روزنامه شهروند
1398/04/18
3 فیل در یک قفس
مهتاب جودکی| از خیلی وقت پیش قرار بود که طبیعت و محیط‌زیست را به مدرسه‌ها بیاورند. این هدف البته بیشتر رنگ شعار داشت اما اکنون در عصر بحران‌های محیطزیستی، در زمانه‌ای که آموزش از زمان کودکی می‌تواند سرنوشت آینده زمین را تحت‌تأثیر قرار دهد، کتاب‌های مدرسه در ایران چقدر از محیط‌زیست می‌گویند؟ برای کودکان، دانش‌آموزان، اهالی آینده این اقلیم، آیا همین کافی است؟کتاب‌های دانش‌آموزان امروزی زمین تا آسمان با کتاب‌های نسل گذشته- بچه‌های دهه60 و 70- توفیر دارد. هرچند باز هم این کتابها آموزش‌های درستی درباره محیط‌زیست ندارند اما گنجاندن مطالبی مربوط به طبیعت و زمین در کتاب‌های درسی، نگرش و رفتار دانش‌آموزان را نسبت به محیط‌زیست تغییر خواهد داد و مسئولت‌پذیری‌شان را بیشتر خواهد کرد.
کودکان امروز بسیاری‌شان محیط‌زیست را بعد از نابودی و تغییر بسیار دیده‌اند؛ گاوخونی را خشک دیده‌اند و دریاچه ارومیه را کم‌آب، رودخانه‌ها را کم‌‌رمق دیده‌اند و سر راهشان سدهای بسیار. در زمانه آنها حتی مدرسه‌های طبیعت که برای یادآوری و دوستی‌شان با محیط‌زیست به راه افتاده بودند، دوام نیاوردند و یکی‌یکی بسته شدند. کتاب شاید تنها بازمانده سبز آنها در مدرسه‌ها باشد. این گزارش به کتاب‌های آموزشی مدارس (چاپ 97) می‌پردازد؛ کتاب‌هایی که اگر از محتوای سبز دور نباشند، می‌توانند عبور از بحران‌های محیطزیستی را آسان‌تر کنند و دانش‌آموزان را مطالبه‌گر بار بیاورند.
کتاب‌های اول تا پنجم دبستان
بررسی کتاب‌های فارسی، علوم تجربی، علوم اجتماعی و هدیه‌های آسمان از مقطع اول تا پنجم دبستان نشان می‌دهد کتاب‌های مدرسه چندان خالی از مطالب محیطزیستی نیستند، هرچند مطالبی در آنها را- که به‌طور مستقیم قصد آموزش محیط‌زیست نداشته‌اند- می‌توان آموزش غلط تعبیر کرد.
در بین کتاب‌های آموزشی اول دبستان، در علوم تجربی به اهمیت آب، خاک، سنگ، گیاهان و حیوانات پرداخته شده است. اگر قرار بر سختگیری باشد، می‌توان درباره نبود هیچ تصویر و نامی از گونه‌های بومی این سرزمین در این کتاب گلایه کرد. این گلایه‌ای است که به انیمیشن‌های تولید ایران وارد است که شخصیت‌های آن به تقلید از انیمیشن‌های خارجی از گورخرهای سیاه و سفید و زرافه و فیل پر است و هیچ نشانی از یوزپلنگ و مم بلوچی و گور ایرانی در آنها نمی‌توان دید.
کتاب فارسی اول دبستان به نظر می‌آید بیش از کتاب علوم به ارتباط با حیوانات و گیاهان پرداخته است. در یکی از صفحات گنجشکی روی زمین افتاده، کودکِ توی نقاشی آن را به خانه می‌برد، درمانش می‌کند و دوباره پروازش می‌دهد. هر صفحه این کتاب با تصویر حیوانات و گیاهان پر شده است. در یکی از درس‌ها به تغذیه از حیوانات پرداخته شده، آبزیان خلیج‌فارس معرفی شده و یکی از درس‌ها قصه‌ای است درباره حلزون. نگاره 8 همین کتاب اما با عنوان «چه دنیای قشنگی» باغ‌وحشی بدون آب و علف را تصویر کرده است؛ سه فیل در یک قفس تنگ، دو شتر کنار قفس دو گرگ، چهار آهو میان فنس‌ها. با این‌همه این تصویر بی‌شباهت به وضع کنونی باغ‌وحش‌های کشور نیست. یا در نگاره 10، زیر عنوان «نوروز در خانه ی ما»، تصویری از خانواده‌ای پای سفره هفت‌سین دیده میشود که ماهی قرمزی در تنگ دارند.
