روزنامه خراسان
1400/01/26
سدهای رسوب گرفته
رسوبات ناشی از سیلاب‌ها مخازن سدهای استان را به‌جای آب پر کرده‌اند و آب منطقه‌ای می‌گوید ناچار است برای حفظ آب موجود دریچه تخلیه رسوبات را بسته نگه دارد و از سویی تنها راه کنترل و کاهش ورود رسوبات به مخازن سدها آبخیزداری بالادست سدهاست که نیازمند اعتباری حدود 749 میلیارد تومان است و تنها عملیات یک سد استان به اتمام رسیده است. به گزارش خراسان رضوی، به رغم انتقادهایی که برخی کارشناسان محیط زیست به سدها وارد می‌کنند، اما وجود سدها برای تامین انرژی برق آبی کشور لازم است. حداقل طی سیلاب‌های اخیر بر همگان روشن شد که اگر سدها نبودند سیلاب‌ها در خوزستان، استان‌های شمالی و حتی خراسان رضوی فاجعه انسانی به وجود می آورد اما در کنار همه این مسائل، سرریز شدن زود هنگام برخی سدها در کشور مانند سد کمایستان در سبزوار که فروردین سال گذشته با رود گل‌ولای سیلابی و سرریز شدن این سد ممکن بود به فاجعه انسانی در پایین‌دست ختم شود یک مسئله را بیش‌ازپیش روشن کرد؛ آن‌هم اهمیت جلوگیری یا مدیریت رسوبات و گل‌ولای ورودی به مخازن سدها، این مسئله علاوه بر کاهش عمر مفید سدها و شکننده بودن مقاومت‌ها برابر سیلاب‌ها، ظرفیت پذیرش آن‌ها را در دوره‌های پیک ورود سیلاب‌ها کاهش و منابع کمتری از آب را در خود جای می‌دهد. این جاست که اجرای مطالعات و طرح‌های آبخیزداری در بالادست سدها اهمیت فراوانی می یابد. مدیر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای استان در گفت وگو با خراسان رضوی در این‌باره اظهار می کند: ظرفیت مفید سدها در طور دوران بهره‌برداری کاهش می یابد و دلیل آن ورود رسوبات به مخازن سدها به همراه سیلاب‌هاست. اگرچه ورود سیلاب‌ها به سد اجتناب‌ناپذیر است اما با اقدامات پیشگیرانه و اقدامات بعد از ورود سیلاب می‌توان رسوبات مخازن سدها را کاهش داد. آمار دقیقی از میزان رسوب سدها وجود ندارد ادریس قائمی می‌افزاید: فرایند سنجش حجم مفید سدها به‌روز نیست و در بازه‌های زمانی انجام میشود و اگر بخواهیم آمار بدهیم که چه میزان رسوب در سدهای استان وجود دارد یا چه میزان ظرفیت سدها از بین رفته بستگی به مطالعات هیدروگرافی و وجود اعتبارات مطالعاتی است. کنترل رسوبات برخی سدها که خارج از بستر هستند و ورود و خروج آب آن‌ها در اختیار ماست، کار آسان تری است. بیشتر سدها که در مسیر بستر رودخانه‌های استان واقع‌شده‌اند ورود سیلاب و رسوبات به آن‌ها بدیهی است. یکی از اقداماتی که در مدیریت سدها معمول است تخلیه رسوبات در زمان وقوع سیلاب است که طبق دستورالعمل‌ها آب از مجاری تحتانی سدها تخلیه میشود که ضمن خروج رسوبات مجاری خروجی سدها هم پاک‌سازی شود. وی می‌گوید: اقدامات پیشگیرانه ای که می‌توان انجام داد تا از ورود رسوبات به سدها جلوگیری کرد عبارت‌اند از ؛شناسایی کانون‌های رسوبی در بالادست سدها که با اقداماتی مانند تثبیت و دیواره سازی با توجه به میزان اعتبارات و اولویت‌های تعیین‌شده انجام میشود. اما عمده‌ترین فعالیت پیشگیرانه اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست رودخانه‌هاست. در بیشتر سدهای مخزنی استان مانند سد «کمایستان» و سد «یام» سبزوار که سال گذشته گرفتار آن شدند لازم است که در بالادست، عملیات آبخیزداری مانند احداث رسوب گیرها انجام شود تا ضمن جلوگیری از پر شدن ظرفیت سد از رسوبات، عمر آن نیز کاهش پیدا نکند. سازه‌های آبخیزداری یا احداث نشده یا فرسوده‌اند قائمی