روزنامه خراسان
1402/08/21
تاریخ مستطاب «بیهوشی»!
تصور جراحی بدون بیهوشی یک کابوس دهشتناک است؛ درد ناشی از جراحی حتی میتواند باعث شوکه شدن و مرگ بیمار شود. امروزه بیهوشی به گستردگی در علم پزشکی کاربرد و متخصصان مخصوص به خود را دارد، اما تاریخ بیهوشی، مشحون از فراز و فرودهایی است که شاید خیلیها از آن خبر نداشته باشند. 12 نوامبر سال 1847، یعنی درست 176 سال پیش، علم بیهوشی وارد مرحلهای تازه و کاربردیتر شد. دکتر جیمز یانگ سیمسون، پزشک معالج ملکه ویکتوریا برای بیهوش کردن وی هنگام زایمان و کاستن از درد ناشی از آن، از ماده «کلروفرم» استفاده است. این نخستین بار بود که «کلروفرم» به عنوان یک ماده بیهوشکننده مؤثر، به کار گرفته میشد. با تأثیر مناسب این دارو، علم بیهوشی وارد فصلی جدید شد؛ فصلی که بر روی ریل مشخص، تا روزگار ما راه پیموده و نتایج پرباری داشتهاست. در صفحه تاریخ امروز و به بهانه سالروز ورود علم بیهوشی به دوران مدرن، با هم تاریخ این دانش را بررسی میکنیم؛ تاریخی که احتمالاً کمتر کسی اطلاعات دقیقی درباره آن دارد.
بیهوشی در جهان باستان
مشخص نیست که بشر برای نخستینبار در چه زمانی از بیهوشی برای انجام اعمال پزشکی استفاده کرده است. با این حال، در گزارشهای مربوط به دوران باستان، نمونههایی از کاربری بیهوشی در علم پزشکی به چشم میخورد؛ برخی از این گزارشها، رنگ و بوی افسانه به خود گرفتهاست که حتی در این حالت نیز، میتوان آن را ناشی از توجه جدی بشر به استفاده از بیهوشی در دانش پزشکی دانست. طبق برخی روایات تاریخی «سینوهه» پزشک بزرگ مصر باستان، از بیهوشی برای برخی اعمال جراحی و فرایندهای درمانی استفاده میکرد. در هند باستان، «سوسروتا» پزشک و جراح بسیار مشهور که برخی وی را پدر جراحی پلاستیک میدانند، برای جراحیهای ظریف خود از بیهوشی به گستردگی بهره میبرد. نشانههایی مبنی بر استفاده سومریان(اقوام قدیمی جنوب میانرودان) از بیهوشی در دانش پزشکی وجود دارد. در چین باستان، استفاده از بیهوشی در طبابت، به ویژه با استفاده از طب سوزنی، رواج کامل داشت و از آن به وفور، مخصوصاً در جراحی مجروحان جنگی استفاده میشود؛ البته چینیها با گیاهان دارویی بیهوش کننده بیگانه نبودند و از آنها به وفور استفاده میکردند؛ مثلاً «هووآتو» پزشک مشهور چینی از عصاره چند گیاه، داروی بیهوشی «مافزیان» را ساخت و مورد استفاده قرار داد. در ایران باستان نیز، همین رویه برقرار بود. در شاهنامه فردوسی، گزارشی از بیهوش کردن «رودابه»، هنگام ولادت رستم وجود دارد که با تدبیر سیمرغ انجام گرفت. ایرانیان، خواص گیاه شاهدانه (بذرالبنج) را به خوبی میشناختند و از مخلوط آن با مایعات تخمیری، برای ایجاد داروی بیهوشی استفاده