روزنامه آرمان ملی
1398/12/12
ویروس کرونا و توهم توطئه
به همين عنوان ساده دقت کنيد: «لابراتوارهاي اهريمني!» جذاب و فريبنده نيست؟ حس نمي‌کنيد حقيقتي بزرگ و مقصران اصلي را افشا مي‌کند؟ مگر از يک نظريه چه مي‌خواهيم جز شناسايي «مقصر» و افشاي «حقيقت»؟ اگر بدانيد در پس بلايي که سر مردم آمده و شهر را به صحنه فيلم‌هاي ژانر وحشت تبديل کرده، چه کساني ايستاده‌اند «آرامش‌بخش» نيست؟ از ديگر سو، اينکه کشف کنيم در پس بلايي به ظاهر غيرانساني نيرويي انساني نهفته، هيجان‌انگيزتر از اين است که دانشمندي کم‌مو و عينکي با تعابير علمي برايمان شرح دهد فلان ويروس کشنده از کدام حيوان و طي چه مراحل تصادفي به انسان رسيده است. پيش از آنکه او به پايان حرفش برسد، شبکه را عوض کرده‌ايم! همه اين‌ها باعث مي‌شود نظريه «لابراتوارهاي اهريمني» بسيار جذاب‌تر، بادوام و عامه‌پسند باشد: افشاي حقيقت، توضيح همه‌چيز به زباني ساده، لذت‌بخش و هيجان‌انگيز بودن و از همه مهم‌تر پيدا کردن مقصر. اين نظريه مي‌گويد فلان بيماري همه‌گير و کشنده ــ در اينجا و امروز «ويروس کورونا» ــ ساخته دست بشر در فلان لابراتوار است! مفتخرم که اينجا يکي از ديرينه‌ترين تئوري‌هاي توطئه تاريخ را خدمت شما معرفي کنم. وقتي بيماري‌هاي همه‌گير مانند سواران هولاکوخان شهرها را يکي پس از ديگري فتح مي‌کنند، شايعه و نظريه توطئه با سرعتي بيشتر از ويروس شيوع مي‌يابد. نظريه‌هاي توطئه‌اي هم که شکل مي‌گيرد متنوع است. يکي از «الگوهاي قديمي» تئوري توطئه بي‌درنگ «آپديت» مي‌شود: «اين ويروس را آمريکايي‌ها ساختند تا اقتصاد چين را فلج کنند! مساله اقتصادي است!» شواهد و مدارک اين ادعا کجاست؟ تئوري‌هاي توطئه شاهد و مدرک نمي‌خواهند، فقط هميشه چند نشانه و پرسش بي‌جواب مطرح مي‌کنند: مثلاً چرا چين؟ چرا ووهان؟ هند که امکان بيشتري براي اين بيماري داشت؟ آفريقا که آلوده‌تر است! اما در طرف مقابل هم نظريه‌پردازان توطئه بيکار ننشسته‌اند و اتفاقاً نظريه معروف‌تر «عليه چيني‌ها» و از سوي يک آمريکايي مطرح شده است. از قضا ووهان يک مؤسسه ويروس‌شناسي معروف دارد (Wuhan Institute of Virology). خب! ويروسي جديد، همه‌گير و کشنده درست از شهري درآمده که فلان مؤسسه را دارد! پس اين ويروس به دست چيني‌ها ساخته شده و اصلاً «اسلحه بيولوژيک» است که حالا شايد اشتباهي شيوع پيدا کرده است. شايد فکر کنيد اين نظريه عوامانه است و جاي نگراني است. اما هميشه خواصي هم هستند که تئوري‌هاي توطئه را از بالاترين کرسي‌هاي سياسي ترويج مي‌دهند! تام‌کاتن، سناتور جمهوري‌خواه آمريکايي (همان کسي که سال 2015 نامه‌اي به رهبران ايران نوشت و گفت توافق هسته‌اي اگر به تصويب کنگره نرسد، با رفتن اوباما فسخ خواهد شد)، اين نظريه را ميان رسانه‌ها پخش کرد. عمر و نفوذ تئوري‌هاي توطئه به ميزان کارکرد سياسي و اجتماعي و روان‌شناختي‌شان ربط دارد. مانند همه موارد اين نوع نظريه‌ها طبعاً بحث علمي گسترده‌اي نيز در حواشي آن شکل مي‌گيرد و تا سال‌ها و دهه‌ها ادامه مي‌يابد. هنوز بحث است که برج‌هاي تجارت جهاني خود ويران شد يا در پيِ برج‌ها مواد منفجره کار گذاشته بودند و هنوز بحث است آيا آرمسترانگ به ماه رفت يا کلاً همه‌چيز نمايش و جلوه‌هاي ويژه بود. من فقط مي‌خواستم از تولد يک تئوري توطئه جديد خبر دهم و مژدگاني بگيرم! طبيعي است که کمتر کسي صلاحيت علمي آن را دارد که درباره اينکه اين ويروس دست‌ساز است يا طبيعي، صحبت کند و البته در اين زمينه من از همه بي‌سوادترم. اما دست‌کم مي‌توانم شما را ارجاع دهم به نامه‌اي که 27 عفونت‌شناس برجسته جهان در مجله معتبر «لنست» (Lancet) منتشر کردند و در آن نظريه‌هاي توطئه درباره ويروس کرونا را محکوم کردند. آنها نوشتند: «ما کنار هم مي‌ايستيم تا نظريه‌هاي توطئه را که اشاره مي‌کنند کوويدــ19 خاستگاه طبيعي ندارد، به شدت محکوم کنيم». گفتند نظريه‌هاي توطئه فقط ترس و شايعه و پيشداوري ايجاد مي‌کند و همکاري جهاني براي مبارزه با ويروس را فلج مي‌کند. اين دست نظريه‌ها و داده‌هاي غلط باعث شد که رئيس سازمان بهداشت جهاني در سخنراني‌اش در مونيخ بگويد: «ما هم در برابر اپيدمي مي‌جنگيم و هم در برابر داده‌هاي غلط همه‌گير (اينفودمي)». مشکل اين است که تصوراتي مانند درمان با سير و پياز و شستن بدن با بتادين و الکل (شبيه پنبه روغن‌بنفشه ما) همه‌جاي دنيا خريدار دارد. به همين دليل، سازمان بهداشت جهاني با شرکت‌هاي گوگل و يوتيوب و فيس‌بوک توافق کرده است تا وقتي کسي درباره بيماري در اينترنت جستجو مي‌کند، ابتدا صفحات اطلاع‌رساني سازمان بهداشت برايش باز شود.