می‌گوید: خراسان رضوی استانی خشک است و پوشش گیاهی ضعیفی دارد، علاوه بر این شیب دشت‌ها زیاد است بنابراین میزان ورود رسوبات به مخازن سدها زیاد است. در چنین شرایطی اجرای طرح‌های آبخیزداری و ساخت سازه‌های رسوب‌گیر در بالادست سدها کاری ضروری است که بر عهده منابع طبیعی است، اما شواهد حاکی از آن است که این سازه‌ها در بالادست سدها یا احداث نشده یا در طول زمان فرسوده شده‌اند و عاملی برای جلوگیری از ورود رسوبات به سدها نیستند. مدیر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای استان ادامه می‌دهد: زمانی که رسوبات به هر دلیل وارد مخازن سدها میشود باید تمهیدات تخلیه این رسوبات را داشته باشیم. کارشناسان حوزه آب همگی بر این باورند که برداشت رسوبات وارد شده به مخازن سدها به‌وسیله ماشین‌آلات به‌هیچ‌عنوان مقرون‌به‌صرفه نیست و اقدام به‌صرفه کردن باز نگه‌داشتن مجاری خروجی و پاک‌سازی آن است. برای برخی سدها که وضعیت مناسبی از نظر ورود رسوبات ندارند شاید اغراق نباشد که بگوییم ساخت یک سد جدید به‌صرفه‌تر از تخلیه رسوب آن‌ها باشد. همچنین به دلیل حجم و ظرفیت سدهای استان، ظرفیت استفاده از فناوری‌های نوین و لایروب‌ها تاکنون وجود نداشته است. وی می‌گوید: در بعضی مواقع اهمیت و ارزش آب و در نظر داشتن خشکسالی‌ها و لزوم ذخیره‌سازی آب و نیاز آبی مردم اجرای دستورالعمل‌ها را دشوار می‌کند؛ یعنی قاعدتاً زمانی که بارش سیلابی صورت می‌گیرد طبق دستورالعمل ما باید دریچه‌های تحتانی را باز کنیم تا رسوبات به همراه آب خارج شود اما نگاه عموم مردم این است که این کار هدر دادن منابع آبی است و این تضاد باعث میشود اولویت بر خواست مردم قرار گیرد و بدیهی است که در چنین شرایطی با کاهش میزان رهاسازی آب سدها میزان رسوبات مخازن سدها هم‌شدت می‌گیرد. نمونه بارز این مسئله سد «کمایستان» سبزوار است که هم اکنون دوسوم مخزن این سد از دست‌رفته است. هم اکنون سدهای کمایستان و فریمان وضعیت بحرانی از نظر درصد رسوبات دارند. سدهایی با وضعیت بحرانی قائمی درباره این که کدام سدهای استان هم اکنون ازنظر پر شدن مخازن از رسوبات وضعیت مناسبی ندارند، می‌گوید: اگرچه ارائه چنین گزارشی نیازمند اجرای مطالعات توپوگرافی است اما سدهای «کمایستان»، «دهقان»، «فریمان»، «یام» و «کارده» وضعیت نامناسبی دارند و سدهایی مانند «سنگر»، «یعقوبی»، «تبارک» هم‌حجم حدود 20 درصد مخازن آن‌ها را رسوبات پر کرده است. پارادوکس سدها در مناطق خشک مدیرعامل آب منطقه‌ای استان اما نظر دیگری دارد، او در این باره به خراسان رضوی می‌گوید: ساخت سد در مناطق خشک و نیمه‌خشک با یک پارادوکس مواجه است. در دستورالعمل‌ها؛ بعد از وقوع سیل‌ها دریچه‌های تحتانی سدها باید باز شود تا رسوبات به همراه آب از مخزن سدها خارج شود، اما در مناطق خشک و نیمه‌خشک مانند خراسان رضوی تنها منبع تغذیه‌کننده مخازن سدها، سیلاب‌ها هستند و اگر بخواهیم دریچه‌های تحتانی سدها را بعد از هر سیلاب باز کنیم تا رسوبات سیلاب خارج شود، آبی پشت مخازن سدها باقی نخواهد ماند مانند سدهای «کمایستان»، «یام» «دوستی» و «فریمان» و حتی سد «طرق» که نمی‌توان بعد از وقوع سیل‌ها دریچه‌های تحتانی را در این سدها برای تخلیه رسوبات باز کرد درنتیجه شاهد دپوی رسوبات در مخازن این سدها هستیم. این مسئله باعث کاهش عمر مفید سدها شده است، درنتیجه ما مجبور هستیم که بپذیریم سدها نسبت به آن چه در طرح مطالعاتی پیش‌بینی‌شده عمر کمتری داشته باشند هرچند