افزایش نرخ جرایم رانندگی بازدارندگی دارد؟
[ مریم رضاخواه] در سرتاسر جهان روزانه هزاران نفر جان خود را در حوادث رانندگی از دست میدهند. این حوادث حاصل عوامل مختلفی هستند، اما بیشتر بر اثر عدمرعایت قوانین و مقررات اتفاق میافتند و این مورد نقطه اشتراکی بین همه مردم در دنیا است. با وجود این، بسیاری از کشورها با تمرکز بر تشدید عوامل بازدارنده از خطر، تمام تلاش خود را برای کاهش این تصادفات و حوادث بهکار گرفتهاند. یکی از این عوامل بازدارنده، اعمال جریمه نقدی است؛ البته در بسیاری از نقاط دنیا علاوه بر جریمه نقدی، مجازاتهای حبس و زندان هم برای متخلفان درنظر گرفته میشود.
جرایم رانندگی در بخش سرعت غیرمجاز با حداقل دستمزد ماهانه در 36کشور محاسبه شده است. دادههای بهدست آمده بسیار قابل تامل است، بهطوریکه طبق آخرین دادههای جهانی در سال گذشته، مقایسه میزان حداقل دستمزد ماهانه و حداکثر جریمه نقدی (براساس دلار) که بر اثر سرعت غیرمجاز اعمال شده است، نشان میدهد حداکثر جریمه سرعت غیرمجاز در کشوراسترالیا 287تا 1653دلار، فرانسه از 73تا 1609دلار، آلمان از 16تا 1235دلارو در انگلستان از 124تا 1235دلار آمریکا است.
همچنین براساس آمارهای منتشر شده در سال اخیر، ایران با رتبه ۶۵ کشوری، مبلغ ۲ دلار جریمه برای استفاده از تلفن همراه پرداخت میکند که نسبت آن به درآمد ماهانه برحسب دلار ۵۴ دهم درصد است. در همین راستا، آمریکا با رتبه ۱۲۰ کشوری مبلغ ۲۸۳ دلار جریمه برای استفاده از تلفن همراه پرداخت میکند و نسبت درآمد ماهانه به دلارد۶/۳ درصد است. ترکیه با رتبه ۱۴۵ کشوری مبلغ ۴۶دلار جریمه برای استفاده از تلفن همراه پرداخت میکند و نسبت درآمد آن ماهانه به دلار ۱۱/۹ درصد است. آلمان هم با رتبه ۱۷۰ کشوری مبلغ ۱۰۰ دلار جریمه برای استفاده از تلفن همراه پرداخت میکند و نسبت درآمد ماهانه به دلار ۳/۳ درصد است. در این لیست ژاپن نیز با رتبه ۱۷۵ کشوری مبلغ ۶۶۰ دلار جریمه برای استفاده از تلفن همراه پرداخت میکند و نسبت درآمد ماهانه به دلار ۲۷ درصد است.با مقایسه ارقام جریمه در کشورهای مختلف میزان میانگین درآمد در این کشورها، مشخص میشود که کشورهای توسعهیافته از مبالغ بسیار بالای جریمه بهعنوان اهرم جدی بازدارندگی در زمینه تخلفات رانندگی استفاده میکنند.
با مقایسه ارقام جریمه در کشورهای غربی فوق و میزان میانگین درآمد در این کشورها، مشخص میشود که کشورهای توسعهیافته از مبالغ بسیار بالای جریمه بهعنوان اهرم جدی بازدارندگی در زمینه تخلفات رانندگی استفاده میکنند. بهعنوان مثال، در فرانسه که میانگین درآمد در پایتخت حدود 2500دلار است، مبلغ 500تا 3000دلار جریمه برای رانندگی در حالت مستی، یک جریمه بسیار سنگین و معادل یکپنجم تا تمام درآمد ماهانه یک شهروند فرانسوی است. این در حالی است که تاکنون جریمه سرعت بالا در ایران از سال 96تاکنون تنها 200هزار تومان بوده است. موضوعی که سردار سیدتیمور حسینی، رئیس پلیس راهنمایی و رانندگی فراجا، نیز به آن اشاره کرده و گفته بود: «مجازاتها یا همان جرایم رانندگی باید بازدارندگی داشته باشد و ما بر این موضوع تأکید داریم. در سال ۱۳۸۹، قانون رسیدگی به تخلفات رانندگی در مجلس وقت شورای اسلامی، تصویب و ابلاغ شد و از ابتدای سال ۹۰ هم به اجرا گذاشته شد. در این قانون پیشبینی شده بود که جرایم در هر سال براساس تورم و نرخ جریمهای که میتواند اعمال بشود، بهروز شود تا بازدارندگی لازم را داشته باشد. اما خوب است بدانید که آخرین آمار بهروزرسانیشده در این حوزه، برای سال ۱۳۹۶ است و بعد از آن به دلایل مختلف شاهد این بهروزرسانی و افزایش نرخ جریمهها با توجه به شاخصی که وجود دارد، نبودیم.»
