روزنامه خراسان
1396/10/28
چرا میرزای شیرازی مصرف توتون و تنباکو را حرام کرد؟
بسیاری از صاحب نظران، واقعه تحریم تنباکو و صدور فتوای مشهور میرزای شیرازی را سرآغاز نهضتی می دانند که سرانجام باعث استقرار نظام مشروطه در ایران شد. با وجود شهرت این واقعه، دلایل وقوع آن و ماهیت قرارداد شوم و استعماری واگذاری امتیاز تنباکو، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. انگلیسی ها از زمان سلطنت فتحعلی شاه، با فرستادن سرهارفورد جونز و سرگور اوزلی، آشکارا دخالت در امور داخلی ایران را در دستور کار قرار داده بودند. حضور فعال آن ها در وقایع غمانگیزی مانند عهدنامه ترکمانچای، شهادت میرزاتقی خان امیرکبیر و جدایی افغانستان از ایران، نشان میداد که انگلیسیها در حال اجرای برنامهای دقیق برای تبدیل ایران به یک مستعمره تمام عیار هستند؛ با این حال، رقابت شدید با دولت استعمارگر روسیه تزاری، مانع از آن بود که بتوانند علناً به چنین کاری اقدام کنند. بنابراین، گرفتن امتیاز از شاهان بیکفایت قاجار، برای تسلط بر کشور و رقابت با روسیه، به عنوان روشی مناسب برای رسیدن به اهداف استعماری مورد توجه آن ها قرار گرفت.امتیاز انحصار تنباکو چگونه واگذار شد؟
مذاکرات مقدماتی واگذاری امتیاز تنباکو در سال 1267 هـ.ش و در جریان سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا انجام شد. ماژور تالبوت، از دوستان نزدیک لرد سالیسبوری، نخست وزیر وقت انگلیس، توانست با حمایت این دولت استعماری و پرداخت رشوه به شاه و اطرافیانش، این امتیاز را به دست آورد. دو سال بعد، با نهایی شدن قرارداد، تالبوت پس از تأسیس شرکت رژی، به همراه کارکنانش به ایران آمد. امتیاز واگذار شده، تفاوت چندانی با امتیازات قبلی نداشت. شرکت رژی در برابر پرداخت سالانه 15 هزار لیره انگلیسی به شاه ایران، امتیاز خرید، فروش و کشت توتون و تنباکو در سراسر کشور را به دست میآورد. براساس این قرارداد، ایرانیان تمامی حق و حقوق خود را در این زمینه، به مدت پنجاه سال، از دست میدادند و برای افرادی که حاضر به پذیرش این امتیاز نبودند، مجازات و جریمه سنگین در نظر گرفته شدهبود.
ریشههای یک اعتراض همه جانبه
واکنشهای داخلی به انعقاد قرارداد رژی، آن قدر شدید بود که شاید برای کسانی که با دیگر امتیازات واگذار شده به استعمار در دوره قاجاریه، آشنا باشند، کمی عجیب به نظر برسد. در واقع باید پرسید ریشه اعتراض شدید علما و مردم و در نهایت، صدور فتوای تاریخی میرزای شیرازی چه بود؟ این قرارداد استعماری چه تفاوتی با قرارداد های مشابه داشت که باعث چنین واکنشی شد؟ در پاسخ، باید دو عامل عمده را به عنوان دلایل اصلی اعتراضات عمومی مطرح کنیم؛ عواملی که نشان میدهد چرا حساسیت درباره قرارداد رژی این چنین افزایش یافت و حتی در برخی مناطق مانند شیراز، دولت برای سرکوب معترضان به خشونت متوسل شد و جمعی از مردم را به خاک و خون کشید.یکی از علل مهم حساسیت مردم درباره این قرارداد، توسعه یافتن تجارت و کشت تنباکو در کشور بود. سیدجلال الدین مدنی، در کتاب «تاریخ سیاسی معاصر ایران» می نویسد:«در ایران آن روز، یک پنجم مردم در کار خرید و فروش و کشت تنباکو بودند. تنها سالی چهارصد و سی و پنج تُن [تنباکو] به ترکیه، هند و افغانستان صادر میکردند.» بدیهی بود که امتیاز انحصاری خرید و فروش این محصول، تعداد زیادی از مردم ایران را از هستی ساقط میکرد و مخاطرات چنین انحصاری در شرایط آن روز اقتصاد ایران، کاملاً شناخته شده بود.دلیل دوم که به مراتب مهم تر از دلیل اول بود و زمینه اصلی قیام تنباکو را مهیا کرد، رویکرد انگلیسیها در اجرای این قرارداد و نقشههای پشت پرده آن ها برای استعمار ایران بود. سالیسبوری، نخست وزیر وقت انگلیس، همزمان با انعقاد قرارداد رژی، به لاسلز، سفیر وقت انگلیس در ایران، نوشت:«مواظب باش این سوءظن که ما نه برای پیشرفت ایران، بلکه فقط برای استثمار ایران میکوشیم، پدید نیاید(!)» واقعیت آن بود که امتیاز تنباکو، تنها پوششی برای اجرای یک طرح بزرگ استعماری بود. انگلیسیها به این نتیجه رسیده بودند که با توجه به نفوذ روزافزونشان در ایران، زمان استیلای کامل بر این کشور فرا رسیده است و آن ها می توانند با ایران همان معامله ای را انجام دهند که پیشتر با هندوستان انجام داده بودند.
