فرونشست تهران و هدررفت آب

چندی پیش در سفر به سوئیس روزنامه‌های این کشور و همان‌طور آلمان اظهار نگرانی کرده بودند که تهران از نظر ساختمان زمین شناختی منطقه سستی است و بارگذاری زیاد -ساختمان‌های بزرگ و سنگین- شده ضمن اینکه از آب زیرزمینی آن بیش از حد بهره‌برداری می‌شود. البته ممکن است برخی بگویند نیویورک به مراتب بیش از شهری مانند تهران بارگذاری شده و ساختمان‌های عظیم مثل برج‌های دوقلوی تجارت را در خود داشت ولی شاهد فرونشست نبود. توجه به این نکته که این دو شهر از نظر سازه زمین‌شناسی با هم متفاوتند، مهم است. آنها از این نظر خوشبخت بودند که حدود صد متر یخ روی نیویورک بود و در گذشته فرونشست‌هایش را کرده است. ضمن اینکه این شهر در مجاورت آب است و رودخانه منتهن آب شیرین دارد. بنابراین نیازی به کندن نبود که بخواهند از سفره آب زیرزمینی استفاده کنند. پس نیویورک از نظر سازه زمین‌شناختی با تهران متفاوت است، در مقابل فرونشست مقاومت‌تر است همچنین از سفره زیرزمینی برداشت نمی‌کنند. آب در زیر زمین مثل ستون عمل می‌کند. یعنی سطحی که روی آن زندگی می‌کنیم، خانه می‌سازیم و رانندگی می‌کنیم، روی ستون‌هایی از آب است که آن را نگه داشته است. درواقع ما روی طاق راه می‌رویم و ستون‌های آب طبقه خاک را نگه داشته است. هرچقدر از آب استفاده کنیم به دو صورت فرونشست اتفاق می‌افتد؛ نخست همین فرونشستی که ممتد است و حتی در برخی از نقاط تهران تا حدود 20 سانتیمتر در سال است. دوم به صورت فروچاله است که چاله‌ای حدود هفتصد تا هزارمترمربع یکباره فرو می‌ریزد. نمونه آن در کبودرآهنگ همدان و میناب است که عمقی حدود 3 تا 6 متر دارد. ولی این پدیده در تهران به دلیل استفاده از ستون‌های آبی است که از زیر زمین استفاده کرده‌ایم. تابستان همین امسال اخبار حاکی از این بود که تهرانی‌ها روزانه حدود دو میلیون مترمکعب آب مصرف کرده‌اند که نیمی از آن از سفره‌های آب زیرزمینی تامین شده است. یعنی ما داریم بیش از حد از آب بهره‌برداری می‌کنیم. راه حل چیست؟ «بر آن کدخدا باید گریست که دخلش بود 19، خرج 20» که البته این مثال در اقتصاد هم کاربرد دارد. از آنجا که همیشه باید شانس بیاوریم تا شاهد بارندگی خوبی باشیم، مصرف آب زیرزمینی کاهش یافته و طبیعت می‌تواند خودش را ترمیم کند. در مناطق بیابانی و کشتزارها اگر علف روییده شود آب به طرز معجزه آسایی ذخیره می‌شود و از این هلاکت نجات پیدا می‌کنیم. از طرفی می‌توانیم تصفیه‌خانه‌های کوچکی از شمیرانات تا شهرری و ورامین بسازیم تا آب‌های جاری در سطح را تکه‌تکه تصیفه کرده و به لوله آب تزریق کنند. یعنی مردم بدون اینکه متوجه شوند ادرار تصفیه شده می‌نوشند که هیچ مسأله‌ای هم نیست. وقتی به شما نگویند و کیفیت آب هم خوب باشد، بیماری هم تولید نمی‌کند. ولی ما این کار را نمی‌کنیم و آب آلوده شده به جالیزار و پای کاهو، گوجه فرنگی و خیار و کلم می‌رسد و این محصولات را استفاده می‌کنیم بدون اینکه خرده‌ای بگیریم! وزیر بهداشت سوئیس در کنار رودخانه راین که یک روز آتش می‌گرفت، یک لیوان آب به فرزند چهارساله‌اش داد تا بنوشد. این یعنی ما به کیفیت آب اطمینان داریم!
* استاد دانشگاه