز حیرتانگیزی کاهش یافته است. در خطر کاهش جمعیت یک جامعه نیز همین بس که جمعیت، یکی از عناصر قدرت هر کشور و عاملی مهم در رشد و اعتلای فرهنگ و اقتصاد آن کشور است. به همین دلیل اگر جمعیت کشوری به سمت پیری برود، بهزودی با مشکلات عدیدهای همچون نیاز به کار اتباع بیگانه برای تولید و رونق اقتصادی مواجه خواهد شد. همچنین بحرانهای عمیق خانوادگی و تضعیف اقتدار نظامی و امنیتی یک کشور، از معضلات دیگر کاهش جمعیت است. بنابراین، نیاز به فرزندآوری ضرورت جامعه امروز است که به هیچ عنوان نمیتوان آن را انکار کرد. مهمترین دلیل آن هم جلوگیری از پیری جمعیت و گرفتارشدن در تله جمعیتی است، برای همین اگر خانوادهها تشویق به فرزندآوری شوند، این ضرورت مهم انجام خواهد شد. در همین راستا، قانون جوانی جمعیت به عنوان یکی از مهمترین قوانین در این حوزه از ابتدای دولت سیزدهم مورد توجه جدی قرار گرفت، اما تقریبا همه کارشناسان بر بد اجراشدن قانون جوانی جمعیت اذعان دارند. البته نگاهی به آمار تولد در دو سال گذشته و مقایسه آن با امروز میتواند مشخص کند که آیا قوانین تاثیرگذار بوده و مسیر درستی پیموده شده یا نه. حتی میتوان تخصصیتر کار کرد و با بررسی این آمار در بازههای دو ساله به نتیجه بهتر و قطعیتری رسید، اما این آمار تا امروز در اختیار هیچکس قرار نگرفته است، به همین دلیل برخی مدعی نتیجهبخش بودن طرحهای تشویقی جمعیت هستند و برخی آن را انکار میکنند، اما واقعیت این است که بدون آمار و ارقام واقعی تمام آنچه در این زمینه بیان میشود چیزی بیش از تحلیلهای میدانی نیست. بنابراین، بازنگری آسیبشناسانه در اقدامات انجامشده و تداوم تلاش دستگاههای اجرایی و نهادهای مربوط برای عمل به وظایف خود در این زمینه ضرورت دارد. همچنین، همانطور که رئیسجمهوری نیز تاکید میکند لازم است دستگاههای مسئول با ارائه آمارهای دقیق و ارزیابی میزان اثربخشی اقدامات انجام شده و ترسیم دقیق مسیر پیشرو، امکانات و ظرفیتهای سازمانی خود را برای اجرای این قانون بسیج کنند.
فرزندآوری در کلام مقام معظم رهبری
الف) اهمیت و ضرورت فرزندآوری
تکثیر نسل برای حفظ نظام اسلامی وظیفهای عمومی
معروفی بالاتر از ایجاد نظام اسلامی و حفظ نظام اسلامی نداریم؛ هر کسی که در این راه تلاش کند، آمر به معروف است؛ معروفها اینها هستند: اعتلای فرهنگ، محیط اخلاقی، سلامت محیط خانوادگی و تکثیر نسل؛ همه موظفاند در راه این معروفها تلاش کنند. (بیانات در حرم مطهر رضوی، 1/ 1/ 1394)
مسئله تحدید نسل، خطری جدی برای کشور
محدودکردن نسل، برای کشور ما خطر بزرگی است. آنچه متخصصان و کارشناسان، با نگاههای علمی بررسی کردهاند، ما را به این نتیجه میرساند که با این روند کنونی، کشور دچار پیری عمومی خواهد شد. (بیانات در دیدار مسئولان نظام، 30/ 4/ 1392)
فرزندآوری از مهمترین وظایف زنان در پیشرفت کشور
فرزندآوری یکی از مهمترین مجاهدتهای زنان و وظایف آنان است؛ چون فرزندآوری در حقیقت هنر زن است؛ اوست که زحماتش را تحمل میکند، اوست که خدای متعال ابزار پرورش فرزند را به او داده است.