صدهزار مبلغ مسیحی در ایران!
پس از اجرایی شدن قرارداد انحصار توتون و تنباکو، دویست هزار کارمند شرکت رژی برای اجرای قرارداد وارد ایران شدند. رقمی که فوق العاده زیاد به نظر می رسید اما پس از مدتی، آشکار شد که صدهزار نفر از این افراد مبلغان مسیحی هستند که در پوشش کارمندان شرکت، به ایران آمدهاند. به تعبیر عباس میرزا ملک آرا، شاهزاده قاجاری، انگلیسی ها به ایران مانند یک کشور مغلوب پا گذاشتند. با ورود عوامل شرکت برای اجرای قرارداد، در بسیاری از نقاط، قلعه های مستحکمی بنا شد. شرکت برای اجرای قرارداد، رأساً به استخدام نیروهای نظامی و وارد کردن تعدادی از هندی ها برای حفاظت از مراکز خود اقدام کرد. سیدجلال الدین مدنی می نویسد:«[شرکت] مرکز خود را که در خیابان فردوسی (علاءالدوله آن زمان) خریداری کرده بود، به شکل قلعه مستحکمی درآورد. برای خود سپاهی و تفنگ داشت ... گویا مراکزی را نیز برای ذخیره تسلیحات در نظر می گیرند. این نظر وقتی تأیید شد که بعد از انحلال شرکت، محموله های تازه رسیده را باز کردند که مملو از اسلحه و فشنگ و وسایل تخریب بود.» شرکت با وجود مشخص بودن نوع فعالیتش، صدها کلیسا در نقاط مختلف ایران ساخت. علاوه بر این ها، تعدادی مرکز قمار و فساد، با حمایت شرکت رژی، در تهران ساخته شد که بر حساسیت ها افزود.
آن فتوای تاریخی
با فاش شدن برخی اهداف خطرناک انگلیسی ها که با اجرای قرارداد رژی در پی آن بودند، اعتراضات علما و مردم آغاز شد. بیت میرزای شیرازی در سامرا، هر روز شاهد وصول تلگراف ها و یادداشت هایی بود که توطئه بزرگ استعمار انگلیس را به مرجع تقلید شیعیان یادآوری می کرد. میرزای شیرازی ابتدا کوشید با نصیحت کردن ناصرالدین شاه، وی را از اجرای قرارداد منصرف کند؛ اما شاه خودرأی به نصایح خیرخواهانه او توجهی نکرد و در کمال بی ادبی، در پاسخ به نامه میرزای شیرازی، وی را فاقد درک صحیح از شرایط فعلی و نوع قرارداد دانست.میرزای شیرازی با دریافت چنین پاسخی، فهمید که برای دفع این فتنه، امیدی به شاه قاجار نیست و از طرفی، تعلل در مقابله با این نقشه شوم، عواقب وحشتناکی برای مردم مسلمان ایران خواهد داشت. به همین دلیل، روز اول جمادی الاول سال 1309 هـجری قمری (۱۳ آذرماه 1270 هـ.ش) فتوای مشهور وی به این شرح انتشار یافت:«بسم ا...الرحمن الرحیم. الیوم، استعمال تنباکو و توتون بأی نحو کان، در حکم محاربه با امام زمان صلوات ا... و سلامه علیه است. حرره الاقل، محمد حسن الحسینی» به این ترتیب، خروش بزرگ ملت ایران علیه استعمار، با فتوای مرجعی آگاه آغاز شد؛ خروشی که در مدت کوتاهی بساط شرکت رژی را جمع کرد. انگلیسی ها دریافتند که در ایران بر خلاف هند، با قدرتی به نام دین و مرجعیت روبه رو هستند؛ قدرتی که در هر شرایطی، حتی در روزهای پرمحنت قحطی و بدبختی، قادر است عظیم ترین قیام ها را علیه استعمار سازمان دهی کند. از آن پس، مبارزه با دین و مرجعیت راستین، به محور نقشه های شوم استعمار برای تسلط بر منابع مادی و معنوی ایران تبدیل شد.