عامل انسانی تلفات را کاهش میدهد
اگر سه عامل اصلی تصادفات را عامل انسانی، جاده و خودرو درنظر بگیریم، بهگفته پلیس و متخصصان این حوزه، گرچه سهم خودرو در افزایش تلفات انسانی بسیار زیاد است، اما عامل انسانی میتواند بخش زیادی از این تلفات را کاهش دهد. رانندگی در زمان خستگی، رانندگی طولانی مدت، سرعت غیرمجاز، سبقت غیرمجاز و در مجموع عدمرعایت قوانین راهنمایی و رانندگی عواملی هستند که بهگفته پلیس، عامل انسانی میتواند با رعایت آنها، تصادفات را به حداقل برساند. بهعبارتی، گرچه در تصادفات نقش خودروهای ایرانی در افزایش تلفات بسیار برجسته است، اما اگر عامل انسانی قوانین راهنمایی و رانندگی را رعایت کند، چهبسا جلو بسیاری از تصادفات گرفته و مانع تلفات انسانی شود. این موضوعی است که پلیس بارها بر آن تأکید داشته است. پلیس گرچه نسبت به ایمنی پایین خودروهای ایرانی معترض بوده، اما میگوید اگرعامل انسانی توجه ویژهای به قوانین راهنمایی و رانندگی داشته باشد، میتوان تلفات انسانی را بهطور قابل توجهی کاهش داد.
سردار سیدتیمور حسینی، رئیس پلیس راهور فراجا، یکی از دلایل وقوع تصادفات را عامل انسانی میداند و میگوید: «راننده به قوانین و مقررات توجه نمیکند و با تخلف جان خودش و دیگران را بهخطر میاندازد.» رئیس پلیس راهور فراجا گفت با توجه به عدد کل تخلفات و تصادفات که تحلیل کردهایم، بالای ۸۰ درصد از تخلفات حادثهساز تصادفاتی هستند که منجر به فوت و جرح شدهاند.
افزایش نرخ جریمههای رانندگی از اول تابستان
سرانجام بعد از کش و قوسهای فراوان، نرخ جرایم رانندگی سال 1403براساس مصوبه جدید هیأت دولت اعلام شد و قرار است از اوایل تیرماه سالجاری در دستور کار قرار گیرد. سردار سیدتیمور حسینی درباره جزئیات افزایش مبلغ جریمههای رانندگی میگوید: «هر مصوبه هیأت دولت که علاوه بر تکلیف برای دستگاههای دولتی برای مردم هم تکلیفی را ایجاد کند، حتما باید در روزنامه رسمی هم منتشر شده و بعد از ۱۵ روز قابلیت اجرا دارد. افزایش مبلغ جرایم راهنمایی و رانندگی هم از سوی سرپرست محترم ریاستجمهوری برای اجرا ابلاغ شده و احتمالا در همین یکی دو روز نیز در روزنامه رسمی منتشر میشود. از اینرو احتمالا از اوایل تیرماه جریمههای رانندگی با مبلغ جدید اعمال خواهد شد.» جریمهها شامل ۱۷۴ تخلف است که به سه دسته «کلانشهرها، مراکز استانها، جادههای بینشهری و مناطق آزاد صنعتی - تجاری»، «سایر شهرها» و «روستاها و راههای روستایی» تقسیم میشود.
همچنین میزان افزایش مبلغ جرایم رانندگی نیز در مورد تمام تخلفات یکسان نیست. براساس جدولی که از سوی هیأت دولت ابلاغ شده، بالاترین نرخ جریمه مربوط به رانندگی در حالت مستی با رقم یک میلیون و پانصد هزار تومان است. پس از این مبلغ که معمولاً با کد 2007در برگ جریمه به آن اشاره میشود، مبالغ زیر نیز در دسته جرایم گرانقیمت قرار میگیرند:
نرخ جریمه سبقت غیرمجاز و مخدوش کردن پلاک700هزار تومان تعیین شده است. جریمه عدمرعایت مقررات حمل بارهای ترافیکی و آلودگی صوتی برای بار سوم 600هزار تومان شد.
