روزنامه ابتکار
1400/11/14
چرا همچنان شاهد تخریب بناهای تاریخی به اسم بافت فرسوده هستیم؟ زمانی برای مستی لودرها
گروه فرهنگ و هنر - صادق رشیدی فرد: شیراز یکی از شهرهای تاریخی و مهم ایران به شمار می‌رود. شهری که به دلیل آب و هوای مناسب و زمین‌های مرغوب آن همواره دارای رونق اقتصادی و فرهنگی بسیاری بوده است و روزگاری نیز پایتخت ایران به شمار می‌رفت و از طرف دیگر زادگاه نامداران فرهنگ و هنر ایران، چون سعدی و حافظ است. موارد ذکر شده عواملی است که باعث شده در شیراز بناهای فاخر معماری از عصر زندیه تا قاجار به چشم خورده و همچون یزد بافت تاریخی زیبایی داشته باشد .متاسفانه چندسالی است به بهانه توسعه حرم شاهچراغ (ع)، طرحی با نام «حرم تا حرم» تعریف شده است که باعث تخریب‌های فراوانی در بافت تاریخی و ارزشمند شیراز شده است، از همین روی با محمد مهدی کلانتری دبیر کمیته میراث فرهنگی و گردشگری اتحادیه دانشجویی معماری، مرمت و شهرسازی ایران به گفت‌وگو نشسته‌ایم .
ما وقتی صحبت از بافت تاریخی می‌کنیم، ناخودآگاه به سراغ یزد می‌رویم. اما این نگاه به بافت را هیچ گاه نسبت به تهران، شیراز و حتی اصفهان نداریم. ما وقتی می‌گوییم شیراز فقط سراغ تک بناها می‌رویم. چه دلیلی باعث شده که بافت‌های تاریخی اینقدر مهجور باشند؟
این موضوع چندین علت دارد. اول اینکه بناهای شاخص در چشم انسان دیده میشود به خاطر اینکه ارتفاع بلندتری در شهرها دارند اما بافت‌های تاریخی و مخصوصا خانه‌ها چون همگی هم سطح هستند و از داخل گذرها درون آنها دیده نمی‌شود که علت آن درونگرایی معماری ایران است، باعث شده که کمتر مورد توجه قرار گیرند. و نهایتا در بیرون یک سردر می‌بینیم اما در داخل با دنیایی از عظمت و زیبایی مواجه می‌شویم. مرحوم دِ آنجلیس دوسات یک سخنرانی دارد به نام «شهرهای به صلیب کشیده شده» به این معنا که شهرهای تاریخی با خیابان‌های موازی و شطرنجی به صلیب کشیده شده و قربانی شده‌اند و باید جلوی این روند گرفته شود. پس اروپا زمانی متوجه شد و جلوی تخریب بافت‌ها را گرفت و امروزه در فلورانس، رم، پاریس و لندنیوم قدیم که بخش تاریخی شهر لندن است، شما با بافت‌های تاریخی با حداقل خیابان‌کشی و عدم ماشین رو بودن بسیاری از کوچه‌ها و گذرها مواجه هستید و حتی ماشین‌های مینی ماینر با عرض کم مخصوص عبور از این بافت‌ها طراحی کردند. پس اروپا متوجه این ارزش‌ها شد و جلوی تخریب‌ها ایستاد و امروزه اقتصاد گردشگری عظیمی را نصیب خود کرده است. اما در ایران وقتی این تفکر در دوره پهلوی اول با عنوان تجدد‌گرایی و با خیابان‌کشی‌های رضاخانی شروع شد، تخریب بافت‌ها شروع شد و تا امروزه هم متوقف نشده است. پس از شروع این دوران توجه فقط به سمت بناهای ارزشمند بوده است. مثلا در سلطانیه ما یک شهر تاریخی داشتیم به نام سلطانیه که متاسفانه این شهر توسط متولیان میراث فرهنگی کشور که تفکر توجه به تک بناهای شاخص در آنها هم وجود داشت نابود میشود و بازار قاجاری شهر و همه بناهای ارزشمند شهر با خاک یکسان میشود و امروزه ما فقط با گنبد سلطانیه مواجه هستیم نه با شهر سلطانیه. چون تفکر تک بناهای شاخص، شهر تاریخی سلطانیه را از بین برد. پس نگاه صرف به تک بناهای شاخص باعث شده که ما بافت‌های تاریخی را تعمدا تخریب کنیم.