میکردند. آنها میدانستند که صِرف بیهوش کردن در چنین اعمالی کافی نیست و باید از مواد تخدیری برای کاهش درد و جلوگیری از به هوش آمدن بیمار بر اثر افزایش سطح دردناکی استفاده کنند. به همین دلیل، از گیاه «بنگ» و بعدها، عصاره خشخاش، موسوم به تریاک، همراه با سطح بالای مایعات تخمیری برای ایجاد یک بیهوشی پایدار استفاده میشد. ظاهراً استفاده از گیاه بنگ که در گویش فارسی میانه «مَنگ» تلفظ میشد، از دوره هخامنشی در ایران رواج داشتهاست و هرودوت، مورخ مشهور یونانی، از درمان خودش با استفاده از این گیاه سخن به میان آورده. بد نیست بدانید که استفاده از تریاک در فعالیتهای پزشکی، در سومر باستان وجود داشت و سومریان، ضمن کشت خشخاش از آن به عنوان دارو استفاده میکردند. گیاه دیگری که در این دوره، برای بیهوشی کاربری گسترده داشت، گیاه «مندریک» یا در گویش ایرانی «مهرگیاه» بود که از همه قسمتهای آن، به جز ریشه، برای تسکین درد استفاده میشد، اما ریشه را برای بیهوش کردن بیمار مورد استفاده قرار میدادند. استفاده از داروهای بیهوشی با قابلیت کاهش درد در میان سرخپوستان آمریکا نیز رایج بود. «اینکاها» وقتی قرار بود جراحی ویژه و حساس جمجمه را انجام دهند، گیاه «کوکا» را که دارای ماده مخدر بالایی بود، میجویدند؛ گیاهی که امروزه از آن کوکائین گرفته میشود و ظاهراً نخستین گیاه مخدری است که کاربری مستقیم درمانی پیدا کرده. «کار کولر»، چشمپزشک مشهور اتریشی، از این داروی مخدر در سال 1859 برای جراحی چشم استفاده شد.
نقش جدی پزشکان مسلمان
افزون بر کاربری مواد خوراکی برای ایجاد بیهوشی، استفاده از مواد استنشاقی هم در میان جراحان مسلمان شایع بود و اصولاً برای نخستینبار توسط آنها اختراع شد. پزشکان مسلمان از قرن هشتم میلادی با «اِتِر»، به عنوان دارویی بیهوش کننده، آشنا بودند. با این حال، استفاده از اتر، حتی در دورههای تاریخی بعد هم زیاد رواج پیدا نکرد. این ماده بسیار سمی و اشتعالزا بود. ابوالقاسم، خلف بن عباس، مشهور به «زهراوی» (درگذشته سال 392 خورشیدی) که پژوهشگران تاریخ پزشکی وی را بزرگترین جراّح قرون وسطا میدانند، برای نخستینبار با ساخت «اسفنج خواب» یا «اسفنج بیهوشی»، به طور رسمی از بیهوشی استنشاقی در فعالیتهای پزشکی و به ویژه جراحی استفاده کرد. زهراوی یک اسفنج را به ترکیبات آکالوئیدی و مخدر آغشته میکرد و سپس مواد گیاهی دیگری مانند عصاره جوانه گندم تخدیر شده بر آن میافزود. سپس اسفنج را خشک میکرد و هنگام نیاز، کمی آب روی آن میریخت و مقابل بینی بیمار میگرفت و او بیهوش میشد. «اسفنج بیهوشی»، بعدها توسط یک پزشک ایتالیایی در شهر «سالرنو» مورد استفاده قرار گرفت و اروپاییها مدعی شدند که از ابداعات آنهاست!
