زندگی یک شخصیت تاریخساز از دریچه دوربینهای مداربسته!
[ شهروند ] در روزهای تعطیلی ارتحال امام، مخاطبان تلویزیون یکبار دیگر- برای چندمین سال متوالی- شاهد پخش مستند «ملاقات در مدار بسته» به کارگردانی امیرحسین خلیلزاده و مهدی جوزایی بودند. مستندی محصول 1398 که با استفاده از تصاویر دوربین مداربسته اتاق امام راحل روایتی نادیده از روزهای پایانی عمر ایشان را نمایش میدهد. فیلم «ملاقات در مدار بسته» در حقیقت روایت روزهای بستری شدن امام خمینی (ره) در بیمارستان از نگاه دوربین مداربسته اتاق ایشان است. دوربینی که لحظات خاصی را رقم زده و به گفته امیرحسین خلیلزاده کارگردان این مستند قصد داشته روایتی بیطرف و بدون قضاوت از امام خمینی (ره) ارائه دهد. در سطور پیشرو با استفاده از صحبتهای این مستندساز سعی کردهایم شمایی کلی از این فیلم و دشواریها و اهداف ساخته شدن آن به دست آوریم...
یکی از مشکلات همیشگی ساخت آثاری مانند «ملاقات در مدار بسته»- که نیاز به دسترسیهای خاص به تصاویری ویژه دارد- نقطه آغاز چنین پروژههایی است؛ اینکه چگونه و کجا و البته در چه نقطهای فیلمسازی تصمیم میگیرد که چنین موضوعی را دستمایه ساخت یک فیلم- حالا مستند یا داستانی- قرار دهد. و اتفاقا در همینجا هم هست که بسیاری از فیلمسازان با هراس از دشواریهای پیشرو از ساخت چنین پروژههایی دست میکشند.
امیرحسین خلیلزاده، کارگردان «ملاقات در مدار بسته»، اما ظاهرا مشکلات چندانی از این نظر نداشته است. او درباره انتخاب موضوعی مانند روایت برههای از زندگی امام خمینی (ره) از زاویه دید دوربینهای مداربسته بیمارستان میگوید: «این مستند به سفارش مرحوم زهادی معاون فرهنگی رسانهای موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) ساخته شد. ایشان که یکی از پیشکسوتان مستندسازی و انجمن سینمای جوانان بودند، در یک تماس تلفنی گفتند که یک سری راش مربوط به امام راحل و ملاقاتهای ایشان را دارند که میتوان از آن یک فیلم مستند تهیه کرد که نگاه نویی به این موضوع داشته باشد. از این نظر ایشان در این پروژه نقش مؤثری داشت. بهخصوص که من اهل موضوعات سیاسی نبودم و بیشتر به دلیل حق استادی که آقای زهادی بر گردن من داشت، پذیرفتم که این راشها را بررسی کنم. پس از این هم که راشها به دست ما رسید، متوجه شدیم که این تصاویری که دوربینهای مدار بسته مکانهای مختلف از امام راحل ضبط کرده، مربوط به بهاری است که امام راحل بیمار و بستری بودند. البته علاوه بر تصاویر مربوط به زندگی شخصی امام خمینی(ره)، بخشی از این راشها هم مربوط به دیدارهای ایشان با افراد مختلف بود- که البته چون تصاویر دوربین مداربسته صوت ندارد، تصمیم گرفتیم مستند را به گونهای بسازیم که انگار روایتگر فیلم همان دوربین مداربسته است».
این مستندساز در ادامه میگوید: «البته در این میان تصاویر زیادی هم از روابط خانوادگی امام خمینی(ره) وجود داشت- که به این دلیل که خانوادههای ایرانی تمایلی ندارند که از فضای خانوادگی آنها چیزی پخش شود، ما به یکی دو صحنه اکتفا کردیم».
تمام ابعاد امام
امیرحسین خلیلزاده میگوید که کارگردانی مستند «ملاقات در مدار بسته» از چند جنبه مختلف برایش جذابیتهایی داشته: « اولین عامل جذابیت این فیلم برایم ایده وجود دوربین به عنوان مشاهدهگر مستقیم و بدون قضاوت بود. بهویژه که من همیشه به عنوان مستندساز روایتی هرچه نزدیکتر به واقعیت را وظیفه هر مستندسازی میدانستم. نکته دیگر هم شخصیت خود امام خمینی (ره) بود- که نهتنها در ایران، بلکه در سراسر جهان شناخته شدهاند و حالا قرار بود که تمام ابعاد شخصی، اجتماعی، سیاسی، معنوی و فرهنگی ایشان را به نمایش گذاریم».