کلیدواژه‌ای که ما از زبان دولتمردان بسیار می‌شنویم، بافت فرسوده است. در واقع رمز حمله به بافت‌های تاریخی همین «بافت فرسوده» است که به خاطر فرسودگی باید تخریب شوند. تفکیک بافت تاریخی و بافت فرسوده از نگاه شما چگونه است؟
تفکر بافت فرسوده در ابتدا توسط وزارت مسکن و شهرسازی مطرح شد و ادارات راه و شهرسازی استانی و شهرداری‌ها بازوهای اجرایی این تفکر هستند. آنها می‌گویند بافت‌های فرسوده باید نفوذپذیر شده و از ریز دانگی در بیایند. برخی مدیران دولتی هیچ تفاوتی بین بافت تاریخی ارزشمند که دچار آسیب‌شده و بافت فرسوده فاقد ارزش قائل نیستند. به همین خاطر تمام تخریب‌ها به اسم احیای بافت‌های فرسوده اتفاق می‌افتد. من تفاوت بافت تاریخی و بافت فرسوده فاقد ارزش را با مثالی از زبان استادم دکتر غلامحسین معماریان می‌آورم. ایشان در این مورد می‌گویند «بین یک کتاب خطی تاریخی که از گذشته به ما رسیده با کتاب مندرسی که تاریخی نیست، تفاوت است. کتاب فاقد ارزش را می‌توان خمیر کرد و کاغذ جدیدی تولید کرد اما آیا یک کتاب خطی ارزشمند را خمیر و بازیافت می‌کنیم؟ یا اینکه صفحه به صفحه مرمتش می‌کنیم و در موزه می‌گذاریم؟»
البته این نگاه اشتباه در سال‌های اخیر اندکی اصلاح شد و در حال حاضر محدوده تاریخی 168 شهر ایران در مصوبات شورایعالی معماری و شهرسازی تعیین شده و هرگونه خیابان کشی، حتی تعریض گذر و مداخلات بزرگ مقیاس در آنها منع شده مگر اینکه به تایید شورایعالی برسد.
چرا بافت تاریخی شیراز هنوز ثبت ملی نشده است؟ چه موانعی بر سر راه ثبت آن است؟
نه فقط بافت تاریخی شیراز بلکه بسیاری از بافت‌های تاریخی ما به صورت یکپارچه به ثبت نرسیده‌اند. بلکه تک بناهای ارزشمندی به صورت جداگانه به ثبت رسیده‌اند. اما در تخریب‌های بافت تاریخی شیراز حتی به بناهای ثبت ملی هم رحم نکرده‌اند و شبانه تخریب کرده‌اند و شکایت سازمان میراث فرهنگی هم به نتیجه‌ای نرسیده است و اکنون با مطرح شدن دوباره تخریب 57 هکتاری بافت تاریخی شیراز به بهانه طرح توسعه حرم شاهچراغ در دولت جدید و در سفر استانی هیئت دولت به فارس، نگرانی‌ها و نامه‌نگاری‌های متعددی صورت گرفته است. و متاسفانه نهادی که باید مقاومت کند در مورد این طرح، هیچ اقدامی نمی‌کند. در همین سفر، وزیر میراث فرهنگی بافت پیرامون شاهچراغ را بافت فرسوده می‌نامد و از تشکیل هیئتی سه نفره از میراث فرهنگی و استانداری فارس و شهرداری شیراز برای تعیین تکلیف 200 خانه تاریخی و ثبت ملی خبر می‌دهد و رای این هیئت را لازم الاجرا می‌داند. از همین سفر بود که موج مخالفت‌ها بلند شد. در آخرین پیگیری‌ها متوجه شدیم که وزیر میراث فرهنگی، به پژوهشگاه میراث فرهنگی ماموریت داده که بر طرح 57 هکتاری نظارت و کارشناسی کند تا آسیبی به بناهای تاریخی وارد نشود. اما نگرانی اصلی اینجاست که رییس فعلی پژوهشگاه میراث فرهنگی، مدیر کل قبلی میراث فرهنگی فارس بوده و در سالیانی که در این مسند بود هیچ اقدامی برای جلوگیری از تخریب‌های بافت تاریخی شیراز نکرده و خود شریک جرم تمام تخریب‌های صورت گرفته در این سال‌هاست. پس طرحی که توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی تایید شود قطعا در مسیر تخریب‌های گذشته است. این گونه است که پازل تخریب‌های بافت تاریخی شیراز با آمدن ایشان از میراث فارس به پژوهشگاه کامل میشود.
دلیل تعریف شدن پروژه حرم تا حرم چیست و این پروژه چه نیازی را می‌خواهد پاسخ دهد؟
سابقه این مداخلات و تخریب گسترده بافت تاریخی شیراز به سال 74 و طرح بین‌الحرمین برمی‌گردد. که بخش اعظمی از این بافت در حدفاصل حرم شاهچراغ (ع) و مسجد جامع عتیق در یک سو و حرم سید علاالدین حسین (آستانه) در سویی دیگر با خاک یکسان شد و بناهای ارزشمند و ثبت ملی و حتی مساجد تاریخی تخریب شد تا این دو حرم به هم متصل شوند. در طرح توسعه حرم هیچ بخش و فضایی را به حرم‌ها اضافه نکرد و کل چیزهایی که ساختند، پارکینگ طبقاتی، پاساژ، ساختمان اجلاس شورای شهر و هتل بود و در واقع به اسم و بهانه توسعه حرم، یک سوداگری عظیم صورت پذیرفت. بعد از آن در دهه نود میدان احمدی بسته شد و تبدیل به صحن شد و خیابانی به نام نه دی با تخریب بخشی اعظم دیگری از بافت تاریخی پشت مسجد جامع نو کشیده شد که برای احداث آن 120 بنای تاریخی ارزشمند تخریب شد. در ادامه این تخریب‌ها طرح موسوم به 57 هکتاری در زمان دولت احمدی‌نژاد مطرح شد ولی با پایان دولت او این طرح مسکوت باقی ماند. اما با اینحال در 8 سال گذشته تخریب‌هایی از جمله تخریب 9 بنای ثبت ملی صورت گرفته است و اما با روی کار آمدن دولت دکتر رئیسی مجددا طرح تخریب 57 هکتاری مطرح شده که در صورت اجرا یک ششم بافت تاریخی شیراز کاملا از بین خواهد رفت. ما در نامه به رییس جمهور تاکید کردیم که طرح توسعه حرم تنها یک بهانه برای سوداگری و غصب زمین از مردم است و این کار قطعا موجب رضایت ارواح مقدس امامزادگان مدفون در این شهر هم نیست و تخریب مواریث فرهنگی و تاریخی توسط هر جایگاه، سازمان یا مقام مسئولی، خیانت به فرهنگ، تاریخ و هویت ایرانی ـ اسلامی این سرزمین است.
