افت نگرانکننده صادرات غیرنفتی
گروه صنعت و تجارت: در شرایطی که اقتصاد کشور و تولیدکنندگان داخلی برای بقا و تداوم فعالیت به شدت درگیر هستند، خبرهایی منفی از دومین کانون صادرات کشور به گوش میرسد. با کاهش صادرات ایران به کشور عراق در چهار ماه نخست امسال، زنگ خطری جدی برای اقتصاد کشور به صدا در آمده است. عراق هر چند دومین مقصد صادرات کشور پس از چین است اما نخستین کانون صادرات غیرنفتی ایران محسوب میشود.
به گزارش «تجارت»، سید حمید حسینی دعضو هیات رئیسه اتاق مشترک ایران و عراق از کاهش صادرات ایران به عراق در سال جاری خبر میدهد. وی با اشاره به آمار صادرات چهار ماهه نخست سال، اظهار داشت: در مدت مشابه سال گذشته صادرات ایران به عراق به رقم ۳ میلیارد و ۷۷۱ میلیون دلار رسیده بود، در حالیکه این رقم در سال جاری به حدود ۳ میلیارد دلار کاهش یافته است. بر اساس اعلام حسینی، صادرات ایران به عراق در سهماهه نخست سال جاری هر ماه حدود ۸۰۰ میلیون دلار بوده که در ماه چهارم به بیش از یک میلیارد دلار افزایش یافته، اما در مرداد ماه دوباره با افت همراه بوده است.
چرا صادرات به عراق برای ایران اهمیت دارد؟
صادرات ایران به عراق، یکی از ستونهای اصلی تجارت خارجی کشور محسوب میشود؛ نه فقط بهخاطر حجم مبادلات، بلکه بهدلیل ویژگیهای منحصربهفرد این بازار که آن را به یک شریک استراتژیک تبدیل کرده است. عراق در سالهای اخیر، پس از چین، دومین مقصد بزرگ صادراتی ایران بوده و این جایگاه را نه بهخاطر تصادف، بلکه بهواسطه پیوندهای عمیق فرهنگی، مذهبی، زبانی و جغرافیایی کسب کرده است. بازار عراق برای کالاهای ایرانی، یک بستر طبیعی و پذیرنده است. نزدیکی جغرافیایی موجب کاهش هزینههای حملونقل و تسهیل در لجستیک شده، و اشتراکات فرهنگی و مذهبی باعث شده مصرفکنندگان عراقی اعتماد بیشتری به محصولات ایرانی داشته باشند. این ویژگیها، صادرات به عراق را از یک رابطه صرفاً تجاری به یک پیوند اجتماعی و منطقهای تبدیل کردهاند.
از منظر اقتصادی، صادرات به عراق نقش حیاتی در حفظ اشتغال، پایداری تولید، و تأمین ارز خارجی برای ایران دارد. بسیاری از صنایع کوچک و متوسط در ایران، بهویژه در استانهای غربی و مرکزی، وابسته به بازار عراق هستند. کالاهایی مانند مصالح ساختمانی، مواد غذایی، لوازم خانگی، دارو، تجهیزات صنعتی و خودروهای اقتصادی، نهتنها در عراق تقاضای بالایی دارند، بلکه در رقابت با محصولات ترکیهای و چینی، جایگاه قابلتوجهی کسب کردهاند. این صادرات، بهویژه در شرایط رکود داخلی، نقش ضربهگیر برای تولیدکنندگان ایرانی ایفا میکند. اما اهمیت صادرات به عراق فراتر از اقتصاد است. این رابطه تجاری، بخشی از دیپلماسی اقتصادی ایران در منطقه محسوب میشود. حضور کالاهای ایرانی در بازار عراق، نوعی نفوذ نرم است که میتواند به تقویت روابط سیاسی، امنیتی و فرهنگی میان دو کشور کمک کند. در شرایطی که رقابت منطقهای میان قدرتهای منطقهای و فرامنطقهای در عراق شدت گرفته، حفظ جایگاه اقتصادی ایران در این کشور، بهمنزله حفظ نفوذ راهبردی نیز هست. از سوی دیگر، عراق بهعنوان کشوری در حال بازسازی، نیازمند واردات گسترده در حوزههای زیرساختی، انرژی، بهداشت، آموزش و حملونقل است. این فرصت، برای ایران بهویژه در حوزه خدمات فنی و مهندسی، یک ظرفیت بالقوه برای توسعه صادرات غیرنفتی و دانشبنیان فراهم میکند. همچنین اقلیم کردستان عراق، با ثبات نسبی و ساختار اقتصادی متفاوت، میتواند بهعنوان دروازهای برای ورود به بازارهای دیگر منطقه عمل کند. در نهایت، صادرات به عراق نهتنها یک فرصت اقتصادی بلکه یک ضرورت راهبردی برای ایران است. هرگونه کاهش در این صادرات، میتواند پیامدهایی چندلایه داشته باشد: از تضعیف تولید داخلی و اشتغال گرفته تا کاهش نفوذ منطقهای و افزایش سهم رقبا در بازار عراق. بنابراین، حفظ و توسعه این رابطه، نیازمند سیاستگذاری دقیق، دیپلماسی فعال، حمایت از صادرکنندگان، و شناخت عمیق از تحولات بازار عراق است.