در مقطع دوم دبستان، کتاب فارسی بسیاری از مفاهیم و واژه‌ها را از زبان حیوانات بیان کرده است. فصل هفتم درباره طبیعت است و یکی از درس‌های آن، کودکان را از دست‌زدن به حشرات و حیوانات آزاد در حیات وحش منع می‌کند. کتاب علوم هم کوتاه به این می‌پردازد که برخی کارهای انسان آب رودخانه را آلوده می‌کند و مفاهیم دیگری درباره طبیعت بیان می‌کند.
در سوم دبستان برای نخستین‌بار علوم اجتماعی تدریس میشود. در یکی از درس‌های این کتاب به اینکه ماده اولیه بسیاری از ابزار از منابع طبیعی گرفته میشود، پرداخته شده و مطلبی کوتاه درباره صرفه‌جویی می‌گوید و درسی به بازیافت اختصاص دارد.
درکتاب فارسی در فصل بهداشت، درسی به نام «آسمان آبی، طبیعت پاک» به حفظ پاکیزگی محیط‌زیست پرداخته شده و در درسی با عنوان «آواز گنجشک» به آلودگی صوتی. همچنین فصلی به نام طبیعت در این کتاب هست که یکی از درس‌های آن از اهمیت جنگل می‌گوید.
کتاب علوم تجربی این مقطع در دو بخش به اهمیت آب می‌پردازد و در بخش‌های دیگر درباره رشد آبزیان و معرفی گروه‌های خزندگان و پرندگان و پستانداران و دوزیستان.
مفاهیم مربوط به محیط‌زیست در چهارم دبستان کامل‌تر میشود. کتاب هدیه‌های آسمان به زیبایی‌های طبیعت به‌عنوان آفریده‌های خدا می‌پردازد که باید شکرگزارشان بود. این شیوه آموزش در کتاب هدیه‌ها، در مقاطع بعدی هم تکرار میشود.
علوم تجربی چهارم دبستان به سهم انسان‌ها در حفاظت از منابع انرژی و منابع طبیعی در زمین و مراقبت از این سیاره می‌پردازد. میزان تولید زباله و بازیافت آن، حفاظت از جانداران، گوناگونی گیاهان و حفاظت از آنها، زنجیره‌های غذایی جانوران و زیستگاه‌های گوناگون از مفاهیم دیگر مرتبط با طبیعت در این کتاب است.
کتاب فارسی هم از اهمیت فصول، شگفتی کوچ پرستوها و بازگشت‌شان می‌گوید قصه‌های کتاب فارسی اغلب روایتی از طبیعت است. در یکی از داستان‌ها به نام قدم یازدهم، نوشته سوسن طاقدیس، قصه‌ای از شجاعت در ادامه و تغییر و عادت‌کردن به محدودیت نوشته شده و بچه شیری به تصویر کشیده شده که مردم از فرارش از باغ‌وحش خوشحال می‌شوند.
در کتاب مطالعات اجتماعی پنجم دبستان، در فصل سرزمین ما، درسی به منابع آب ایران پرداخته شده و ایران کشوری کم آب معرفی و نمونه‌هایی از مصرف نادرست و آلوده‌کردن آب هم آموزش داده شده است. تجربه آموزش محیط‌زیست در کشورهای دیگر در کشورهای توسعه‌یافته هم برای رسیدن به محیط پایدار علاوه بر آموزش محیط‌زیست به‌صورت غیررسمی و آزاد، آموزش به شکل رسمی در مدارس انجام می‌گیرد. پژوهشی که در شماره 35 فصلنامه انسان و محیط‌زیست منتشر شده، وضع آموزش محیط‌زیست در بعضی کشورها را بررسی کرده است.
بر اساس این پژوهش در آمریکا برای گسترش فرصت‌هایی برای آموزش محیط‌زیست در طول دوره تحصیلی و همچنین آموزش بزرگسالان قانون و سند آموزش محیط‌زیست در سال 1990 تصویب شده است و در راستای این قانون، اجرای برنامه‌های آموزشی برای معلمان، حمایت‌های مالی برای ابداعات و نوآوری‌ها در فعالیتهای آموزش محیط‌زیست، تخصیص بودجه سالانه توسط کنگره بین 2 تا 3میلیون دلار به‌عنوان کمک‌مالی برای آموزش محیط‌زیست و تأسیس بنیاد ملی آموزش و پرورش محیط‌زیست برای هماهنگی بین منابع و تلاش‌های بین بخش عمومی و خصوصی، بخشی از اقداماتی است که انجام شده است.