تردیدها درباره استفاده از «اِتِر»
گفتیم که شیمیدانها و پزشکان، تقریباً از قرن هشتم میلادی / دوم هجری، «اِتِر» را به عنوان داروی بیهوشکننده میشناختند. در قرن 16 میلادی، «پاراسلسوس»، یک طبیب اُتریشی، دریافت که مرغ بعد از استنشاق اتر علاوه بر بیهوشی، درد هم احساس نمیکند. این یافته تا سال 1842میلادی مورد توجه قرار نگرفت. اما در این سال «کرافورد لانگ» یک پژوهشگر حوزه پزشکی در آمریکا، دوباره نظرش به این کشف جلب شد و در 30 مارس 1842 / 10 فروردین 1221، از اتر برای انجام بیهوشی در جراحی استفاده کرد. دو سال بعد از این ماده در دندانپزشکی هم استفاده شد. طولی نکشید که استفاده از «اِتِر»، فراگیر شد. اما استفاده از این ماده، همانطور که اشاره کردیم، حواشی و خطرات خاص خودش را داشت. تا اینکه استفاده از یک ماده جایگزین «اتر»، توانست شگرفی بر استفاده از بیهوشی در دانش پزشکی بگذارد؛ این ماده «کلروفُرم» نام داشت. کلروفرم در سال 1831م / 1210ش توسط «ساموئل گاتری»، پزشک اهل آمریکا کشف شد. البته چند ماه بعد از او، دو محقق آلمانی به نامهای «اوژن سوبرین» و «یوستوس فون لیبیش» نیز، به آن دست یافتند. خواص بیهوشکنندگی این ماده تا اوایل سال 1847م / 1226ش، مورد توجه قرار نگرفتهبود تا اینکه در این سال، «ژان پیر فلورنس»، پزشک و پژوهشگر مشهور فرانسوی، این خاصیت کلروفرم را مورد توجه قرار داد و به آن در یک مقاله اشاره کرد. زمانی که این مقاله به دست «جیمز یانگ سیمبسون» پزشک برجسته انگلیسی رسید، او دست به مطالعاتی درباره این ماده زد و متوجه اهمیت استفاده از آن در علم پزشکی شد. اما هیچکس حاضر نبود از کلروفرم استفاده کند. سیمبسون دست به کار خطرناکی زد. او از ملکه ویکتوریا خواست تا اجازه دهد از این ماده برای بیهوش کردن وی هنگام تولد یکی از فرزندانش استفاده شود. ملکه به دلیل اعتمادش نسبت به سیمبسون، پذیرفت. در 12 نوامبر سال 1847م / 20 آبان 1226ش، سیمبسون از کلروفرم در فرایند زایمان ملکه استفاده کرد و پسر او لئوپُلد را به دنیا آورد. به این ترتیب، استفاده از کلروفرم در جامعه پزشکی انگلیس و سپس، دیگر کشورها پذیرفتهشد.
دانش نوین بیهوشی در ایران
شاید بهتر باشد صحبتمان درباره تاریخ بیهوشی را با اطلاعاتی درباره ایران معاصر تمام کنیم. جالب است بدانید که نخستین عمل جراحی با استفاده از شیوههای بیهوشی مدرن در ایران، سال 1230 خورشیدی و در شهر تهران انجام شد و در آن، «یاکوب ادوارد پولاک»، پزشک مخصوص ناصرالدینشاه و اهل اتریش، شخصی را با استفاده از اِتِر بیهوش کرد تا روی وی عمل جراحی انجام دهد. شیوه استفاده از اتر در ایران، با این عمل جراحی جا افتاد و تا سالها، بیهوش کردن بیماران با استفاده از روش استشاقی و به کار گرفتن اتر انجام میشد. بعدها، شیوه بیحسی نخاعی هم مورد استفاده قرار گرفت، اما به عمل بیهوشی در بیمارستانها، به صورت تخصصی توجه نمیشد. تا اینکه در سال 1330ش، یک متخصص بیهوشی فرانسوی به نام «بوئه» با دعوت دکتر یحیی عدل از به تهران آمد و به دنبال آن، بیهوشی شکل و شمایل یک تخصص ویژه به خود گرفت. یک سال بعد از آمدن بوئه به ایران، «علی فرّ» به عنوان اولین متخصص بیهوشی ایران، از انگلیس بازگشت و به عنوان استاد در دانشکده پزشکی دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. به این ترتیب، دانش بیهوشی در کشور ما به عنوان علمی خاص و مستقل مورد توجه قرار گرفت. نخستین افراد فعال در این رشته، به جز متخصصانی که نام بردیم، کسانی مانند محمداسماعیل تشید و عبدا... مرتضوی بودند.
سایر اخبار این روزنامه
پیروزی بازیگران هالیوود پس از 118 روز
استهلاک زیرساختها علیه کسب و کار استان
رخنه فحش و ناسزا به گفتار کودکان
نشست ریاض و انتظارات موجود
دعوت رئیسی به شرافت اسلامی
محکومیت بدون اقدام عملی
دیابت؛ ناموفق در کنترل شیوع
نصرا...: زمان به نفع دشمن نیست
بمب «فاجعه دارویی» خنثی شد
صفر تا صد بررسی صلاحیت ها
تاریخ مستطاب «بیهوشی»!
برد تاریخی ایران مقابل برزیل با کامبک تماشایی
پایان یا آغاز دوباره حسن؟ صدرنشینی استقلال با بلانکو و درخشش زیر «مرداب»