روزنامه مردم سالاری
1399/08/28
بحران فرانسه؛ منازعه حق آزادی بیان و احترام به مقدسات؟
طی چند سال اخیر، کاریکاتورهای تحریک آمیز هفته نامه شارلی اِبدو، با کنایه‌های نیشدار و هجوآلود نسبت به شخصیت‌ها و عقاید دین اسلام، هم موجب اعتراضات مدنی مسلمانان فرانسه و سایر کشورها و هم واکنش‌های تروریستی مسلحینی با شعارهای اسلامی شده است. از وقتی که ماکرون تهاجمات را «تروریسم اسلامی» نامید، انزجار مسلمانان فرانسه و حملات خونین افراطیون افزایش یافت.علاوه بر کُشت و کُشتاری که تاکنون ادامه داشته، مواضع دولت فرانسه به تنش‌های داخلی افزوده و حتی باعث کدورت دیپلماتیک فرانسه با برخی کشورهای اسلامی شده است. مسلمانان مقیم فرانسه می‌گویند مقدسات نباید مضامین کاریکاتورها گردند زیرا مصداق کُفر و هتک حرمت مقدسات است. مقامات فرانسوی و مدافعین شارلی ابدو می‌گویند اینها محدود ساختن آزادی مطبوعات است ولی آزادی بیان و سکولاریسم ارزش‌های اساسی و غیرقابل عدول مملکت فرانسه هستند و باید از آنها محافظت کنیم. آیا در بحران فرانسه با تعارض آشتی‌ناپذیر «حق آزادی بیان» و «احترام به حریم مقدسات» مواجه هستیم؟ این سؤال را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
شارلی اِبدو (Charlie Hedbo)، به معنای هفته نامه شارلی، نشریه‌ای فکاهی است که خط مشئ خود را ضدنژاد پرستی و ضد مذهب اعلام کرده است. بعد از انتشار معدودی کاریکاتور کنایه‌دار و اغلب تحریک‌آمیز، در چند سال اخیر مورد حملات خونین از جانب مهاجمینی که شعار اسلامی سر داده‌اند قرار گرفته است. در ۷ ژانویه ۲۰۱۵ حمله‌ای مسلحانه و مرگ‌بار به دفتر مجله رخ داد. در این حمله ۱۲ نفر کشته شدند که چهار نفر از کاریکاتوریست‌های مطرح فرانسوی از جمله سردبیر هفته‌نامه نیز در میان قربانیان بودند. پلیس اعلام کرد مهاجمان که دو نفر بودند، هنگام خروج فریاد می‌زدند: «الله اکبر»، انتقام پیامبر را گرفتیم.
در واکنش به کاریکاتورهای دیگر، حملات نیز تاکنون ادامه یافته است. در 16 اکتبر 2020 عده‌ای با سر دادن شعار اسلامی، یک معلم تاریخ را که در کلاس درس کاریکاتوری از شارلی ابدو را نشان داده بود، فجیعانه به قتل رساندند. در 29 اکتبر نیز مهاجمی با چاقو در نزدیکی کلیسایی در شهر نیس سه نفر را کشت و چند نفر را زخمی کرد. این بحران در فرانسه روز به روز بالا گرفته و معلوم نیست به کجا
انجامد.
