روزنامه اعتماد
1397/06/13
آيا تحريم‌شده‌هاي جهان متحد مي‌شوند
تحريم و جنگ تجاري كه در راس دستور كار «امريكا ؛ نخست» دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده قرار گرفته و نيز سرگرداني و عدم تعادل در كاخ سفيد موجب شده تا بيش از پيش كشورهاي هدف به هم نزديك شوند و امكان شكل‌گيري ائتلافي بين آنها با هدف ياري رساندن به يكديگر و به شكست كشاندن سياست‌هاي تهاجمي ترامپ رو به افزايش نهد. اكنون طيفي از كشورها از تركيه تا چين كم و بيش تحت فشار قرار دارند و مشغول بررسي امكان تجديدنظر در ائتلاف‌هاي سنتي‌اند. نشانه‌هايي حاكي از برخي تلاش‌ها براي ايجاد نوعي همگرايي بين ايران، تركيه و پاكستان مشهود است. تنش بين تركيه و امريكا طي ماه‌هاي اخير رو به افزايش بوده است. اردوغان بعد از اعمال تعرفه‌ها بر فولاد و آلومينيوم تركيه از تغيير مسير و تلاش براي يافتن دوستان جديد و بررسي فوايد و مضار ماندن در ناتو سخن گفته و همزمان بر گرمي روابطش با مسكو و تهران افزوده است. سفارش سيستم دفاع موشكي اس-400 به روسيه گامي مهم در جهت فاصله گرفتن از سيستم دفاع هوايي هماهنگ ناتو است. اردوغان در مقاله‌اي در نيويورك‌تايمز هشدار داد كه در صورت اقدامات يك‌جانبه بيشتر امريكا عليه تركيه اين كشور ناچار از يافتن دوستان جديدي خواهد بود. نزديك‌تر شدن تركيه به روسيه و اعلام تركيه مبني بر عدم رعايت تحريم‌هاي امريكا عليه ايران و روسيه همسو با اين تحولات قابل توجه است. در كنار مشكلات اقتصادي داخلي در تركيه، شك نيست كه رفتار خصمانه امريكا نيز در وخيم‌تر شدن شرايط در آن كشور نقش داشته است. در حالي كه اختلاف بين پاكستان و امريكا طي دو سه سال اخير رو به افزايش بوده، عمرانخان، نخست‌وزير جديد پاكستان، كه طي سال‌هاي اخير منتقد سياست‌هاي امريكا در منطقه بوده، نمي‌تواند نويد بخش كاهش تنش بين دو كشور باشد. او كه با نظر مساعد ارتش ذي‌نفوذ پاكستان در انتخابات برنده شد، در دوره اخير همسو با نهاد اطلاعاتي ارتش (ISI ) همواره از مداخله امريكا در افغانستان و استفاده امريكا از پهپاد براي كشتن جنگ‌سالاران در پاكستان انتقاد كرده است. انتقاد امريكا از روند برگزاري انتخابات در پاكستان بر مشكل افزوده است. ترامپ طي يك سال گذشته، توازن سنتي در رابطه امريكا با هند و پاكستان را به هم زده و به هند بسيار نزديك‌تر شده است. ترامپ در اولين توييت سال جديدش، رهبران پاكستان را به دروغگويي و فريب و احمق شمردن رهبران امريكا و نيز پناه دادن به تروريست‌ها و افراطيون متهم كرد. عمرانخان ضمن تكذيب اين ادعاها، امريكا را به اعمال غيرمسوولانه و قتل بي‌گناهان توسط پهپاد متهم كرد. وي طي مصاحبه‌اي با نيويورك‌تايمز نيز حضور امريكا در افغانستان را با حضور شوروي در آن كشور مقايسه كرد و ادامه بيشتر حضور امريكا را موجب مقاومت بيشتر مردم افغانستان دانست. حمايت عمرانخان از قانون ضد‌كفرگويي كه بسيار مناقشه بر‌انگيز بوده و حمايت فزاينده او از اسلام‌گراها و حمايت از اجراي سختگيرانه قانون شريعت از ديگر ابعاد سياست عمرانخان است كه ممكن است در روابط او با واشنگتن تنش بيشتري را ايجاد كند.در چنين شرايطي، عمرانخان حمايت خود را از تركيه در برابر فشارهاي امريكا اعلام كرده و روسيه هم با هدف جبران قطع كمك‌هاي امريكا به پاكستان به اين كشور قول كمك‌هاي نظامي داده است. برنامه عمرانخان مي‌تواند مورد حمايت چين و روسيه قرار گيرد و موقعيت او را در برابر ائتلاف امريكا، عربستان و اسراييل تقويت كند. تحولات اخير همچنين مي‌تواند موجب تقويت بيش از پيش روابط پاكستان و چين شود و واشنگتن و اسلام‌آباد را بيش از پيش از هم دور كند. يك پاكستان قوي مي‌تواند دست چين را در برابر هند تقويت كند.