حداکثر مبلغ جریمه سرعت غیرمجاز، نرخ جریمه حرکات نمایشی، حرکت مارپیچ، حرکت با دندهعقب در بزرگراهها، سبقت غیرمجاز، مغایرت صورت وضعیت بار و مسافر و در آغوش گرفتن حیوانات، 500هزار تومان اعلام شده است.
همچنین جریمه عدمرعایت مقررات حمل بار، عبور از چراغ قرمز، آلودگی صوتی برای بار دوم و نداشتن یا ناخوانا بودن پلاک 400هزار تومان شد.
در سالهای گذشته نرخ جریمه نبستن کمربند یکی از رتبههای بالا را در اختیار داشت که با کاهش تعداد متخلفین این حوزه، کاهش پیدا کرده و در سالجاری نرخ آن در آزادراهها 150هزار تومان و در معابر شهری 50هزار تومان است. همچنین نرخ جریمه پارک دوبل و مبلغ جریمه پارک ممنوع بهترتیب معادل 100و 90هزار تومان است که یکی از انواع جرایم رانندگی پرتکرار در کلانشهرها محسوب میشود و برخلاف تصور عموم، رتبه بالایی در جدول گرانترین تعرفه جرایم رانندگی ندارد.
این مجازات چه زمانی میتواند بازدارنده باشد؟
حال سؤال این است که افزایش جرایم رانندگی 4تا 5برابری، میتواند اثربخش و بازدارنده باشد؟
پلیس معتقد است اگر مبلغ برخی از جرایم خطرساز رانندگی افزایش پیدا کند، این موضوع میتواند به کاهش تصادفات و کاهش تلفات جانی هم کمک کند.
سرهنگ عینالله جهانی، معاون اجتماعی پیشین پلیس راهور فراجا، نیز پیش از این با دفاع از افزایش مبلغ جریمههای رانندگی گفته بود: «براساس پژوهشهای انجامشده و تجربه ۳۵ساله من در پلیس راهور، افزایش جریمهها میتواند سالانه سه تا سه هزار و ۵۰۰ نفر از تعداد متوفیان تصادفات را کاهش دهد. من معتقدم میزان مبالغ جریمههای تخلفات حادثهساز مانند سرعت غیرمجاز، سبقت غیرمجاز، حرکت مارپیچ، حرکت دندهعقب در بزرگراهها و رانندگی در حالت مستی و... که منجر به تصادفات با آمار بالای کشتههای تصادفات میشود؛ باید افزایش پیدا کند.»
پلیس بهدنبال بازدارندگی است
سردار تیمور حسینی، رئیس پلیس راهور فراجا با تأکید بر اینکه پلیس بهدنبال جریمه نیست، بلکه بهدنبال بازدارندگی است، میگوید: «مردم باید بدانند که افزایش جریمههای تخلفات رانندگی تنها برای افرادی است که مرتکب تخلف شدهاند، از اینرو، هزینهای بر سبد خانوار تحمیل نمیشود. اگر کاربران ترافیکی و رانندگان رعایت قانون و مقررات راهنمایی و رانندگی را رعایت کنند، مطمئناً مورد اعمال جریمه قرار نخواهند گرفت، در واقع اگر فردی تخلف نکند جریمه هم نخواهد شد.»
رئیس پلیس راهور فراجا درباره مبلغ جدید جرایم نیز میگوید: «افزایش نرخ جریمهها براساس نوع تخلف متفاوت خواهد بود. نگاه پلیس و دستگاههای متولی در این زمینه، نگاه بازدارندگی است و امیدوارم امسال در هر ماه پلیس گزارش دهد که میزان تخلفات و تصادفات کاهش یافته است. ما آمار ریزبهریز تصادفات را در اختیار داریم و خب میدانیم که در بسیاری از آنها تخلفات حادثهساز مانند سرعت غیرمجاز و...، سبب وقوع حوادث مرگبار شده است.»