در استرالیا همچنین با امضای اعلامیه ادلاید برای پیشبرد آموزش محیط‌زیست توسعه پایدار محیطزیستی در سال 1990، تدوین برنامه آموزش محیط‌زیست برای آینده پایدار و انتشار «آموزش برای توسعه آینده: بیانیه ملی آموزش محیط‌زیست برای مدارس استرالیا» از برنامه‌های اجراشده در سال‌های 2000 و 2005 است.
ژاپن در سال 2003 قانونی برای ترویج آموزش محیط‌زیست تصویب کرد. هدف از این قانون تقویت فعالیتهای حامی محیط‌زیست به صورت داوطلبانه و افزایش فعالیتهای آموزشی برای افزایش درک شهروندان در مورد حفاظت از محیط‌زیست است. در این راستا 56درصد از مدارس ابتدایی و 40درصد از مدارس متوسطه تا سال 2004 طرح‌های آموزشی محیط‌زیست را اجرا کرده‌اند. وزارت آموزش و پرورش همچنین «طرح سبز برای پیشبرد آموزش محیط‌زیست» را اجرا کرده است. از اقدامات دیگر این کشور می‌توان به ارایه دوره‌های تحصیلات تکمیلی ازجمله اصول آموزش محیط‌زیست در بسیاری از دانشگاه‌ها، تشکیل کمیته آموزش محیط‌زیست در آژانس محیط‌زیست ژاپن، گنجاندن داوطالبان نگرانی‌های محیطزیستی در برنامه‌های درسی و همین‌طور تهیه سه جلد راهنمای آموزش محیط‌زیست برای مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان از سوی گروه‌های آموزشی خصوصی اشاره کرد. تنها کتاب محیط‌زیست مدرسه آن‌چه در کتاب‌های دوره اول و دوم متوسطه از محیط‌زیست و ارتباط با آن آورده شده، تکمیل شده مفاهیمی است که در دوره دبستان آموزش داده می‌شد. در دوره متوسطه اما از دو‌سال پیش برای نخستین‌بار در نظام آموزشی ایران کتابی مستقل درباره طبیعت در اختیار دانش‌آموزان قرار گرفت که اگر مطالعه آن جدی گرفته شود، می‌تواند در آموزش به دانش‌آموزان اثرگذار باشد. کتاب «انسان و محیط زیست» در سال تحصیلی ۹۷-۹۶ برای نخستین‌بار در پایه یازدهم (دوره دوم آموزش متوسطه) در تمامی مدارس و رشته‌ها به‌عنوان یک درس اجباری تدریس شد و برای آموزش آن دوساعت در هفته درنظر گرفته شد، هرچند از ابتدا بسیاری از جدی‌نگرفتن این دوساعت و مطالعه‌نشدن این کتاب گلایه کرده‌اند.
کتاب انسان و محیط‌زیست که در مشورت با کارشناسان سازمان حفاظت محیط‌زیست تألیف شده، هفت موضوع آب، خاک، هوا، انرژی، زباله، تنوع زیستی و گردشگری مسئولانه را بررسی می‌کند. اطلاعات پیچیده علمی ندارد و تنها مفاهیمی که دانش‌آموزان از پیش با آنها آشنا بودند، کامل‌تر بیان شده است.
آرش یوسفی، مدیر كل دفتر آموزش محيط‌زيست سازمان، درباره آموزش محیط‌زیست در مدارس به «شهروند» می‌گوید: «اینکه آموزش محیط‌زیست در مدارس نهادینه شود، به تازگی شروع شده و هنوز نیازمند تمرین و تجربه است. معتقدم که همچنان باید روی معلمان کار کنیم تا آنها هم برای این آموزش آمادگی کامل را داشته باشند. با وجود این نیاز اما هنوز ظرفیت این آموزش در آموزش و پرورش وجود ندارد و این موضوع دست و پای ما را بسته است.»
