روزنامه ابتکار
1399/03/13
«ابتکار» به بهانه درگذشت حسن توفیق، تاریخچه نشریات طنز در ایران را بررسی می‌کند از «توفیق» تا «خط‌خطی»
گروه فرهنگ و هنر – شاید بتوانیم بگوییم که ما ایرانی‌ها مردمی طنزپردازیم. تقریبا برای هر اتفاق جدی‌ای شروع می‌کنیم به جوک ساختن، شاهدش هم شبکه‌های اجتماعی! از قیمت پراید گرفته تا آلودگی هوا و گرانی همه چیز برای ما می‌تواند دستمایه شوخی باشد، شوخی‌هایی که شاید بیشتر از هر نگاه انتقادی جدی‌ای مسائل و مشکلات را مورد هدف قرار می‌داد و به‌گونه‌ای به آن می‌پردازد. اما با این وجود در حال حاضر تعداد مجله‌های طنز و فکاهی در کشور به تعداد انگشت‌های یک دست هم نمی‌رسد.هنوز که هنوز است، خاطرات «گلآقا» در ذهن بسیاری از ایرانی‌ها باقی مانده است. مرور بعضی از مطالب این مجله همچنان پس از گذشت این همه مدت لبخندی تلخ را مهمان لب‌هایمان می‌کند. اما چه شد که دیگر مجله‌های طنز در ایران به قدرت گذشته فعالیت نمی‌کنند؟
نخستین نشریه مصور ایران که در آن به مسائل فکاهی هم پرداخته می‌شد، «کشکول» نام دارد که در اصل ضمیمه «ندای وطن» بود. پس از آن هفته‌نامه «آذربایجان» منتشر شد که آمیخته‌ای از مطالب جدی، طنز و کاریکاتور بود اما نشریه «حشرات‌الارض» را که سال ۱۲۸۷ خورشیدی نخستین شماره آن منتشر شد باید نخستین نشریه کاملا طنز ایران لقب داد. «حشرات‌الارض» روزنامه‌ای مصور و فکاهی بود که حاجی میرزا آقا بلوری آن را به سبک روزنامه ملانصرالدین قفقاز در تبریز منتشر کرد.
البته محیط طباطبایی، در کتاب تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران و «جهانگیر صلح‌جو» در کتاب تاریخ مطبوعات در ایران و ادوارد براون ایران‌شناس معروف در کتاب تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، اولین روزنامه فکاهی و طنز چاپ شده در ایران را «طلوع مصور» در بوشهـر ذکر کرده‌اند. ولی واقعیت این است که اولین نشریه فکاهی چاپ شده در ایران «شبنامه» نام داشت که پس از «شاهـسون»، در واقع دومین نشریه فکاهی بود که به طور مخفی و مرتب با مطالبی طنزآمیز با چاپ ژلاتین سال‌ها در تبریز به چاپ می‌رسید. این نشریه در سال ۱۳۱۰ قمری به مدیریت علی‌قلی‌خان آذربایجانی ایجاد شد. عده‌ای نیز «طلوع مصور» را، نخستین روزنامه فکاهی ایران می‌دانند. روزنامه «طلوع مصور» فکاهی بوده و «عبدالحمید خان ثقفی متین‌السلطنه» آن را در شهر بوشهر به سال ۱۳۱۸ هـنگام انجام ماموریت خود در گمرک بنادر، منتشر کرد.
اما شاید «باباشمل» را باید اولین نشریه فکاهی قدرتمند در ایران دانست. این نشریه انتقادی و طنزآمیز دهه ۱۳۲۰ خورشیدی در ایران توسط رضا گنجه‌ای، هر هفته روزهای پنجشنبه در هشت صفحه به زبان فارسی در تهران منتشر می‌شد. رضا گنجه‌ای از نام مستعار باباشمل استفاده می‌کرد و تا پایان عمر به این نام مشهور بود. پس از خروج رضاشاه از ایران در شهریور ۱۳۲۰ ه.ش و تغییر اوضاع سیاسی روز گنجه‌ای به تشویق حاج اسماعیل امیرخیزی، به فکر انتشار نشریه‌ای فکاهی افتاد. اولین شماره باباشمل در روز پنجشنبه ۲۵ فروردین ۱۳۲۲ منتشر شد و برخلاف انتظار گنجه‌ای نسخه‌های آن به سرعت نایاب شد، به گونه‌ای که او مجبور به تجدید چاپ آن شد.
لحن این نشریه همیشه آمیخته به هجو و طنز نبود و اگر مصالح جدی کشور به میان می‌آمد، مثل تاثیرات جنگ جهانی دوم در کشور و اشغال آذربایجان گاهی لحن جدی و صریح پیدا می‌کرد. این مجله سال 1326 برای همیشه تعطیل شد.
دو دهه بعد، یک مجله فکاهی دیگر، توانست در ایران قدرت بگیرد. این بار نوبت هیئت تحریریه هفته‌نامه «توفیق» بود که همه ارکان حکومت را تند و تیز نقد کنند اما به زبان طنز و شوخی. به همان اندازه که دستگاه دیوانی کشور گسترش یافته بود، طنازهای توفیق مجال بیشتری برای نقد داشتند. شهرداری و اتوبوسرانی، وزارت دارایی و اداره مالیات، شرکت دخانیات و همه ادارات دولتی و نمایندگان مجلس از نیش‌های توفیقی‌ها در امان نبودند.
در این میان نشریات طنز و فکاهی منتشر می‌شدند اما چندان که باید مورد توجه مردم قرار نمی‌گرفتند تا اینکه در ۱ آبان سال ۱۳۶۹ اولین نسخه هفته‌نامه «گلآقا» توسط کیومرث صابری فومنی منتشر شد که با نایاب شدن نسخه‌های اولیه، دست‌اندرکاران این مجله مجبور به تجدیدچاپ آن شدند.
