گاهی زود دیر میشود
[لیلامهداد] میانگین سن ازدواج در کشور برای خانمها 4سال و برای آقایان 3سال افزایش یافته است. 24بهمن 1402رئیس دبیرخانه شورایعالی سلامت و امنیت غذایی کشور با اعلام این خبر گفته بود؛ 570هزار ازدواج در کشور ثبت شده بود. بنابرنظر «محمداسماعیل مطلق» این رقم در سال گذشته - 1401- به 524هزار مورد کاهش یافت. پایین آمدن میانگین سنی ازدواج بهزعم کارشناسان، ریشه در مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد، اگرچه تغییر سبک زندگی، رواج و ترغیب به شهرنشینی، فضای مجازی و... فاکتورهای تأثیرگذاری هستند که گاها نادیده گرفته میشوند. بالا رفتن میانگین سنی ازدواج مسئلهای تَکبُعدی نیست چون در مقابل موجبات پایین آمدن نرخ باروری، بالا رفتن سن پدرومادرهای اولی، تسری روند پیری جمعیت را فراهم میآورد، بنابراین موضوع بالا رفتن میانگین سنی ازدواج و ریشهیابی علل آن در اولویت سیاستهای جمعیتی قرار بگیرد. هرچند قانون جوانی جمعیت، اهدافی را در این راستا دنبال کرده است.
میانگین سن ازدواج در بین زنان، در تمام دورههای سرشماری افزایشی بوده است
دادههای آماری نشان میدهد اکنون پسران مجرد بالای 30 سال نزدیک به 2میلیون و 500هزار نفر و دختران بالای 30سال 2میلیون و 100هزار نفر هستند. طبق این آمارها حدود 4میلیون و 600هزار دختر و پسر مجرد در جامعه وجود دارد. همچنین موسسه تحقیقات جمعیت کشور در سال 1400 وجود حدود 12میلیون مجرد در ایران را تایید کرد که از این تعداد 6میلیون پسر 20 تا 45ساله و 5.6میلیون دختر 15 تا 40 ساله هستند. براساس آمارها 36درصد جمعیت زنان 15 تا 34سال را دخترانی که هرگز ازدواج نکردهاند، تشکیل میدهند و حدود 2.3درصد از زنان 45 ساله و بیشتر در بازه سنی تجرد قطعی قرار دارند.
طبق آمار مرکز آمار ایران که از سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن بهدست آمده، افزایش میانگین سن ازدواج در بین زنان بسیار بیشتر از مردان بوده، زیرا افزایش میانگین سن ازدواج در بین زنان طی 6دهه - از سالهای 1335تا 1395- 4سال محاسبه شده است. روند تغییرات سن ازدواج در زنان نشان میدهد به جز فاصله سالهای 1335تا 1345و دوره 5ساله 1390تا 1395، در تمامی دورههای سرشماری، ما با افزایش میانگین سن ازدواج در بین زنان مواجه هستیم.
از ابتدای دهه 1370افزایش سریع میانگین سن ازدواج آغاز شد
طبق آمار مرکز آمار ایران، میانگین سن نخستین ازدواج در سال 1335در مردان 24.9سال بوده است، البته 6دهه بعد در سال 1395میانگین سنی ازدواج به 27.4سال رسیده بود. بهعبارتی میانگین سن ازدواج در این 6دهه افزایش 2.5ساله را شاهد بوده است. کاهش میانگین سن ازدواج در سال 1365ادامه یافت و به کمترین میزان خود یعنی 23.8سال رسید. از ابتدای دهه 1370افزایش سریع میانگین سن ازدواج آغاز شد و طی 25سال، از 24.4سال به 27.4سال رسید.