شاید در راستای همین هم بود که کارگردان این مستند تصمیم گرفت تمرکز خود در روایت این فیلم را بر سبک زندگی امام بگذارد. او در این زمینه میگوید: «سعی ما بر این بود که نشان دهیم این رهبر سیاسی چه سبک زندگی را دنبال میکند. در واقع از آنجایی که همیشه بعد سیاسی زندگی امام راحل در مقابل چشمان مردم قرار گرفته بود، ما سعی کردیم بیشتر به فضای خصوصی یا زندگی شخصی امام راحل بپردازیم. و در ادامه هم میبینیم که امام راحل فارغ از تفکرات چپ و راست یا داخلی و خارجی، انسانی است که پیش از ملاقاتهای خود در سختترین شرایط هم موها و ریشهای خود را نظافت میکند، بین شلوغترین روزهای عمرش با خانوادهاش وقت میگذراند و هیچوقت غذاهای خاصی نمیخورد. در کل مهمترین چیزی که در این فیلم میبینیم، این است که امام در سختترین شرایط نیز نظم و انضباط زندگیش تغییر نمیکند و طبق یک برنامه مشخص عبادت و نیایش، مطالعه و دیدارهای هر روزه خود را دارد».
یک عکس از هزاران
در فیلمهایی که بیشتر روی میز تدوین شکل میگیرند؛ انتخاب تصاویر از میان انبوه تصاویری که در دسترس کارگردان و تدوینگر قرار گرفته، یکی از مهمترین بخشهای کار است. امیرحسین خلیلزاده در این زمینه میگوید: «ما فیلمهای زیادی داشتیم و حدود یک ماه به بازبینی این تصاویر پرداختیم و نقاط عطفی را که برای روایتِ مشاهدهگر جذاب بود، انتخاب کردیم و برای آن قصهای نوشتیم. تمرکز قصه ما بر جنبههای انسانی و روزمره زندگی این شخصیت بود؛ از جمله برنامههای روزانه امام (ره) مانند مطالعه، نظافت، دیدارهای خانوادگی، خلوتهای شخصی و ملاقاتهای رسمی و غیررسمی. البته تصاویری مانند لحظات درمان یا لحظه فوت امام (ره) نیز بود که به دلایل اخلاقی و احترام به حریم خصوصی در فیلم استفاده نشدند. همچنین بخشهایی که مربوط به جلسات سیاسی طبقهبندی شده بود، بهدلیل عدم تمرکز ما بر روایت سیاسی حذف شدند؛ زیرا هدف ما نمایش زندگی عادی امام خمینی (ره) بود، نه تحلیل فعالیتهای خاص سیاسی».
به گفته کارگردان مستند «ملاقات در مدار بسته»؛ «تصاویر این مستند مربوط به چهار سال پایانی زندگی امام (ره) بود که هر سال در فصل بهار در بیمارستان بستری میشدند. این مساله فرصتی در اختیار ما قرار داد تا سیر تکاملی و تغییرات ایشان را طی این سالها مشاهده کنیم. بههمین دلیل، رفتوآمدها در سالهای مختلف متفاوت بودند. نکته جالب این است که شاید برخی مسائل روزمره امام (ره) مانند گوشدادن به رادیو، در آن سالها برای کسی جذاب نبود، اما این جزئیات تصویری واقعی و انسانی از یک چهره جهانی ارائه میداد».
یک فیلم با دو پایان
یکی از نکات قابلتوجه مستند «ملاقات در مدار بسته» این است که تاکنون نسخههای مختلفی از این مستند پخش شده است. امیرحسین خلیلزاده میگوید که «این مستند ۲ نسخه دارد؛ یک نسخه با پایانبندی وصیتنامه احمدآقا خمینی و یک نسخه با پایانبندی سخنان رهبر انقلاب- که البته این نسخه دوم بیشتر دیده شده است».
به گفته کارگردان این مستند، «ملاقات در مدار بسته» با هزینه بسیار ناچیزی ساخته شده و با توجه به میزان بازپخشهای آن یکی از سودآورترین فیلمهایی است که در این زمینه ساخته شده است. امیرحسین خلیلزاده درباره شرایط ساخت و بودجه ناچیز این مستند میگوید: «من این مستند را در سال ۹۸ با هزینه بسیار کمی ساختم؛ اما خوشبختانه در این سالها بسیار دیده شده است. در حالی که هر سال در سالگرد ارتحال امام خمینی (ره) حتی یک صحنه از فیلم پرهزینهای مانند «فرزند صبح» جایی به نمایش درنمیآید». امیرحسین خلیلزاده میگوید که راز موفقیت این فیلم را در زاویه دید انسانی و شاعرانه فیلم در نگاه به یک موضوع سیاسی میداند: «در فیلمهای مستند، زاویه دید اهمیت بسیاری دارد. وقتی زاویه دید شما در راستای یک تفکر یا علیه آن باشد، ممکن است درگیر حواشی شوید. اما نگاه ما در «ملاقات در مدار بسته»، شناخت و معرفی شخصیت بدون قضاوت و بدون واسطه بود. در واقع این مستند به یک سوژه سیاسی با رویکردی غیرسیاسی پرداخته و نگاهی تاریخی و فراحزبی به یک شخصیت تأثیرگذار در تاریخ دارد و روایتی صادقانه از بخشی نادیدهشده از زندگی یک شخصیت جهانی ارائه میکند. همین هم این مستند را از آثار سفارشی متمایز میکند».