پیشگامی مشهدیها
در این میان، مردم مشهد نیز، پای در میدان مبارزه با این قرارداد استعماری گذاشتند. در رأس مبارزات مردم مشهد علیه این قرارداد، روحانیون و علمایی همچون «میرزا عبدالرحمن»، «سیدمحمد کلاتی» و «زینالعابدین واعظ سبزواری» قرار داشتند. به نوشته روزنامه «اختر» در آن زمان، به محض ورود مأموران کمپانی رژی به مشهد، مردم به اعتراض برخاستند و بازار مشهد تعطیل شد. در یکی از روزهای پاییزی سال 1270 و در نخستین ساعات بعدازظهر، جمعیتی از طلاب مشهد، پس از توقفی کوتاه در مدرسه «بالاسر»، به سمت مغازههای اطراف حرم مطهر حرکت کردند و از بازاریانی که هنوز مغازههای خود را تعطیل نکرده بودند، خواستند در اعتراض به قرارداد رژی، مغازههایشان را تعطیل کنند. مأموران حکومتی برای سرکوب طلاب، به آنها حمله کردند.در پی این اقدام، طلاب و جمعیت مردمی معترض، به سمت حرم مطهر رفتند. اما «فتحعلی صاحبدیوان» که در آن زمان حکمران خراسان و نایبالتولیه آستان قدس رضوی بود، به خدام دستور داد از ورود جمعیت معترض به حرم جلوگیری کنند. دستور حکمران باعث یورش مأموران حکومتی به جمعیت معترض و ضرب و جرح شدید طلاب شد. با این حال، به نوشته «ملا محمدعلی هیدجی» در «رساله دخانیه»، تعدادی از مردم و طلاب خود را به داخل مسجد گوهرشاد، حرم مطهر و مدرسه میرزاجعفر رساندند و در آن جا متحصن شدند. شعارهای ضدانگلیسی مردم مشهد، «دانیل»، رئیس اداره رژی در مشهد را چنان به وحشت انداختهبود که به «ژنرال مکلین»، کنسول انگلیس در این شهر، متوسل و با کمک او و حمایت «صاحبدیوان»، حکمران خراسان، همراه با خانواده و کارمندانش، در ارگ حکومتی مشهد پنهان شد. «عباس اقبال آشتیانی» در این باره مینویسد:«واقعه رژی و توفیقی که در راه الغای آن نصیب ملت و علما شد، به آن ها فهماند که میتوان با پافشاری و قیام، از اقدامات خودسرانه حکومت استبدادی جلوگیری کرد و این، مقدمهای شد برای همینگونه قیامها در ایام صدارت امینالسلطان و عینالدوله در زمان مظفرالدینشاه.»
توجه به یک نکته
با آنکه لغو قرارداد رژی، یک پیروزی قاطع برای علما و مردم به حساب میآمد و برای نخستین بار، استبداد را در ایران، وادار به عقبنشینی کرده بود اما باعث هوشیاری استعمارگران نسبت به نقاط قوت جامعه مسلمان ایران نیز شد. میرزای شیرازی، صادر کننده فتوای تحریم تنباکو، خود از این موضوع آگاه و درباره آن نگران بود و این موضوع را در ملاقات با آیتا... سیدحسن مدرس، صراحتاً بیان کرد. برخی معتقدند پس از این واقعه روند هجمه به اعتقادات دینی مردم و نیز جایگاه علما، از سوی دستهای مرموز، شدت گرفت و پس از پیروزی انقلاب مشروطه، شرایط را طبق خواست استعمارگران، دگرگون کرد.
پربازدیدترینهای روزنامه ها
سایر اخبار این روزنامه
بی اعتنایی 1.5 میلیارد یورویی به تولید داخل
مروری بر وضعیت شرکت های سبد سهام عدالت از نظر آخرین ارزش و وضعیت سوددهی
دورخیز برای انتخابات میان دوره ای کنگره آمریکا
کربلای 5 معادلات جهان را تغییر داد
چرا میرزای شیرازی مصرف توتون و تنباکو را حرام کرد؟
کفاش، نویسنده: پای نویسنده ها به تایلند و ترکیه باز است، به میانمار و یمن نه !
ترامپ و بازگشت فلسطین به کانون توجه جهان اسلام
تسویه ناحساب با سپرده گذاران
پلاسکو همچنان «ویرانه»
خروج مسکن و سرمایه گذاری از رکود
درخواست ۱۵۳ نماینده از روحانی: نرخ خرید تضمینی گندم اعلام شود
تکذیب ادعاها درباره پذیرش مذاکره موشکی
اجرای حکم قطع دست یک دزد
شمخانی بدون بادیگارد عادل زیر تیغ کیهان و خواستگاری در خیابان!
عاشقانه های زندگی