مولفه مثبت تحصیلات دانشگاهی دختران به عاملی منفی در شانس ازدواجشان تبدیل شده
افزایش میانگین سن ازدواج در ایران علت نیست، بلکه معلول ترس از ازدواج است. بهگفته «مصطفی آبروشن» به «شهروند» این ترس آنقدر فراگیر و آشکار است که تمایلی به ازدواج بهخصوص در میان پسران وجود ندارد. این پژوهشگر حوزه آسیبهای اجتماعی میگوید: «یکی از عواملی که ازدواج و تشکیل نهاد خانواده را متقاعدکننده میسازد، داشتن شغل و پایگاه اقتصادی متناسب با آن است. درواقع در جوامع سنتی هیچگونه اختلاف فازی بین سه مولفه بلوغ، اشتغال و ازدواج مشاهده نمیکنیم.» بنابرنظر «آبروشن» نظام مشاغل در جوامع مدرن تفاوتی بنیادی با جوامع سنتی دارد: «بهدست آوردن پایگاه شغلی تخصصی، وابسته به گذراندن آموزشهایی است که عموما در مؤسسات آموزشی یا دانشگاهی میسر میشود، بنابراین آموزشهای تخصصی و بهدست آوردن شغل مناسب، سالهای طولانی زمان میبرد که بهعنوان یکی از عوامل اصلی افزایش سن ازدواج به شمار میآید.»
بهگفته این پژوهشگر اجتماعی نکته بعدی، ادامه تحصیل دختران در مقاطع مختلف آموزش عالی است. تحصیلات دانشگاهی موجب پیدایش ایدهها، تغییر نگرش و سبک زندگی متفاوتی در دختران شده، بهطوری که این آگاهیها باعث تنگتر شدن دایره همسرگزینی شده است: «عموما تحصیلات دختر کمتر منجر به مشاغل مطلوب میشود و این واقعیت تلخ، باعث شده مولفه مثبت تحصیلات دانشگاهی دختران به عاملی منفی در شانس ازدواج آنان تبدیل شود.»
روابط بنفیت، ازدواج سفید و... مطلوبیت ازدواج را کم کردهاند
در جامعه ما که در برزخ سنت و مدرنیته گرفتار آمده هنوز سن پایین دختر به مثابه شانس بیشتر برای ازدواج تلقی میشود. بهگفته «آبروشن» به «شهروند» وضعیت اقتصادی و فرهنگی هم در بالارفتن سن ازدواج تأثیرگذار هستند: «فقدان درآمد برای تشکیل خانواده و از سوی دیگر سنتهای دستوپاگیر خانوادهها، پدیده ازدواج و تشکیل نهاد خانواده را از منظر جوانان عملا غیرممکن ساخته است.»
بنابرنظر این آسیبشناس اجتماعی، طلاق و انتشار آمارهای زندانیان مهریه، برچسبزنی، موانع فرهنگی و... عوامل دیگری هستند که مطلوبیت ازدواج را کم و ریسک آن را بهشدت افزایش میدهد: «تنوع غیررسمی الگوهای با هم بودن بهشدت افزایش پیدا کرده، بهطوری که آلترناتیو یا جایگزینهای دیگری همچون روابط بنفیت، ازدواج سفید یا ارتباطات خارج از مدار زناشویی بهشدت افزایش پیدا کرده که بر کمترین مسئولیت و بیشترین مطلوبیت استوار است.» بهگفته «آبروشن» ساختار ازدواج و طلاق در ایران آنچنان دشوار، پیچیده و بغرنج بهنظر میرسد که فرد از مزایای احتمالی تشکیل خانواده صرفنظر خواهد کرد.
شهرنشینی، دخیل در بالا رفتن سن ازدواج
شهرنشینی تأثیر بسیاری در بالا رفتن میانگین سنی ازدواج در میان زنان و مردان دارد. «امانالله قراییمقدم» با تأکید بر این مسئله به «شهروند» میگوید: «در شهرها فاکتورهایی همچون هزینه مسکن، اشتغال، مخارج بالای زندگی بر پایین آمدن آمار ازدواجها تأثیرگذار بوده است.» «قراییمقدم» با اشاره به اینکه در شهرهای کوچکتر و روستاها، جوانترها قانعتر هستند، میگوید: «در شهرهای کوچک و روستاها مسائلی همچون مسکن، اشتغال و هزینههای زندگی، کمرنگتر از کلانشهرهاست. اگرچه تنوعطلبی و روابط ناسالم و نامتعارف هم به نسبت شهرها وجود ندارد.»
فضای مجازی سهم بالایی در کاهش ازدواج دارد
این جامعهشناس بههمخوردن نسبت جنسیتی را هم در بالا رفتن میانگین سن ازدواج دخیل میداند و میگوید: «میزان مرگومیر دخترها در بازه زمانی صفر تا یکسالگی کمتر از پسرهاست، البته پسرها در سنین بالاتر هم با مخاطرات بیشتری روبهرو هستند، بنابراین میزان مرگومیرشان بیشتر است و این نسبت جنسیتی را بههم میزند.»