دلایل کاهش صادرات ایران به عراق
کاهش صادرات ایران به عراق در چهار ماه نخست سال جاری را نمیتوان صرفاً به عوامل اقتصادی داخلی نسبت داد؛ بلکه مجموعهای از متغیرهای سیاسی، امنیتی، منطقهای و رقابتی در این روند نقش داشتهاند. عراق بهعنوان دومین مقصد صادراتی ایران، نهتنها یک شریک تجاری بلکه یک نقطه اتصال راهبردی در سیاست منطقهای ایران محسوب میشود. بنابراین، هرگونه اختلال در روابط تجاری با این کشور، پیامدهایی فراتر از اقتصاد دارد. در سطح داخلی، نوسانات شدید نرخ ارز و سیاستهای محدودکننده صادراتی، از جمله ممنوعیتهای مقطعی، تغییرات تعرفهای و مشکلات در تخصیص ارز نیمایی، موجب شدهاند بسیاری از صادرکنندگان با عدم قطعیت در قیمتگذاری و برنامهریزی مواجه شوند. این بیثباتی، بهویژه برای کالاهایی که نیازمند زنجیره تأمین منظم هستند، مانند مصالح ساختمانی، دارو و لوازم خانگی، بسیار مخرب بوده است. در سطح منطقهای، رقابت فزاینده از سوی کشورهای همسایه نظیر ترکیه، عربستان سعودی و چین، سهم ایران از بازار عراق را تهدید کرده است. این کشورها با بهرهگیری از زیرساختهای حملونقل پیشرفته، بستهبندیهای حرفهای، خدمات پس از فروش و حتی حمایتهای دولتی، توانستهاند جایگاه خود را در بازار عراق تثبیت کنند. در مقابل، صادرکنندگان ایرانی با چالشهایی نظیر نبود برندینگ، ضعف در بازاریابی و مشکلات لجستیکی مواجهاند.
از سوی دیگر، مشکلات گمرکی و حملونقل در مرزهای زمینی، بهویژه در مرزهای مهران، خسروی و پرویزخان، باعث تأخیر در ترخیص کالاها، افزایش هزینههای حملونقل و کاهش اعتماد تجار عراقی شده است. نبود توافقات پایدار تجاری، عدم هماهنگی میان نهادهای اجرایی، و ضعف در دیپلماسی اقتصادی نیز به این مشکلات دامن زدهاند. اما یکی از عوامل مهم و کمتر مورد توجه، تأثیرات غیرمستقیم جنگ ۱۲ روزه میان ایران و اسرائیل در خرداد و تیر ۱۴۰۴ است. این درگیری نظامی، هرچند محدود بود، اما پیامدهای روانی و امنیتی قابلتوجهی بر تجارت زمینی ایران با کشورهای همسایه از جمله عراق داشت. طبق گزارشها، تهدیدات امنیتی در مرزهای غربی، افزایش هزینههای بیمه حملونقل، کاهش تردد کامیونها و نگرانی تجار از ناپایداری مسیرهای زمینی، موجب کاهش حجم مبادلات شد.