مخازن آن‌ها خالی از آب نباشد. محمد علایی می‌افزاید: علاوه بر این در مناطق نیمه‌خشک ما در بالادست سدها شاهد چرای بی‌رویه دام‌ها و نابود شدن پوشش گیاهی هستیم درنتیجه بار رسوبات به وسیله سیلاب‌ها به سدها منتقل می شود. وی درباره راهکارهای مقابله با این موضوع می‌گوید: مهم‌ترین راهکار این است که حداقل 10 سال پیش از احداث سد در یک منطقه، طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری را در بالادست انجام دهیم که این موضوع یک دستورالعمل قانونی است، اگرچه این مطالعات و عملیات در برخی سدهای استان انجام‌شده اما حجم کار بسیار بالاست و اعتبارات دولتی پاسخ گوی آن نیست هرچند طی چند سال اخیر اعتبارات این حوزه چند برابر شده است. مدیرعامل آب منطقه‌ای استان مسئولیت اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست سدها را بر عهده منابع طبیعی می‌داند و می‌گوید: رویه قانونی تعیین‌شده این‌گونه است که وزارت نیرو پیش از احداث سد باید به وزارت جهاد و منابع طبیعی اعلام کند تا محدوده احداث، مورد مطالعه و اجرای طرح‌های آبخیزداری قرار بگیرد اما ما همیشه برای احداث سد عجله داریم و از سویی منابع طبیعی نمی‌تواند با این حجم کم اعتبارات همه مطالعات و طرح‌های آبخیزداری را در بالادست انجام دهد. تنها دنبال حل بحران های فوری هستیم کامران داوری عضو هیئت‌علمی دانشگاه فردوسی مشهد در حوزه مهندسی آب و دبیر شورای همیاران آب استان، در گفت وگو با خراسان رضوی در این‌باره اظهار می کند: وقتی دریچه‌های تحتانی سدها را باز نمی‌کنیم و اجازه می‌دهیم رسوبات، مخازن سدها را پر کنند، یعنی آب فوری را به عمر درازمدت سدها ترجیح داده‌ایم. امروز در حوزه منابع آب زیرزمینی هم این کار را انجام می‌دهیم ؛ یعنی نیاز فوری توسعه را تأمین می‌کنیم به قیمت نابودی سفره‌های زیرزمینی. درواقع ما به دلیل نگرانی از بحران‌های فوری عقل معیشتی خود را کنار گذاشته‌ایم و نگاه بلندمدت و پایدار به مسائل نداریم. این استاد تمام دانشگاه می‌افزاید: دو نهاد آب منطقه‌ای و منابع طبیعی در حوزه سدسازی آبخیزداری بالادست سدها طبق قانون باید با هم هماهنگ و همراه باشند به نظر می رسد که این هماهنگی بین این دو نهاد ضعیف است. داوری درباره سدسازی در مناطق خشک و آبگیری سیلاب‌ها نیز می‌گوید: در سدسازی باید نگاهی جامع داشته باشیم و به نیاز سفره‌های زیرزمینی و پایین‌دست توجه کنیم. زمانی سد روی یک رودخانه احداث میشود که در یک بازه زمانی 10 ساله حداقل هشت سال پیاپی این رودخانه دبی سیلابی داشته باشد و در بدترین حالت این سال ها به پنج سال می‌رسد اما در خراسان رضوی سدهایی احداث کردیم که دوره بازگشت آن‌ها هر 10 سال یک‌بار است. اگر دریچه ها باز نمی شود چرا ساخته شده اند؟ دبیر شورای همیاران آب استان درباره باز نکردن دریچه‌های تحتانی سدهای استان می‌گوید: سدسازی یک مهندسی است و صنعت جدید سدسازی در غرب و کشورهای پرآب ایجادشده است که ما آن را فراگرفته ولی اصولی را که آن‌ها برای این مهندسی سد تعیین کرده‌اند کنار گذاشته‌ایم و جایگزینی برای آن تعیین نکرده‌ایم. دریچه تحتانی را باز نمی‌کنیم که آب خارج نشود، آیا کسی که مهندسی سدها را طراحی کرده این مسئله را نمی‌دانسته است؟ پس چرا دریچه‌های تحتانی در سدها ایجاد می‌شوند؟ این که به خاطر جلوگیری از خروج آب دریچه‌های تحتانی را باز نمی‌کنیم به‌هیچ‌عنوان مهندسی نیست. در سدها ما «منحنی فرمان» برای مدیریت سیلاب‌ها داریم اما در هیچ‌یک از سدهای کشور به‌جز سد «دز» این منحنی وجود ندارد. چرا هنگام وقوع سیل ضابطه منحنی فرمان اجرا نمی‌شود؟ سدسازی مهندسی و قاعده‌مند‌است نباید بر اساس تصمیمات شخصی مدیریتش کرد. آیا برآورد شده است که اگر دریچه‌های تحتانی سد را باز نکنیم در بلندمدت چه خسارت هایی وارد خواهد کرد؟ تنها عملیات آبخیزداری یک سد تمام شده مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اما معتقد است هیچ اختلاف و نبود هماهنگی بین این دستگاه با آب منطقه‌ای وجود ندارد. محسن فنودی در گفت وگو با خراسان رضوی اظهار می کند: مشکل اصلی به سرانجام نرسیدن و اتمام طرح‌های آبخیزداری در سدهای استان، کمبود اعتبارات است، به همین دلیل از مجموع 15 سد استانی که در حوزه بالا دست بیش از دو میلیون و 353 هزار هکتار است تنها سد طرق است که عملیات آبخیزداری آن به‌طور کامل انجام‌شده است. وی می‌افزاید: تاکنون تنها در 276 هزار هکتار از مجموع اراضی سدهای استان عملیات آبخیزداری انجام‌شده و اعتباری که هزینه شده معادل 32 میلیارد تومان بوده است و میزان پیشرفت فیزیکی درمجموع این 15 سد تنها 36 درصد است. اگرچه طی چند سال گذشته اعتبارات خوبی از طریق صندوق توسعه ملی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری تخصیص یافته است. نیاز 749 میلیارد برای اتمام آبخیزداری سدها مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان می‌افزاید: برای اتمام طرح‌های آبخیزداری سدهای استان حدود 749 میلیارد تومان اعتبار نیاز است. علاوه بر این، برای سدهایی مانند کمایستان و جوین اعتباری از محل حوزه سدها( ملی) تخصیص داده نشده است و این سدها در طرح‌های ملی مورد تایید وزارت نیرو نیستند. بنا بر اطلاعات شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی هم اکنون 33 سد در استان وجود دارند که 19 سد از این مجموعه سدهای بزرگ و قابل آبگیری‌اند و بقیه یا فصلی اند یا خشک‌شده‌اند. تراز نرمال این سدها بیش از 1.5 میلیارد مترمکعب است که هم اکنون تنها 695 میلیون مترمکعب آب پشت سدهای استان ذخیره شده است. اگرچه برخی کارشناسان معتقد هستند که احداث سدها در مناطق خشک و نیمه‌خشک دارای مزیت و برای کنترل سیلاب‌ها مفید است اما گروهی نیز معتقدند که به‌جای احداث سد می‌توان با اجرای عملیات آبخوان‌داری و نفوذ دادن آب به مجاری زیرزمینی ضمن تقویت سفره‌های زیرزمینی جلوی آثار مخرب سدسازی نیز گرفته شود. بااین‌حال متولیان آب استان با استناد به بحران آب و لزوم استفاده حداکثری از منابع آبی وارد شده به مخازن سدها، اصول مهندسی تخلیه رسوب حاصل از سیلاب‌ها در مخازن سدهای استان را رعایت نکرده و دریچه‌های تحتانی سدها را باز نمی‌کنند اما این تصمیم اگرچه در کوتاه‌مدت می‌تواند منابع آبی را در اختیار قرار دهد اما با توجه به این که بنا به اذعان کارشناسان یکی از دلایل کوتاه شدن عمر سدهای کشور ناشی از ورود رسوبات است، چرا اعتبارات لازم برای اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست سدها تأمین نمی‌شود؟
سایر اخبار این روزنامه
زیان مذاکرات فرسایشی برای کشور
سوپرگل ایرانی در قلب اروپا
سدهای رسوب گرفته
زنگ خطر یک وابستگی خطرناک
جنجال پیشنهاد احمدی نژاد به فائزه هاشمی
کلاهبرداری با تقلید صدای دکتر وسرقت در پوشش تزریق واکسن !
گرد و غبارزدایی از تولید
صف‌آرایی تیتراژها پای سفره افطار
انهدام «خانه امن»موساد در اربیل
بدهکار، طلبکار شد؟!
یک میلیون انگشت روی ماشه های غیرمجاز