مبلغ جرایم به نسبت سطح درآمد سرانه کشور بسیار پایین بود
پس از اعلام نرخ جرایم رانندگی در سال 1403نظرات متفاوتی در سطح جامعه و نیز از سوی کارشناسان و صاحبنظران در اینباره مطرح شد. درحالیکه رئیس پلیس راهور، معتقد است افزایش جرایم قدرت بازدارندگی را افزایش خواهد داد اما برخی کارشناسان، معتقدند افزایش جریمه تنها کارساز نیست و باید کشف جرایم و پرداخت به موقع جریمهها در کنار کار فرهنگسازی انجام شود.
حفظ نظم و جلوگیری از حوادث رانندگی در جوامع شهری نیازمند توجه و احترام به قوانین تردد وسایل نقلیه عمومی است. متأسفانه در اکثر موارد، قوانین راهنمایی و رانندگی در مقایسه با سایر قوانین، کمتر مورد توجه قرار میگیرند. هرمز ذاکری، معاون مدیرکل دفتر ایمنی حملونقل وزارت راهوشهرسازی، در رابطه با اثرگذاری مبلغ جریمهها به شهروند میگوید: «ابتدا مبلغ جریمهها باید با دیگر کشورها مقایسه شود. مبلغ جرایم تاکنون به نسبت سطح درآمد سرانه کشور بسیار پایین بوده است. دوم باید بررسی شود که مبلغ جرایم بازدارندگی دارد یا خیر؟ اگر مبلغ پایین باشد به نسبت سطح درآمد بازدارندگی ندارد. باید افزایش پیدا کند.»
اگر تخلف نکنیم جریمه نمیشویم
این در حالی است که بسیاری از افراد نرخ اعلامشده جرایم را بیش از توان مالی اکثر افراد جامعه برآورد میکنند. خسرو یزدانی، کارشناس ترافیک، در این رابطه به شهروند میگوید: «البته که جریمه تخلفات رانندگی جزو سبد خانوار حساب نمیشود. درواقع یک کالای مصرفی مردمی نیست که مردم بخواهند حساسیت داشته باشند. نگران این نباشیم که افزایش جریمهها مسئله اجتماعی است، چراکه جزو سبد خانوار نیست. اگر تخلف نکنیم هزینهای هم پرداخت نخواهیم کرد. بههرحال آمار کشتههای ما و شاخصهای ما از بقیه کشورها بالاتر است و باید یکسری اقدامات بازدارنده انجام میشد. جریمهها یکی از اقلام مدیریت ایمنی و ترافیک در کشور است. این جریمهها هرچند نسبت به کشورهای دیگر پایینتر است، اما انتظار داریم بازدارندگی ایجاد کند.»
از سوی دیگر برخی از کارشناسان حوزه ترافیک بر این باورند تا زمانی که جریمهها بهموقع پرداخت نشوند، میزان بازدارندگی افزایش پیدا نخواهد کرد.
یزدانی هم معتقد است که تنها نرخ جریمهها اثرگذار نخواهد بود: «پرداخت به موقع جرایم، بازدارندگی از تخلفات را افزایش میدهد. اگر تخلفات رانندگی همچون عبور از چراغ قرمز، تجاوز از سرعت مجاز، سبقت غیرمجاز و... با افزایش نرخ جریمهها هم کاهش چشمگیری پیدا نخواهد کرد، نباید انتظار داشته باشیم که افزایش نرخ جریمهها ما را به نظمی که مدنظرمان است برساند. باید به پرداخت جریمهها هم نگاه ویژهای داشته باشیم. در کنار همه این موارد، باید کار فرهنگی بسیاری در کشور انجام شود.»
به اعتقاد کارشناسان این حوزه، طراحی مکانیسم جریمهدهی در سرتاسر جهان بر مبنای اثربخشی آن بوده و بهعنوان یک اصل بدیهی برای بازدارندگی تخلفات از آن یاد میشود. بنابراین، چنانچه بازدارندگی از آن در سطح جامعه دیده نشود، یعنی اثربخشی کافی را نداشته است. بر این اساس، در همه مکاتب حقوقی دنیا بحث مجازات یک امر کاملا بدیهی و پذیرفتهشده است و باید در برابر هر رفتاری که خلاف هنجار و قوانین و مقررات انجام میشود، مجازات متناسب با جرایم با هدف بازدارندگی درنظر گرفته شود.
