روزنامه خراسان
1399/11/09
عجایب تاریخی 300 ساله در خیابان ارگ مشهد
جواد نوائیان رودسری - از منظر تاریخ شهرسازی، خیابان ارگ مشهد قدمتی کمتر از 100 سال دارد؛ اما شاید کمتر کسی بداند که این خیابان 100 ساله، بر هویتی 300 ساله مستقر است. نقل است که ملک‌محمود سیستانی، پس از تصرف مشهد در ششم جمادی‌الثانی سال 1135 (23 اسفند 1101)، در این منطقه سنگ بنای ارگ حکومتی مشهد را گذاشت. تا پیش از آن، محل استقرار حاکمان شهر، «چهارباغ» واقع در بالاخیابان بود که به دلیل قرارگرفتن در مرکز شهر، وسعت و امکانات دفاعی چندانی نداشت. این دوران، مقارن عصر هرج و مرج پس از سقوط صفویه است. بقایای نیروی صفویان زیر پرچم تهماسب دوم گردآمدند و او هم با مدد سردارانی چون نادر و فتحعلی‌میرزای قاجار، در پی احیای قدرت صفویه بود. نادر که از گذشته با ملک‌محمود تخاصم داشت، کوشید تا مشهد را از وی بگیرد و در نهایت، حدوداً در سال 1106 خورشیدی، موفق به این کار شد. با توجه به استقرار ملک‌محمود در ارگ حکومتی مشهد، این منطقه باید شاهد سنگین‌ترین درگیری‌ها میان قوای نادر و ملک‌محمود بوده‌باشد. به هر حال، پس از این واقعه، ارگ مشهد همچنان به عنوان منطقه‌ای مهم و راهبردی که محل زندگی حاکم شهر و ابواب‌جمعی او بود، محسوب می‌شد و به تدریج توسعه پیدا کرد؛ هرچند که طبق گزارش مشهور «مکتب شاهپور» که در سال 1313 تنظیم شده‌است، حاکمان مشهد همچنان در چهارباغ اقامت می‌کردند و ارگ به منزله قلعه نظامی آن‌ها در شهر بود. قرارداشتن ارگ مشهد در این منطقه، باعث شد که به‌تدریج، بخشی از ادارات دولتی و نهادهای حکومتی، به ویژه در دوره قاجار، به آن منتقل شود. به عنوان نمونه، اداره گمرک، پستخانه، نظمیه، تلگرافخانه، عمارت توپخانه و همین‌طور کنسولگری دولت انگلیس که امروزه جای خود را به کنسولگری پاکستان داده‌است، در همین محدوده ایجاد شد. به این ترتیب، ارگ حکومتی مشهد کم‌کم وسعت خود را از دست داد و در هر زمان، بخشی از آن در اختیار نهادها یا سازمان‌های دولتی و نظامی قرار گرفت. ارگ حکومتی مشهد، منطقه‌ای پردرخت و مصفا بود؛ باغ‌ملی به عنوان موقوفه حاج‌حسین ملک، یکی از بقایای آن ناحیه سرسبز است که امروزه در حاشیه خیابان ارگ قرار دارد. رضاقلی‌خان هدایت در کتاب «روضةالصفای ناصری» درباره مساحت ارگ مشهد می‌نویسد: «ارگ در یک‌طرف شهر افتاده، دیوار ارگ میانه مغرب و شمال 400 ذرع (حدود 416 متر) و تمام اطراف ارگ 1246 ذرع (1296 متر) است و 32 برج دارد.» طبق گزارش رضاقلی‌خان، محیط ارگ مشهد، چیزی حدود 3/1 کیلومتر بود. این بنا، تقریباً تا اوایل دهه 1300 خورشیدی، مرکزیت و موقعیت سیاسی خود را در مشهد حفظ کرد. در دوره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه، این قلعه مستحکم، شاهد قیام مردم و حمله آن‌ها به مرکز حکومتی، به دلیل ظلم و ستم بی‌اندازه حاکم بود. کانون نهضت تنباکو در مشهد یکی از اتفاقاتی که منطقه ارگ در طول تاریخ 300 ساله خود با آن روبه‌رو شد، قیام مردم مشهد علیه عوامل کمپانی انگلیسی رژی در مشهد بود. طبق گزارش یوسف متولی‌حقیقی در جلد نخست کتاب «تاریخ معاصر مشهد»، قلعه‌ای که کمپانی انگلیسی برای انحصار توتون و تنباکو در مشهد احداث کرد، کمی بیرون از دروازه ارگ و بر فراز یک بلندی قرار داشت. با صدور فتوای تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی، مشهد به کانون تقابل با این قرارداد استعماری تبدیل شد و مردم شهر در اعتراض به فعالیت کمپانی رژی، به سوی قلعه آن‌ها حرکت کردند و منطقه ارگ، به کانون ابراز انزجار از