در چنين شرايطي، دو سفر پي‌در‌پي دكتر ظريف به آنكارا و اسلام‌آباد قابل توجه است و مي‌تواند در جهت تقويت گرايش متحدان سنتي امريكا به فاصله گرفتن از آن كشور باشد. نشانه‌هاي بسيار مثبتي طي يك ماه گذشته در روابط ايران و پاكستان ديده شده است. عمرانخان درملاقات با سفير ايران از تمايل به ايفاي نقشي مثبت و سازنده بين ايران و عربستان سخن گفت. تماس تلفني دكتر روحاني با عمرانخان قبل از سوگند و دعوت از او براي سفر به ايران، اقدام بي‌سابقه نصب بيلبوردهايي در خيابان‌هاي تهران براي تبريك سالگرد استقلال پاكستان كه عمرانخان در ملاقات با ظريف از آن تشكر كرد از ديگر نشانه‌ها در اين رابطه است. اسلام ميانه‌رو در سه كشور ايران، تركيه و پاكستان نيز مي‌تواند وزنه‌اي در برابر جريان تكفيري باشد. تركيه و پاكستان هر دو در شرايط تحريم براي ايران حائز اهميت زيادي هستند. تركيه يكي از راه‌هاي عمده دسترسي ايران به دنياي خارج است و نيمي از نفت خود را از ايران وارد مي‌كند. عدم همكاري تركيه براي اعمال تحريم‌هاي ثانويه امريكا براي ايران بسيار مهم است. توسعه روابط تجاري با پاكستان و به ويژه احياي خط لوله گاز دو كشور مي‌تواند دوباره در دستور كار قرار گيرد.
روسيه و چين قطعا حامي نزديكي اين سه كشور به هم خواهند بود؛ چرا كه در اين صورت يك منطقه حائل بين حوزه نفوذ امريكا و قلمرو روسيه و چين و نيز آسياي ميانه و افغانستان شكل خواهد گرفت و در حفاظت از اين مناطق در برابر نفوذ تروريسم و نيز نفوذ محور امريكا و سعودي و اسراييل اثربخش خواهد بود. لذا چنين ائتلافي به سود چين و روسيه و ضربه‌اي عليه جاه‌طلبي‌هاي امريكا، عربستان و اسراييل در خاورميانه و آسياي‌ميانه خواهد بود.
اما مشكلاتي بر سر راه ائتلاف ايران، تركيه و پاكستان نيز وجود دارد. رابطه ايران و پاكستان برخلاف رابطه با تركيه از نظر اقتصادي خيلي قوي نيست. با توجه به خروج هند از طرح لوله گاز ايران و پاكستان و كاهش ظرفيت آن از 60 ميليون مترمكعب در روز به 30 ميليون و نيز وجود خط لوله رقيب از تركمنستان به افغانستان و پاكستان و هند با ظرفيت 90 ميليون مترمكعب و گراني گاز ايران براي توليد برق و رقابت زغال‌سنگ چين ممكن است پاكستان انگيزه سابق را در اين رابطه نداشته باشد. در اين رابطه، احتياط بيش از حد چين را نيز بايد در نظر داشت. اين كشور مايل نيست موقعيت اقتصادي خود در داخل و بازارش در امريكا را به مخاطره جدي بيندازد. پاكستان نيز براي سرمايه‌گذاري عظيمش در طرح CPEC اهميت زيادي قايل است و اردوغان نيز رهبري كاملا قابل پيش‌‌بيني نيست. به‌علاوه، با توجه به موقعيت ژئوپولتيك بسيار مهم تركيه، امريكا و ناتو مشكل مي‌توان نظاره‌گر فاصله گرفتن آن كشور از سيستم امنيتي غرب بود. سفر پمپئو و رييس ستاد ارتش امريكا به پاكستان در اين هفته در اين رابطه قابل توجه است.