گلآقا در روزگاری منتشر شد که دو جناح سیاسی، مرحله جنینی را پشت سر گذاشته و عملا رو در روی هم قرار گرفته بودند. در این شرایط انتقاد به هر یک از سازمان های دولتی، بسته به قرابت وزیرش با هر جناحی، یک حرکت اساس سیاسی و به معنای جهت‌گیری جناحی تعبیر می‌شد.
به نظر می‌رسید گلآقا با رونق‌تر از همیشه پیش برود اما بیماری، گلآقا را از پای درآورد. موسسه‌اش را چند سالی گل‌نسا سرپا نگه داشت اما در سال 1387، عرصه بر او هم تنگ شد و گلآقا برای همیشه به تاریخ مطبوعات پیوست.
حالا اما شاید یکی دو مجله طنز قوی در کشور به صورت کاملا مستقل از رسانه‌های دیگر منتشر شوند، یکی «خط‌خطی» و دیگری «طنز و کاریکاتور». «خط‌خطی» ماهنامه‌ای به زبان طنز است که از فروردین ۱۳۹۰ تا کنون منتشر میشود و نگاهی عامه‌پسندانه و طنز به وقایع روز دارد. این ماهنامه از ابتدا به عنوان یک نشریه تبلیغاتی طنز با بهترین کیفیت چاپ و کاغذ منتشر شد و امین مویدی سردبیر و احسان ناظم بکایی مدیر تحریریه بود. سپس یک شورای سیاستگذاری تشکیل شد و سه دبیر موضوعی برای طنز سیاسی (نیما دهقانی، بعدا شهرام شهیدی) طنز اجتماعی (سوشیانس شجاعی‌فرد) و طنز فرهنگی و ورزشی (مسعود مرعشی) تعیین شدند و هادی حیدری معاون سردبیر شد. دوره سوم با سردبیری شهرام شهیدی با حفظ بدنه قبلی و بدون حضور دبیران پیشین بوده است.
اما ماهنامه «طنز و کاریکاتور» که از آذرماه ۱۳۶۹ فعالیتش را آغاز کرده، هنوز هم به طور منظم منتشر میشود. مدیرمسئول و سردبیر این مجله جواد علیزاده، کاریکاتوریست و کارتونیست پیشکسوت و بین‌المللی ایران است.
امروزه طنز و فکاهیات چه به صورت کاریکاتور و کارتون و چه نوشتاری بسیار گسترده شده و ستون‌هایی هم در نشریات مختلف به این موضوع اختصاص یافته است. در فضاهای مجازی در سایت‌های شخصی، سایت‌های تخصصی و شبکه‌های اجتماعی نظیر توئیتر و اینستاگرام هم شاهد فعالیت جسته و گریخته طنزپردازان هستیم اما با این وجود جای نشریات سنتی فکاهی در ایران خالی است. یکی از فواید این گونه نشریات این است که می‌تواند شیوه‌ای برای ارائه فکاهیات و طنزی مقبول، وزین و مورد قبول جامعه تبیین کند و به صورت یک معیار کتبی درآید تا آنچه در فضاهای مجازی منتشر میشود با آن محک زده شوند. شاید تنها همین یک دلیل بر لزوم و ضرورت وجود این گونه نشریات کافی باشد.
اما نشریات طنز می‌توانند بهترین کمک برای رسیدن به فردایی روشن باشند. جامعه‌ای که در آن نشریه طنز چاپ شود، جامعه‌ای است رو به تکامل که مردم و مسئولش رفتار خود را در آیینه طنز می‌بینند و به کاستی‌های کار خود واقف می‌شوند.
کاش در کشور ما مجله طنز بیشتری وجود داشت تا طنزنویس با زبان شیرین خود اشتباه‌ها و نابهنجاری‌های اجتماعی و سیاسی را نقد کند. صد حیف که گاه مردم و مسئولان دوست دارند از رک‌ترین عبارت‌ها و گاه تندترین نقدها بر ضد یکدیگر استفاده کنند اما حاضر نیستند حتی یک نشریه طنز را تحمل کنند، نشریه طنزی که دستش تیغ دارد، اما تیغ جراحی، برای بهبود، نه برای نابودی.
سایر اخبار این روزنامه
ترامپ خواستار برخورد قاطعانه با معترضان شد
ششمین شب ناآرامی در ۷۵ شهر آمریکا
جلال خوش چهره
ترامپ در برزخ
گزارش تلخ رئیس سازمان بازرسی به رئیس قوه قضائیه درباره مرگ «آسیه پناهی»
دستور قضایی نداشتند و اسپری فلفل زدند
«ابتکار» به بهانه درگذشت حسن توفیق، تاریخچه نشریات طنز در ایران را بررسی می‌کند
از «توفیق» تا «خط‌خطی»
با گذشت بیش از ۶ ماه، بالاخره آمار رسمی کشته‌شدگان اعتراضات آبان 98 اعلام شد
230 کشته، 7000 مجروح و 60 مرگ به دلیل نامعلوم!
«ابتکار» پیامدهای ارزان‌فروشی برای تسخیر بازارهای اقتصادی را بررسی کرد
دام «دامپینگ» برای اقتصاد ایران
«ابتکار» از دشواری‌های تحصیل دانش‌آموزان استثنایی در روزهای کرونازده گزارش می‌دهد
رئیس قوه قضائیه:
با عامل جنایت گیلان برخورد عبرتآموز خواهد شد
هشدار وزیر بهداشت:
کرونا چموش‌تر شده است