صبرش را به آنها داده و احساساتش را به آنها داده است. اگر چنانچه ما اینها را در جامعه بهدست فراموشی نسپریم؛ آن وقت پیشرفت خواهیم کرد. (بیانات در دیدار جمعی از مداحان، 1/ 2/ 1392)
لزوم ادامه روند افزایش جمعیت جوان
کشور، ظرفیتهای زیادی دارد و انشاءالله مسئولین کمک کنند که این تکثیر جمعیت جوان که امروز خوشبختانه وجود دارد از بین نرود؛ نسل را متوقف نکنند؛ جمعیت کشور را بهتدریج در طول سالها به پیری منتهی نکنند. (بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم، 11/ 5/ 1395)
ب) شرایط و امکانات برای فرزندآوری
وجود شرایط اقلیمی و امکانات بالقوه برای رشد جمعیت
قطعا این کشور با این سطح وسیع، با این تنوع آبوهوایی، با این امکانات فراوان زیرزمینی و با این استعداد بالقوه علمی، میتواند یک کشور پرجمعیت باشد و انشاءالله خودش هم این جمعیت را اداره کند. (بیانات در دیدار اعضای همایش ملی «تغییرات جمعیتی و نقش آن در تحولات مختلف جامعه»، 8/ 8/ 1392)
وجود ظرفیت برای رسیدن به جمعیت 150میلیون نفری
من معتقدم که کشور ما با امکاناتی که داریم، میتواند 150میلیون نفر جمعیت داشته باشد. من معتقد به کثرت جمعیتام، هر اقدام و تدبیری که میخواهد برای متوقف کردن رشد جمعیت انجام بگیرد، بعد از صدوپنجاه میلیون انجام بگیرد! ما اگر دوبرابر امروز هم جمعیت داشته باشیم، باز هم میتوانیم خود را به بهترین وجه اداره کنیم.
این ظرفیت خوب، هم در خاک بابرکت ما و هم در استعدادهای انسانی ممتاز کشور و هم در دستورات و روش و قانون اساسی و هم در مسئولان ما وجود دارد. (بیانات در دیدار مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران، 16/ 5/ 1390)
ج) وظایف مسئولان و نهادها
ضرورت جلوگیری از سیاست منع باروری
برای مسئله نسل، گزارشهایی به من میرسد که مسئله جلوگیری از منع باروری درست انجام نمیگیرد؛ بعضی جاها همچنان در بر پاشنه قبل میگردد. (بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان، 20/ 4/ 1394)
ضرورت ارائه راهکار و فرهنگسازی برای افزایش باروری
ما نمیخواهیم این قضیه را با شعار پیش ببریم؛ متفکرین ما و صاحبان دانش مرتبط با مسئله جمعیت میتوانند در این زمینه، منطق صحیح و قابلقبولی را ارائه کنند. چون فرهنگسازی در این مسئله مثل خیلی از مسائل دیگر اجتماعی، حرف اول را میزند که متأسفانه امروز این فرهنگسازی نیست، تعطیل است. (بیانات در دیدار اعضای همایش ملی «تغییرات جمعیتی و نقش آن در تحولات مختلف جامعه»، 8/ 8/ 1392)
ضرورت بررسی عوامل کاهش جمعیت
جوانب قضیه را بسنجید، ببینید چه چیزهایی است که موجب میشود جامعه ما دچار میل به کم فرزندی بشود. عواملش چیست؛ مثلاً بلاشک یکی از چیزهایی که باروری را محدود میکند، بالا رفتن سن ازدواج است؛ خب، این یکی از کارهایی است که باید در کشور فکر بشود.
چرا سن ازدواج در کشور ما بالا رفته؟ واقعا کار بشود؛ عوامل کاهش جمعیت و موجبات افزایش جمعیت به نحو مطلوب و با اعتدال متناسب، درست سنجیده بشود، (تا) اقناع بشوند افکار نخبگان. (بیانات در دیدار اعضای همایش ملی «تغییرات جمعیتی و نقش آن در تحولات مختلف جامعه»، 8/ 8/ 1392)
ضرورت اهتمام مسئولان به مسئله افزایش جمعیت
مسئله جمعیت را جدی بگیرید؛ مسئله جمعیت از آن مسائلی نیست که بگوییم حالا 10 سال دیگر فکر میکنیم؛ نه، اگر چند سال بگذرد، وقتی نسلها پیر شدند، دیگر قابل علاج نیست. (بیانات در دیدار اعضای شورایعالی انقلاب فرهنگی، 19/ 9/ 1392)
جمعیت جوان عامل پیشرفت کشور
من این را همین جا عرض بکنم، جمعیت جوان و بانشاط و تحصیلکرده و باسواد کشور، امروز یکی از عاملهای مهم پیشرفت کشور است. در همین آمارهایی که داده میشود، نقش جوانهای تحصیلکرده و آگاه و پرنشاط و پرنیرو را میبینید. ما باید در سیاست تحدید نسل، تجدیدنظر کنیم. (بیانات در دیدار کارگزاران نظام، 3/5/1390)
رسیدن به مقاصد سیاست تحدید نسل