همگی حملات فوق به دلایل زیر محکوم و نادرست هستند. اولا باعث ایجاد برداشت منفی از چهره اسلام در جهان میشود. بهانه طبیعی برای مسئولین کشور فرانسه جهت محدود ساختن حقوق مدنی مسلمانان آن کشور فراهم می‌‌آورد. موجب سمپاتی و حمایت مردم غیرمسلمان، رسانه‌ها و دولت فرانسه و نیز ناظرین بین‌المللی با نشریه شارلی ابدو و خط مشئ آن می‌گردد. و آخر اینکه کج روی‌های شارلی ابدو مستحق مجازات ترور و قتل نیست. مقامات فرانسوی در دفاع از شارلی ابدو به حق آزادی بیان استناد می‌کنند. موضوع آزادی بیان در ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر مطرح شده است. مفهوم آزادی بیان در این ماده را بایستی به دو وجه مهم «آزادی بیان عقاید» و «آزادی ابراز نظر، به هر شیوه و رسانه‌ای» تفکیک کنیم که در متون فارسی به این دو موردِ ذاتا متفاوت، تک اصطلاحِ آزادی بیان اطلاق میشود. این ساده‌سازی می‌تواند موجب فهم و تحلیلِ اشتباه از موضوع گردد. در وجه اول، بیان آزادانه حقایق و نقد عقاید مطرح است، ولی دومین وجه، ناظر بر انتخاب هر رسانه‌ای برای ابراز هر ایده و نظر است. در ادامه استدلال می‌کنیم هیچ دو مفهوم از آزادی بیان، خط مشئ شارلی ابدو را توجیه
نمی‌کند.
تحلیل‌های فراوانی از این پدیده عقیدتی – اجتماعی بر مبنای الگوهای حقوقیِ حق آزادی بیان و حرمت حریم مقدسات در رسانه‌ها به عمل آمده و مواضع مختلفی اتخاذ شده است. در سطور زیر استدلال می‌کنیم تعارضات مابین (الف) حق آزادی بیان و آزادی مطبوعات، و (ب) مقدسات دینی و غیردینی که چه در قالب عقاید و چه در جایگاه تعلقات عاطفی، در اذهان معتقدین بسیاری قرار دارند، از حساسیتی برخوردار است که صرفا بر حسب «الگوهای حقوقی» قابل حل نیست. زیرا تحریک و به سخره گرفتن مقدسات، باعث «جراحات ذهنی و روحیِ» مؤمنین احساسی میشود که ممکن است آنها را لاجرم به گروه‌های افراطی پیوند بزند. بینش مقامات فرانسوی موضوع جراحات ذهنی و روحی را مورد غفلت قرار می‌دهد. موضوع دیگر این است که اگر آزادی بیان ارزش تلقی می-شود در اصل برای این است که زمینه و امکانات برای «بیان حقایق» و «نقد عقاید» چه در عرصه نظری و چه در حوزه‌های ارزشی، هم مجاز و هم فراهم گردد. تمسخر و دست انداختن اشخاص و اعتقادات دینی، نه ادله‌ای را مورد تحلیل نقادانه قرار می‌دهد و نه دریچه‌ای برای وصول و ایضاح حقیقت
می‌گشاید.
اگر نقدی بر یک باور دینی – با دامنه عمل اجتماعی – وجود دارد، جایش کاریکاتور نیست و حق آزادی بیان نیز آنرا موجه جلوه نمی‌کند. بلکه جایش حوزه گفتمان نظری است تا آموزه‌های فوق مورد نقد و مباحثه قرار گیرد و – به جای انزجار و انتقام – به نتایج اصلاحی در عقاید و ارزش‌ها منجر شود. به عبارت دیگر، حق آزادی بیانِ عقاید و حقایق، قادر به حمایت از اقدامات شارلی ابدو نیست. البته بر این واقعیت واقف هستیم که برخی اَشکال هنری از قبیل نقاشی-های دیواری یا کاریکاتورهای کنایه آمیز در مقاطع تاریخی کشورهای مختلف، برای اعتراض به فضای بسته یا قوانین سیاسی، فراوان مورد استفاده قرار گرفته و تأثیر خود را برجای نهاده‌اند. این شرایط در مورد شارلی ابدو ابدا صدق نمی‌کند. بنابراین، مدافعین شارلی ابدو تنها می‌توانند به مقوله «آزادیِ بیان ایده‌ها با هر رسانه‌ای» که در ماده 19 اعلامیه قید شده، توسل جویند که به نظر می‌رسد منظور مقامات فرانسوی نیز این قسمت از ماده 19
است.