انگلیسی‌ها تبدیل شد؛ آن‌گونه که نماینده کمپانی، شب را در ارگ حکومتی یا کنسولگری انگلیس گذراند و از این لحاظ، خیابان و منطقه ارگ با این واقعه تاریخی پیوندی ناگسستنی دارد. اقدام شجاعانه کلنل پسیان از وقایع مهم دیگری که در محدوده خیابان ارگ امروزی رخ داد، بازداشت قوام‌السلطنه در 13 فروردین سال 1300 خورشیدی به دست کلنل محمدتقی‌خان پسیان است. ساختمان نظمیه، در محدوده‌ای که امروز مرکزی نظامی در آن مستقر است، قرار داشت. قوام‌السلطنه، حاکم وقت که به دلیل رفتارهای منفعت‌طلبانه، در بین مشهدی‌ها مخالفان فراوانی داشت، هنگام بازگشت از تفرجگاه وکیل‌آباد در سیزدهمین روز نوروز، مقابل ساختمان نظمیه بازداشت شد و پسیان او را تحت‌الحفظ به تهران فرستاد. در واقع خیابان ارگ، مکانی است که به نوعی، در آن حکومت کلنل پسیان در مشهد آغاز شد. ابتکار «موسیو لولو» و آغاز تحولات ارگ منطقه ارگ از اواخر دوره قاجار، دچار تحولات بنیادین شد. در سال 1293 خورشیدی، سنگ بنای میدان بزرگ ارگ، حدوداً در محل فعلی بانک ملی شعبه مرکزی مشهد، توسط «موسیو لولو»، مستشار بلژیکی اداره مالیه گذاشته‌شد. او این محل را با سلیقه خودش مشجر کرد و هنوز هم می‌توان ردی از درختان سپیدار و صنوبری که او، حدود 106 سال قبل کاشته‌است، در این منطقه یافت. میدانی که به ابتکار «لولو» ساخته شد، در سال 1307 خورشیدی دوباره موردتوجه قرار گرفت و اطراف آن را گلکاری کردند تا امتداد خیابان ارگ، نخستین خیابان مدرن مشهد، به آن‌جا منتهی شود. همزمان ساختمان اداره شهرداری مشهد، اداره پست و تلگراف، ارکان حرب، نظمیه، اداره ثبت و گمرک نیز، در راستای این میدان، جانمایی شد و خیابان ارگ شکل و شمایل یک خیابان مدرن را به خود گرفت. پس از آن، نخستین سینماهای شهر مشهد و مغازه‌هایی که محل عرضه کالاهای لوکس بود، در این خیابان ایجاد و باغ ملی، به مکان تفریحی و تفرجگاهی خانوادگی مبدل شد. منزل حاج‌حسین ملک، با بیش از 1650 متر مربع وسعت، در حاشیه این خیابان، نشان می‌دهد که کارهای عمرانی در آن، در دوره قاجار آغاز شده و بعدها، ادامه یافته‌است. کوچه ارگ، نخستین کوچه شهر مشهد که صاحب چراغ برق شد هم، به همین خیابان متصل است. در سال 1316 خورشیدی، هتل پارس، در حاشیه این خیابان و مقابل باغ‌ملی ساخته شد؛ این هتل، هم‌اکنون، قدیمی‌ترین هتل فعال تاریخ ایران است. سازنده آن یک تاجر روس بود که بعدها هتل را به یک ایرانی فروخت. به این ترتیب، خیابان ارگ در دهه 1320، به مهم‌ترین خیابان شهر مشهد و مکان قدم‌زدن و تفریح مردم مبدل شد. در اطراف این خیابان، مکان‌هایی مانند کافه «داش‌آقا» شکل گرفت که پاتوق شعرا و نویسندگان معروفی مانند مهدی اخوان‌ثالث، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، دکتر علی شریعتی و پرویز خرسند بود؛ در واقع خیابان ارگ در هویت شهر مشهد و تاریخ معاصر آن، نقشی اساسی و غیر قابل انکار دارد.
سایر اخبار این روزنامه
7 میلیون تومان؛تازه ترین محاسبه غیررسمی از خط فقر
روایت عجیب مارگزیده ترین مرد ایران!
ماجرای ۵۵ سال عشق و عاشقی پروفسور کردوانی و همسرش
عجایب تاریخی 300 ساله در خیابان ارگ مشهد
صندوق بین المللی پول: ایران امسال از رکود خارج می شود
مسئولان خطاکار بخوانند!
واکنش ها به درخواست روحانی برای احضار به جای وزیر جوان
موج همسان سازی با صدای بلند
مهرداد میناوند بر اثر کرونا درگذشت
کمبود20هزار معلم در سال تحصیلی آینده خراسان رضوی
یک سفر خاطره انگیز؛ از «کارآگاه علوی» تا «مرد هزارچهره»
شکست عشقی، تبهکارم کرد!
تناقض های منع تردد شبانه