بنابرنظر «امانالله قراییمقدم» بالا رفتن سن ازدواج، مسئله فساد را در جامعه افزایش میدهد: «بالا رفتن سن ازدواج مسائل جنسی، روابط نامشروع، بیبندوباری جنسی و فساد در جامعه را افزایش میدهد. علاوه بر آن دیر ازدواج کردن موجبات آسیبهای اجتماعی را فراهم میآورد.» بهگفته «قراییمقدم» به «شهروند» فضای مجازی هم سهم بالایی در کاهش ازدواج دارد، بهخصوص در شهرها. این جامعهشناس با اشاره به اینکه بالارفتن سن ازدواج حتی از لحاظ فرهنگی هم مضر است، میگوید: «اصولا ازدواج یک ارزش و هنجار فرهنگی است. وقتی این ارزش دچار آسیب میشود، جامعه خواه ناخواه صدمه میبیند.»
میزان کلی فرزندآوری به ازای هر زن در سن باروری به کمتر از 1.8نوزاد رسید
پیش از سال 1357میزان کلی فرزندآوری به ازای هر زن در سن باروری 6.2نوزاد بوده است، البته در فاصله سالهای 1390تا 1400این میزان به کمتر از 1.8نوزاد رسید. درحالیکه برای تجدید نسل یک کشور لازم است نرخ کلی باروری 2.1نوزاد به ازای هر زن در سن باروری باشد، البته رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت میگوید: «از بین هر 5یا 6زوج در ایران، یک زوج نابارور است.» «صابر جباری» ادامه میدهد: «این روند نشان میدهد سن ازدواج در مقایسه با سالهای قبل افزایشی بوده است.»
سن پدر اولیها 32.6سال شده
آمارهای سازمان ثبت احوال نشان میدهد، سن فرزندآوری بالا رفته است. براساس آمارهای این سازمان، میانگین سن پدر هنگام تولد نخستین فرزند در نقاط شهری برابر با 32.6سال و در نقاط روستایی برابر با 29.9سال است. همچنین در 9ماهه سال 1402در بین استانها بیشترین میانگین سن پدر در نخستین فرزندآوری مربوط به استان تهران با رقم 34.5سال و کمترین آن مربوط به استان سیستانوبلوچستان با 27.1سال است.
میانگین سن مادر شدن در شهرها 28.1سال است
مطابق آمارهای موجود در پایگاه جمعیت سازمان ثبت احوال کشور، میانگین سن مادر در نخستین فرزندآوری در کل کشور در 9ماهه امسال 27.3سال است، البته شاخص در نقاط شهری 28.1سال است و در مناطق روستایی 24.4سال برآورد شده است. مادران تهرانی بیشترین میانگین سنی را در نخستین فرزندآوری در بین استانها با 30.3سال بهخود اختصاص دادهاند، البته کمترین میانگین سنی مادران هم مربوط به استان سیستانوبلوچستان با 22.7سال است.
تأثیر منفی ازدواج دیرهنگام در پیری جمعیت، غیرقابل انکار است
سازمان ثبت احوال کشور در 10ماهه 1401تولد 893هزار و 786نفر را ثبت کرده است. این آمار در مقایسه با تولد 937هزار و 749نفر در 10ماهه مشابه سال 1400، کاهش 44هزار نفری را نشان میدهد. درواقع بررسی میزان موالید سال 1401با سالهای گذشته حاکی از این است که میزان تولدهای 10ماه 1401در مقایسه با سال 1400، 4.7درصد کاهش را تجربه کرده است. بنابرنظر کارشناسان، ادامه این روند کاهشی احتمال ورود به چرخه تکفرزندی و بیفرزندی را بالا میبرد. بهگفته «شهلا کاظمیپور» به «شهروند» بالا رفتن میانگین سن ازدواج بر مسئله قدرت باروری زوجین بهخصوص زنان تأثیر منفی میگذارد. بنابرنظر این جمعیتشناس، پایین آمدن نرخ باروری هم تأثیر مستقیم بر پیری جمعیت دارد: «زوجینی هم که در سن پایین ازدواج میکنند به داشتن یکی، دو فرزند بسنده میکنند که این مسئله هم بر پیری جمعیت بیشک تأثیرگذار خواهد بود.»