همانطور‌که در تفسیر این ماده، مطرح شده، آزادی مندرج در آن، مقید به رعایت برخی محدودیت‌هاست که رعایت سلامت و آرامش عمومی جامعه از جمله آنهاست. نوشتجات یا کاریکاتورهای تحریک آمیز و متلک گونه ای که سر به سرِ بخشی از جامعه یا عقاید دینی یا غیردینی می‌گذارند، نه تنها مورد هدف و تاکید فلسفه و نَفس آزادی بیان نیستند بلکه به سپهر گفتمانی عموم جامعه لطمه می‌زنند. مواجهه و منازعه عقاید مخالف، نیازمند فضایی غیرهیجانی و به دور از عواطف منفیِ انزجار، تنفر و انتقام است. حتی اگر از منظر آزادیِ شیوه و انتخاب رسانه، به شارلی ابدو بنگریم ملاحظه می‌کنیم که این نشریه به سپهر گفت‌وگو، لطمات فراوانی زده است و کمک فراوانی کرده تا فضای ادله محورِ گفت‌وگو، جایش را به تحریک احساسات منفی، ایجاد انزجار، تصمیم به انتقام و در نهایت کُشت و کُشتار دهد. کاریکاتوریست-های شارلی ابدو دنبال چه هستند؟ شاید خود را مجاهدین جبهه مبارزه برای آزادی بیان می‌پندارند. اگر قصد انتقاد از روابط طارق رمضان (پژوهشگر اسلام شناس سوئیسی) را داشتید، آن موقع که هنوز اتهامی هم ثابت نشده بود، چرا پای ارکان شریعت اسلام را آنهم به شیوه هرزه نگاری وسط کشیدید؟ طارق رمضان چه ارتباطی با مبانی اعتقادی اسلام دارد؟ قطعا می‌توانستید پیش بینی کنید با نفرت و واکنش خشونت آمیز مسلمانان و در نتیجه اختلال در جامعه مواجه می‌شوید. در کل، شارلی ابدو باعث تفرقه شده و به حل ناپذیری اختلاف نظرات دامن زده است. جامعه فرانسه شدیدا نیازمند فضایی مسالمت آمیز برای تفاهم بین مسلمانان و دولتش است و در شرایط کنونی تلاش بسیاری برای ترمیم اوضاع
لازم است.
حال با توجه به احتمال افزایش مواجهه ارزش‌های دولت فرانسه و مسلمانان مقیم، فرانسویان چه باید بکنند؟ مسلمانان فرانسه ضمن انفصال کامل خود از افراطیون، مقامات و مردم فرانسه را متقاعد کنند جریانات تروریستی یا سیاسی به نام اسلام ارتباطی به اعتقاد آنان که ماهیتا سیر و سلوک معنوی است، ندارد. از طرف دیگر، اطلاق تروریسم اسلامی هیچ دردی را دوا نمی‌کند. نخست باید شارلی ابدو کاریکاتورهای تحریک آمیز را متوقف و آنرا اعلام کند. همزمان بایستی کمیته‌ای متشکل از جامعه شناسان، رهبران مسلمانان و نمایندگانی از نهادهای امنیتی و دولت فرانسه تشکیل شود تا ضمن ترمیم روابط و روحیات قربانیان فرانسوی و مسلمانان مقیم، برای آرامش و گفت‌وگو
اقدام کنند.
*استاد دانشگاه
سایر اخبار این روزنامه
کرونا، پشت باجه بانک‌ها!
در مرحله دوم انتخاب نماینده مدیران مسئول تجدید نظر کنید
هنوز اظهارنظر درباره بررسی صلاحیت‌ها سخت است
دولت هیچ اهمالی درخصوص جان مردم نخواهد داشت
خبر
وعده‌هايي كه محقق نشد
بحران فرانسه؛ منازعه حق آزادی بیان و احترام به مقدسات؟
دورنمای شفاف همکاری‌های امنیت‌ساز ایران و عراق
نگاه مبهم کرملین به آتش‌بس قره‌باغ
واکنش تند تهران به طرح ترامپ برای حمله به مراکز اتمی ایران
شکست سیاست‌های ترامپ در قبال ایران
وضعیت اقتصادی رونق می‌گیرد
