بهترین سناریو برای حل مساله قفقاز
علی حیدری
کارشناس حوزه قفقاز
در مساله قفقاز بحث قطعی بودن یا نبودن یک موضوع است، تهدید آن برای مرزهای ما موضوعی دیگر است. با توجه به اینکه در توافقنامه پیش از توافق صلح، یعنی پاراف انجام شده، به این موضوع اشارهای نشده و بهصورت دقیق درباره کریدور خاصی توضیحی داده نشده است، میتوان .نتیجه گرفت که هنوز همه چیز مبهم است چون فقط ترامپ به آن اشاره کرده است. تنها اشارهای که طرف ارمنی، آقای پاشینیان داشته این است که به یک شرکت واگذار خواهد شد؛ اما حاکمیت ما بر جاده در این منطقه اعمال خواهد شد. رئیسجمهور آذربایجان هم در پاسخ به سؤالی در این باره بیان کرده که آنچه بین طرفین، یعنی آقای پاشینیان و ترامپ گفته شده است، درباره بخشی از خاک ارمنستان گفتوگو بوده و به ما ارتباطی ندارد.
تنها اتفاقی که در واشنگتن رخ داده، این است که طرفین توافق کردند که توافقنامه صلح را به زودی امضا کنند. هنوز این توافقنامه نهایی نشده است، زیرا آذربایجان چند خواسته دارد که هنوز محقق نشده است، از جمله تغییر قانون اساسی ارمنستان که آذریها مدعی هستند در آن به بخشی از خاک آذربایجان چشمداشت وجود دارد. همچنین، تحدید حدود، یعنی علامتگذاری مرزی، هنوز انجام نشده است. تا زمانی که این دو موضوع به انجام نرسد، توافقنامه صلح هم در کار نخواهد بود و وضعیت کریدور مشخص نخواهد شد. به همین دلیل، وضعیت فعلی مبهم است و هر دو طرف، یعنی آذربایجان و ارمنستان، در این باره بهصورت صریح و روشن موضعگیری نکردهاند.
اگر این کریدور شکل بگیرد، نحوه شکلگیری آن میتواند برای ما تهدیدی باشد. اگر طرف آمریکایی در آنجا حضور پیدا کند و نیروهای امنیتی آمریکایی برای تأمین امنیت شرکتهای آمریکایی مستقر شوند، این موضوع میتواند خطر مهمی از نظر امنیتی و ژئوپولیتیکی علیه ایران ایجاد کند. اگر دو طرف، یعنی آذربایجان و ارمنستان، به توافق برسند که طبق آنچه در توافقنامه ۲۰۲۰ مسکو به امضا رسیده، خطوط مواصلاتی در اختیار آذربایجان قرار بگیرد و حاکمیت ارمنستان و دریافت عوارض گمرکی از سوی ارمنستان حفظ شود، این وضعیت هیچ خطری برای ایران نخواهد داشت.
آنچه که برخی در داخل عنوان میکنند، دالان تورانی ناتویی است که بهمعنای تسلط ناتو بر این منطقه خواهد بود و نه اینکه صرفاً یک جاده تجاری و اقتصادی باشد، یعنی یک منطقهای باشد که غرب از نظر امنیتی و نظامی بر آن مسلط شود، اگر چنین باشد، تهدید برای ما خواهد بود. اگر جادهای ایجاد شود که دو طرف را به هم متصل کند و ما بتوانیم اقداماتی انجام دهیم که جاده ارس هم بخشی از بار ترانزیت را بر عهده بگیرد، این موضوع میتواند بالاترین سطح منفعت را برای ایران به ارمغان بیاورد. این موضوع یک راه حل میانه هم دارد یعنی بهجای اینکه ارمنستان بخواهد از شرکتها یا کشورهای بینالمللی استفاده کند، بهتر است که طرفین ابتدا دوجانبه به توافق برسند یا اگر به یکدیگر اعتماد ندارند، از پلتفرم سه به علاوه سه که پس از جنگ ۲۰۲۰ مطرح شد، استفاده کنند.
در این صورت، کشورهای منطقه بهعنوان ناظر برای راهاندازی مسیر ارتباطی حضور خواهند داشت تا طرفین هم خیالشان راحت باشد و کشورهای منطقه مانند روسیه و ایران هم نگرانی از حضور نیروهای بینالمللی در قفقاز جنوبی نداشته باشند. اتفاقی که در واشنگتن رخ داده، مبهم است و هم روسیه و هم ترکیه هنوز به جمعبندی درباره اتخاذ سیاست در این زمینه نرسیدهاند. امروز شورای عالی امنیت ملی ترکیه به ریاست اردوغان جلسهای خواهد داشت تا درباره این اتفاق در واشنگتن بررسی کنند که دقیقاً چه شده و بر مبنای آن سیاست خود را در پیش بگیرند. تصور من این است که خود ترکها هم با توجه به رصد رسانهای که انجام دادم، نگرانیهایی نسبت به اینکه ممکن است به هر حال همه اختیارات به دست کشورهای بینالمللی بیفتد، دارند.