سطح درآمد را درنظر بگیریم
آیا مبلغ افزایش جریمه کم یا زیاد است یا حداکثر چقدر باید باشد و حداقل چقدر؟ این سؤالی است که ذاکری پاسخ میدهد. « هیچ ملاک و معیاری در هیچ مطالعهای یا پیشنهاد کارشناسان در سطح بینالملل در رابطه با حداکثر و یا حداقل جرایم وجود ندارد. اگرچه رعایت قوانین رانندگی در همه کشورها کاملاً الزامی است، اما نرخ بیشترین جریمه و نحوه برخورد پلیس با جرایم مختلف در هر کشور با توجه به فرهنگ، کمی با سایر کشورها متفاوت است. هر کشوری متناسب با سطح بازدارندگی که میزان جریمه میتواند داشته باشد تصمیم میگیرد. باید سطح درآمد و کشش اجتماع درنظر گرفته شود تا تصمیمات عملیاتی شود.»
باید کشف تخلف هم صورت گیرد و جرایم بهموقع پرداخت شود
معاون مدیرکل دفتر ایمنی حملونقل وزارت راهوشهرسازی در ادامه به تخلفات مهم رانندگی اشاره میکند و میگوید: «در بعضی از کشورهای اروپایی و آمریکا و کشورهای پیشرو با دو یا سه تخلف با شدت بیشتری برخورد میکنند. سرعت، استفاده از الکل و استفاده از تلفن همراه ۳ موردی هستند که در بیشتر کشورها با مرتکبین آنها با شدت بیشتری برخورد میکنند.»
هرمز ذاکری تنها اعمال جرایم را در بازدارنگی تخلفات رانندگی مهم نمیداند. او معتقد است که تنها عدد جریمه مهم نیست، باید کشف تخلف هم وجود داشته باشد: «کشف تخلف در کشور ما پایین است. ما در ایران کمتر از ۱۰ درصد کشف تخلف داریم. اگر در کشورهای دیگر جریمهها بازدارنده هستند، افراد متخلف شناسایی میشوند. امکانات ازجمله نیروی انسانی و تجهیزات و توان لازم باید در اختیار بخش اعمال مقررات گذاشته شود تا اعمال مقررات در حوزه راهنمایی و رانندگی قوی شود.»
او یکی دیگر از عوامل بازدارندگی در تخلفات جرایم را پرداخت بهموقع جریمهها میداند: «از همه مهمتر این است که در کشور ما جریمه میشوید، اما جریمه را پرداخت نمیکنید. یک ایرانی احساس پشیمانی در رابطه با یک تخلف ندارد، چراکه بهموقع و در بازه زمانی مناسب جریمهها پرداخت نمیشود. معمولا متخلف پس از چند سال وقتی جریمهها از نظر قیمتی کاملا بیاثر شد، در شرایطی که ناچار شود - بهعنوان مثال در زمان خرید و فروش ماشین - جریمهاش را پرداخت میکند؛ زمانی که پول ارزش قبل را ندارد.»
ذاکری در پایان گفتوگو یک نتیجهگیری کلی میکند و میگوید: «پلیس مبالغ جرایمی را که افزایش داده، بهخصوص در ۴ یا ۵ تخلف حادثهساز همچون سرعت، سبقت غیرمجاز، استفاده از مواد روانگردان و الکل، رفتارهای پرخطر، ضروری دانسته تا بازدارندگی لازم ایجاد شود. این افزایش جریمهها حتما یکبار روانی ایجاد خواهد کرد اما قطعا اثرگذار است به شرط اینکه که اول، کشف تخلف افزایش پیدا کند و دوم، جرایم به موقع پرداخت شود. کشف تخلف در ایران عدد پایینی است. ما با در مشاوره داخلی و بینالملی که با همکاری سازمان جوانان و بهداشت جهانی انجام دادیم درخصوص سرعت مطالعه کردیم. نتیجه این بود که اگر بالای ۵۰ درصد تخلفات کشف نشود و بیش از ۵۰ درصد تخلف را پرداخت نکنند این اعمال مقررات در حوزه مدیریت اصلا اثرگذار نخواهد بود. شاید کمتر از ۵ درصد افراد در رانندگی تخلفات حادثهساز انجام میدهند، اما همین افراد اندک بیش از ۲۰ هزار کشته و بیش از 300 هزار تصادف منجر به فوت و جرح در داخل شهر و بیرون شهر را موجب میشوند که هم بهخود و خانوادهشان و هم به دیگران آسیب میزنند.»