او ادامه می‌دهد: «متاسفانه حتی به کتاب انسان و محیط‌زیست هم به‌عنوان یک درس اصلی نگاه نمی‌شود و از نگاه مدارس و اغلب معلمان یک درس حاشیه‌ای است. به‌طورکلی اما سازمان محیط‌زیست با وزارت آموزش و پرورش در این‌باره از گذشته در تعامل بوده و درحال حاضر هم کتاب‌های درسی به خوبی رصد می‌شوند.» آموزش به معلمان؛ راهی برای تربیت نسلی دوستدار محیط‌زیست
علی بهشتی‌نیا، معلم متوسطه| کتاب‌های آموزش محیط زیستی اتفاق بزرگ و خوبی بود که طی چند سال در بخش تألیفات در آموزش‌وپرورش افتاد و می‌توان گفت این کتابها فوق‌العاده‌اند؛ البته یکی از نقدهایی که فعالان محیط زیست به آن وارد می‌کنند، مباحثی است که به موضوع سدسازی پرداخته و فعالان و دلسوزان محیط زیست آن را نوعی تبلیغ می‌دانند که درنهایت به ضرر محیط زیست است. محیط زیست و مباحث آن اهمیت بالایی دارند و جوامع به فراخور شرایط و اهدافشان برنامه‌های دقیقی را برای آن در نظر گرفته‌اند و کتاب‌هایی با این موضوعات در ایران می‌تواند گام موثری برای رفتن به سوی اهداف بزرگتر باشد. یکی از مسائلی که در این حیطه باید به آن توجه داشت، این است که معلمانی که این دروس را تدریس می‌کنند دوره‌ای در این زمینه نمی‌بینند و در بهترین حالت معلمانی‌اند که از رشته زمین‌شناسی یا شیمی فارغ‌التحصیل شده‌اند. مسأله بعدی این است که در بعضی مدارس این درس برای پرکردن ساعات کم معلمان در نظر گرفته میشود و درنهایت از رسالت اصلی این درس دور می‌ماند. تصمیم‌گیری برای ارایه این درس اهمیت بالایی دارد اما متاسفانه حساسیت لازم برای ارایه آن وجود ندارد. بشخصه معتقدم آموزش‌وپرورش بزرگترین تولیدکننده زباله است! در آموزش‌وپرورش رویه‌ها و عاداتی وجود دارد که اصلاح آنها کمک زیادی به محیط زیست می‌کند. یکی از موارد، مصرف بالای کاغذ است که به کار بردن راهکارهای اصولی و درست تجربه‌شده جوامع دیگر می‌تواند این معضل را حل کند. درواقع برای گفتن از محیط زیست و تربیت نسلی دوستدار محیط زیست نیاز است خود آموزش‌وپرورش و معلمان در وهله اول نکات محیط زیستی را رعایت کنند و نسبت به آموزش آن رغبت داشته باشند تا در بلندمدت روی دانش‌آموزان تأثیرگذار باشد. آموزش مسائل مربوط به محیط زیست کاری «ان‌جی‌او»یی است و به آن باید به شکل مردم‌نهاد پرداخت. تنها اینکه معلمی یک ساعت در هفته محتویات کتابی را آموزش بدهد و دانش‌آموز برای گرفتن نمره مطالبی را حفظ کند، ما را به نتیجه دلخواه نمی‌رساند؛ به‌عنوان مثال من بشخصه راهکارهای انگیزشی را در کلاس‌های درسم اجرایی می‌کنم و با جرأت می‌توانم بگویم تأثیر مثبت آن را دیده‌ام. یکی از این راهکارهای انگیزشی که اجرایی می‌کنم این است که دانش‌آموزانی که از کالاهای ایرانی یا از دفاتر سال‌های گذشته‌شان استفاده می‌کنند، برای آنها نمره‌ای در نظر می‌گیرم و خوشبختانه از سوی دانش‌آموزان استقبال شده است؛ البته یک‌سری از مدارس در این زمینه هزینه و از فعالان و دوستداران محیط زیست دعوت می‌کنند و به صورت پروژه‌ای مبحثی محیط زیستی را طی سال به دانش‌آموزان آموزش می‌دهند.
سایر اخبار این روزنامه
یک گاندو و این همه گاف
پشت‌پرده آن نامه اضطراری چه بود؟
دوربرگردان ستاره‌ها به سمت ایران!
یک قاتل سریالی جذاب!
ضرب‌الاجل برای 3800 ملک نجومی
مقابله همه جانبه با زلزله در مسجدسلیمان
سیستم عامل ملی به چه دردی می‌خورد؟
مالیات سکه سپرده گذاران ارزی را پراند
پشت پرده لیست عجیب ویلموتس
گروهان زندگی
3 فیل در یک قفس
هنگام وقوع زلزله و پس از آن چه باید کرد؟
درخواست اعدام برای قاتل مامور بدرقه که در زندان هم آدم کشت!
هجوم کلاهبرداران به مسکن مهر 400 میلیون تومانی
صفحه شهرونگ
یک گاندو و این همه گاف
همه به شما امیدوارند آقای رئیسی
هم چوب را خوردیم هم پیاز را!