در این دوره، برخی مسیرهای تجاری بهطور موقت بسته شدند یا با محدودیتهای امنیتی مواجه شدند. همچنین، حمله ایران به پایگاه العدید قطر و تهدیدات متقابل اسرائیل، فضای روانی منطقه را به سمت بیاعتمادی و احتیاط سوق داد. این وضعیت باعث شد بسیاری از تجار عراقی، بهویژه در اقلیم کردستان، بهدنبال تأمین کالا از مسیرهای جایگزین مانند ترکیه و اردن باشند. در مجموع، کاهش صادرات ایران به عراق حاصل همافزایی چند بحران است: بحران سیاستگذاری داخلی، رقابت منطقهای، اختلالات لجستیکی، و تنشهای ژئوپلیتیکی. برای بازگشت به جایگاه پیشین، ایران نیازمند بازنگری در سیاستهای صادراتی، تقویت دیپلماسی اقتصادی، توسعه زیرساختهای حملونقل، و ارائه مشوقهای هدفمند به صادرکنندگان است. همچنین، حفظ امنیت مسیرهای زمینی و اعتمادسازی در فضای منطقهای، باید در اولویت سیاستگذاری قرار گیرد.
ضرورت توجه به نیازهای بازار عراق و افزایش صادرات
افزایش صادرات ایران به عراق، مستلزم عبور از موانع ساختاری و بهرهبرداری هوشمندانه از فرصتهای موجود در بازار این کشور است. عراق نهتنها دومین مقصد صادراتی ایران، بلکه دروازهای برای نفوذ اقتصادی به جهان عرب محسوب میشود. با این حال، برای حفظ و توسعه این جایگاه، باید مجموعهای از اقدامات هماهنگ در چند محور کلیدی انجام شود. نخست، توسعه زیرساختهای مرزی و لجستیکی حیاتی است. بیش از ۷۰٪ تجارت ایران با عراق از طریق مرزهای زمینی انجام میشود، اما بسیاری از پایانههای مرزی ایران از نظر تجهیزات، مدیریت و ظرفیت عملیاتی دچار ضعف هستند. دوم، نهادسازی و تقویت ساختارهای تجاری میان دو کشور ضروری است. تشکیل بانک مشترک ایران و عراق برای تسهیل نقلوانتقالات مالی، ایجاد مراکز تجاری در شهرهای کلیدی عراق، و تقویت شرکتهای مدیریت صادرات، از جمله راهکارهایی هستند که در همایشهای رسمی نیز مورد تأکید قرار گرفتهاند. سوم، اصلاح سیاستهای صادراتی داخلی و رفع موانع اداری باید در دستور کار قرار گیرد. بسیاری از صادرکنندگان با مشکلاتی مانند نوسانات نرخ ارز، نبود مشوقهای مالیاتی، و پیچیدگیهای اداری مواجهاند. دولت باید با ایجاد پنجره واحد صادرات، ارائه تسهیلات بیمهای، و حمایت از برندهای صادراتی، فضای کسبوکار را برای حضور در بازار عراق تسهیل کند.
چهارم، شناخت دقیق بازار عراق و رفتار مصرفکننده، کلید موفقیت در صادرات است. عراق کشوری با تنوع قومی، مذهبی و منطقهای است و هر منطقه نیازها و ترجیحات خاص خود را دارد. صادرکنندگان باید با تحلیل بازارهای محلی مانند اقلیم کردستان، بغداد، بصره و نجف، محصولات خود را متناسبسازی کنند. بستهبندی حرفهای، خدمات پس از فروش، و تطبیق با استانداردهای عراقی، از عوامل مؤثر در افزایش فروش هستند. پنجم، دیپلماسی اقتصادی فعال و پایدار باید تقویت شود. در شرایطی که رقبا مانند ترکیه، چین و عربستان با حمایتهای دولتی در بازار عراق حضور دارند، ایران نیز باید از ظرفیتهای دیپلماتیک خود برای رفع موانع تعرفهای، انعقاد توافقات تجاری بلندمدت، و تقویت روابط اقتصادی بهره ببرد. حضور مستمر در نمایشگاههای تخصصی، اعزام هیأتهای تجاری، و مذاکره با اتاقهای بازرگانی عراق، از ابزارهای مؤثر در این مسیر هستند.