زیارت مفهوم مقدسی دارد و پیاده‌مداری از آداب اصلی زیارت است و این ادب را در زیارت میلیونی اربعین می‌توان دید. اگر قرار باشد به بهانه حضور 25 تا 30 میلیون نفری که اربعین هر سال در کربلا گرد هم می‌آیند صحن و پارکینگ و هتل بسازند، پس کل شهر کربلا به جز دو حرم را باید با خاک یکسان کنند تا گنجایش این جمعیت را داشته باشد. در صورتی که تمام این جمعیت قرار نیست به طور همزمان تجمع کنند و بسیاری با رسیدن به کربلا و دادن سلام و زیارت مختصری راهی شهرهای خود می‌شوند. قباحت این نوع توسعه را می‌توان در اقدامات آل سعود در توسعه حرمین شریفین مکه مکرمه و مدینه منوره دید که تمام آثار دوره اسلامی این دو شهر را به بهانه توسعه از بین برده‌اند. و جواب آیت‌الله مکارم شیرازی به نامه اساتید دانشگاه در این مورد که فرموده‌اند: «سزاوار است آثار تاریخی که هویت هر ملتی را تشکیل می‌دهد، تا آنجا که ممکن است، محفوظ بماند و از ضایع کردن آن پرهیز شود.» می‌تواند موید این مطلب باشد که توسعه حرم شاهچراغ به این شکل حتی توجیه اعتقادی و مذهبی هم ندارد و کسانی که دنبال این توسعه اند با کشیدن روکش مذهبی روی اقدامات خود و تهمت پراکنی به دلسوزان حفظ میراث، نه به فکر توسعه حرم بلکه به دنبال مواردی دیگر هستند.
ما در پویش با ایجاد همگرایی و همصدایی بین تمام دلسوزان و متخصصان می‌خواهیم مانع این اقدام ضد فرهنگی شویم و حتی اگر موفق نشویم لااقل در مقابل تاریخ و وجدان خود آسوده‌خاطر خواهیم بود و آنچه مسلم است هیچ چیز در تاریخ گم نمی‌شود.
سایر اخبار این روزنامه
چرا همچنان شاهد تخریب بناهای تاریخی به اسم بافت فرسوده هستیم؟
زمانی برای مستی لودرها
غلامرضا کمالی پناه
بازی شعاری با رتبه‌بندی معلمان
«ابتکار» تاثیر به نتیجه رسیدن مذاکرات در اقتصاد و ریزش قیمت‌ها را بررسی کرد
تکرار تجربه قطعنامه ۵۹۸ پس از احیای برجام؟
با لغو بخشنامه دورکاری در مهرماه
حضور ۱۰۰ درصدی کارکنان در پایتخت قرمز
در نهمین جلسه دادگاه شرکت کروز چه گذشت؟
بیش از هزار سکه رشوه تا حمل ارز قاچاق با چمدان
محدودیت‌ها باید سریع بازگردد
رشد انفجاری امیکرون در ایران
بازی با زمان
نمایش دستان خالی آمریکا در مواجهه با ایران
بحران اوکراین و مشکلی که اروپا برایش پاسخی ندارد
اهرم قطع گاز اروپا در دستان پوتین
رئیس جمهوری:
صدور سند برای اراضی ساحلی مبنای قانونی ندارد
علی باقری:
ایران تاکنون با آمریکایی‌ها گفت‌وگوی مستقیمی نداشته است
در سومین جلسه دادگاه رسیدگی به پرونده «حبیب فرج‌الله چعب» مطرح شد
دیدار عناصر گروهک تروریستی «حرکه النضال» با سران عربستان سعودی در پوشش مراسم حج
وزیر خارجه جمهوری تاجیکستان:
روابط میان «دوشنبه» و «تهران» در سطح مطلوب قرار دارد
رکود در بازار شب عید لوازم خانگی
مردم به دنبال تعمیرات هستند نه خرید!
احتمال افزایش ۶۰ درصدی حداقل دستمزد کارگران