سیاست تحدید نسل در یک برههای از زمان درست بود؛ یک اهدافی هم برایش معین کردند. آن طوری که افراد متخصص و عالِم و کارشناسان علمی این قسمت تحقیق و بررسی کردند و گزارش دادند، ما در سال ۷۱ به همان مقاصدی که از تحدید نسل وجود داشت، رسیدیم. (بیانات در دیدار کارگزاران نظام، 3/ 5/ 1390)
جبران خطای گذشته
از سال ۷۱ به این طرف، باید سیاست را تغییر میدادیم؛ خطا کردیم، تغییر ندادیم. امروز باید این خطا را جبران کنیم. کشور باید نگذارد که غلبه نسل جوان و نمای زیبای جوانی در کشور از بین برود؛ و از بین خواهد رفت اگر به همین ترتیب پیش برویم؛ آن طوری که کارشناسها بررسی علمی و دقیق کردند. اینها خطابیات نیست؛ اینها کارهای علمی و دقیق کارشناسی شده است. اگر چنانچه با همین وضع پیش برویم، تا چند سال دیگر نسل جوان ما کم خواهد شد - که امروز قاعده جمعیتی ما جوان است - و بهتدریج دچار پیری خواهیم شد؛ بعد از گذشت چند سال، جمعیت کشور هم کاهش پیدا خواهد کرد؛ چون پیری جمعیت با کاهش زاد و ولد همراه است. (بیانات در دیدار کارگزاران نظام، 3/ 5/ 1390)
لزوم فرهنگسازی برای افزایش نسل
این مسئله افزایش نسل و اینها جزو مباحث مهمی است که واقعا همه مسئولین کشور - نه فقط مسئولین اداری - روحانیون، کسانی که منبرهای تبلیغی دارند، باید در جامعه درباره آن فرهنگسازی کنند؛ از این حالتی که امروز وجود دارد - یک بچه، دو بچه - باید کشور را خارج کنند. رقم صدوپنجاه میلیون و دویست میلیون را اول امام گفتند - و درست هم هست - ما باید به آن رقمها برسیم. (بیانات در دیدار کارگزاران نظام 3/ 5/ 1390)
تغییر سیاست تحدید نسل بعد از 150میلیون نفر جمعیت
تجربه متراکم در قانونگذاری، در اجرا؛ این هم جزو نقاط درخشان کشور است. جمعیت کشور، 75میلیون نفر، البته بنده همین جا عرض بکنم؛ من معتقدم که کشور ما با امکاناتی که داریم، میتواند 150میلیون نفر جمعیت داشته باشد. من معتقد به کثرت جمعیتم. هر اقدام و تدبیری که میخواهد برای متوقف کردن رشد جمعیت انجام بگیرد، بعد از 150میلیون انجام بگیرد! (بیانات در دیدار مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران، 16/ 5/ 1390)
لزوم حفظ نسل جوان و افزایش نسل
نسل جوان را باید حفظ کرد. با این روند کنونی اگر ما پیش برویم، کشور پیر خواهد شد. خانوادهها، جوانها باید تولید مثل را زیاد کنند؛ نسل را افزایش دهند. این محدودکردن فرزندان در خانهها، به این شکلی که امروز هست، خطاست.
این نسل جوانی که امروز ما داریم، اگر در 10 سال آینده، بیست سال آینده و در دورهها و مرحلههای آینده این کشور بتوانیم آن را حفظ کنیم، همه مشکلات کشور را اینها حل میکنند؛ با آن آمادگی، با آن نشاط، با آن شوقی که در نسل جوان هست و با استعدادی که در ایرانی وجود دارد. پس ما مشکل اساسی برای پیشرفت نداریم. (بیانات در اجتماع بزرگ مردم بجنورد، 19/ 7/ 1391)
پرهیز از شعار و عملیاتی کردن مسئله جمعیت
ما نمیخواهیم این قضیه را با شعار و با «صلوات بفرستید تمام بشود» و مانند اینها پیش ببریم؛ میخواهیم مسئله به شکل عمیق و علمی حل بشود؛ گرههای ذهنیای که وجود دارد باز بشود، حقیقت قضیه روشن بشود و به اعتقاد من ما میتوانیم این کار را بکنیم. (بیانات در دیدار اعضای همایش ملی «تغییرات جمعیتی و نقش آن در تحولات مختلف جامعه»، 8/8/1392)
الزام ورود متفکرین و صاحبان دانش به مسئله جمعیت
یعنی متفکرین ما و صاحبان دانش مرتبط با مسئله جمعیت - در هر بخشی از بخشها - میتوانند در این زمینه، منطق صحیح و قابلقبولی را ارائه کنند. این همایش البته قدم اوّل است، یعنی قدم ابتدایی است، [امّا] از گذاشتن قانون بهنظر من مهمتر است؛ چون فرهنگسازی در این مسئله مثل خیلی از مسائل دیگر اجتماعی، حرف اوّل را میزند؛ باید فرهنگسازی بشود که متأسفانه امروز این فرهنگسازی نیست، تعطیل است؛ با اینکه حالا گفته شده، ما هم گفتهایم، دیگران هم گفتهاند، در مجلس هم مطرح شده، بعضیها هم کموبیش اینجا و آنجا بحث میکنند، لکن کار فرهنگی بهمعنای صحیح انجام نگرفته. (بیانات در دیدار اعضای همایش ملی «تغییرات جمعیتی و نقش آن در تحولات مختلف جامعه»، 8/ 8/ 1392)