تمایل به فرزند نداشتن هم باب شده!
«کاظمیپور» با اشاره به اینکه طبق آمارهای ثبت احوال سهم فرزندان اول و دوم کمتر از سهم فرزندان سوم و چهارم است، میگوید: «تمایل به فرزند نداشتن هم در روند پیری جمعیت تأثیر خود را خواهد داشت.» این جمعیتشناس ادامه میدهد: «در برخی استانها میانگین سن ازدواج پایین است. اگرچه بهطور قطع نمیتوان گفت، اما سهم کلانشهرها در بالا رفتن سن ازدواج بیشتر است.» بهگفته «کاظمیپور» معمولا زوجهایی که دیر ازدواج میکنند، فرزندآوری را جلو میاندازند، البته به شرط اینکه قدرت باروری را از دست نداده باشند.
اجرای قانون جوانی جمعیت، روند نزولی نرخ رشد باروری را متوقف کرد
طرح جمعیت و تعالی خانواده از سال 1392در مجالس و دولتهای مختلف دستبهدست شد. سرانجام مجلس یازدهم این طرح را تحتعنوان قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت به تصویب رساند و سال 1400از سوی دولت سیزدهم برای اجرا ابلاغ شد. رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت میگوید: «خوشبختانه در سالجاری روند نزولی نرخ رشد باروری متوقف شده است. یکی از علل این توقف را میتوان اجرای قانون جوانی جمعیت دانست.» بهگفته «صابر جباری» در زمان حاضر نرخ باروری کلی، حدود 1.65است که این عدد باید براساس قانون برنامه هفتم طی 5سال به عدد 2.5برسد.
«جباری» با اشاره به اینکه با اجرای قانون جوانی جمعیت میتوان به این نرخ نزدیک شد، ادامه میدهد: «راهکار اصلی، تغییر نگرش مردم و الگوهای باروری، عوامل فرهنگی و سبک زندگی آنهاست.» رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت با اشاره به اینکه آمارها نشان میدهد فاصله بین ازدواج و تولد نخستین فرزند در زوجین ایرانی 4تا 5سال است، میگوید: «یکی از گزارههای فرهنگی که در حال اصلاح آن هستیم، این است که جوانان در 2سال نخست زندگی خود اقدام به فرزندآوری کنند.»
عوامل فرهنگی بیشتر از عوامل اقتصادی تأثیرگذارند
قانون «تسهیل ازدواج» جوانان از سال1384با 13بند به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده، اما متأسفانه با وجود تأکید رهبر معظم انقلاب مبنی بر اهمیت موضوع ازدواج جوانان و عدمغفلت از این امر، این قانون تقریبا تاکنون اجرایی نشده، البته ذیل اجرای آن، ستادهایی همچون کمیته ازدواج آسان یا اقداماتی مثل افزایش وام ازدواج صورت گرفته است. معاون رئیسجمهوری در امور زنان و خانواده به «شهروند» میگوید: «به شخصه معتقدم بیش از مسائل اقتصادی، عوامل فرهنگی تأثیرگذاری دارند.» بنابرنظر «خزعلی» در این حوزه نیازمند کارهای فرهنگی برای ترغیب به ازدواج هستیم. دولت برای پایین آوردن میانگین سنی ازدواج، سیاستهای اقتصادی را در پیش گرفته است.
با اجرای قانون «تسهیل ازدواج»، بسیاری از چالشهای موجود در امر ازدواج جوانان یا برطرف میشود یا به حداقل میرسد، البته قوانین متعددی در این خصوص طرحریزی شده اما وضعیت ازدواج جوانان همچنان بحرانی است و بالا رفتن سن در بین آنان مخصوصا برای دختران از مسائل مهمی است که به این بحران بیشتر دامن میزند و آن را جدیتر میکند. «انسیه خزعلی» با اشاره به اینکه قانون جوانی جمعیت در پایین آمدن میانگین سنی ازدواج تأثیر مثبت داشته، میگوید: «گروهها و جمعیتهایی در حوزه تشویق به ازدواج و تامین مسائل خانواده فعالیت میکنند و انشاءالله در آینده این روند کاهشی خواهد بود.»