روزنامه وطن امروز
1401/09/20
قیمت‌گذاری با پیوست عدالت
گروه اقتصادی: مصوبه هیات وزیران درباره اصلاح تعرفه گاز مشترکان خانگی پایان هفته گذشته ابلاغ شد. بر اساس مدل پلکانی، پله‌های اول تا سوم مصرف بدون تغییر قیمت باقی ماندند اما پله چهارم تا ششم 30 درصد افزایش و پله هفتم تا دهم 50 درصد افزایش را نسبت به تعرفه قبلی داشتند. همچنین تعرفه پله‌های یازدهم و دوازدهم عددهای ثابت 5000 و 6000 تومان به ازای هر متر مکعب تعیین شد. زمستان سال گذشته مرحله اول پلکانی کردن قیمت گاز مصرفی مشترکان خانگی با مصوبه هیات وزیران اجرایی شد؛ بر این اساس برای اولین بار جدولی ۱۲ پلکانی بر مبنای مصرف برای تعرفه گاز تعیین شد که ۳ پله اول بدون تغییر تعرفه ماندند و از پله ۴ تا ۱۲، هر پله ۴۰ درصد به مبلغ گازبهای آنها اضافه شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد ۶۴ درصد مشترکان شرکت گاز در ۳ پلکان اول قرار دارند که ۳۵ درصد مصرف را انجام می‌دهند، اما ۳۵ درصد از مشترکان ۶۰ درصد مصرف را انجام می‌دهند و قریب به ۲ درصد هم نزدیک به ۵ و نیم درصد مصرف می‌کنند که شامل پرمصرف‌ها هستند. سیاست قیمت‌گذاری پلکانی را می‌توان یکی از مدل‌های قیمت‌گذاری با پیوست عدالت دانست. با این شیوه قیمت‌گذاری خانوارهایی که بدمصرف هستند و از این نعمت خدادادی به صورت بهینه استفاده نمی‌کنند باید بهای بیشتری نیز بپردازند. به گزارش «وطن‌امروز»، مساله ناترازی گاز در کشور طی سال‌های اخیر با وجود افزایش برداشت از میادین گازی، با رشد چشمگیر مصرف و به دلیل قیمت پایین انرژی وارد فاز جدیدی شده است. مصرف نامناسب و غیراستاندارد صنایع از سوخت و خوراک ارزان‌قیمت اعطایی دولت تا مصرف بسیار بالای گاز در بخش خانگی بویژه در خانه‌های بزرگ و استخرهای خانگی، منجر به این شده است که مصرف غیربهینه در کشور عامل اصلی مساله ناترازی گاز باشد. برای جلوگیری از مصرف غیربهینه باید نسبت به رویکردها و مصارف خارج از الگوی بهینه چه در بخش خانگی و چه در بخش صنعت، اقدامات بازدارنده کرد. فرهنگ‌سازی برای مشترکان با مصرف عادی اثرگذار خواهد بود اما در برابر کسانی که مصارف خارج از الگوی بهینه دارند باید سازوکارهای جدید و اقتصادی برقرار کرد؛ اتفاقی که تحت عنوان سازوکار قیمتی و اتخاذ رویکرد جریمه‌‌ای علیه مشترکان خارج از الگوی بهینه مصرف در بخش خانگی یا صنایع با مصرف بالاتر از استاندارد بهینه در بخش صنعت مورد پیگیری قرار می‌گیرد. این مدل اقتصادی که در بخش‌های مختلف امکان استفاده دارد، تحت عنوان الگوی تعرفه‌گذاری پلکانی یا همان مدل IBT مورد استفاده قرار می‌گیرد. مدل IBT که اختصار «Increasing block tariff» به معنای تعرفه افزایشی و نمایی برای مشترکان خارج از الگوی بهینه و استاندارد مصرف است که برای همه حامل‌های انرژی مورد استفاده قرار می‌گیرد و امکان ارائه یک مدل مطلوب از یارانه انرژی را برای سیاست‌گذار فراهم می‌کند. مصرف مشترکان درون الگوی بهینه کاملا متعارف است و اعطای یارانه انرژی به این بخش نه‌تنها منجر به بی‌عدالتی نخواهد شد، بلکه بر مبنای سازوکار عادلانه‌سازی یارانه انرژی کمک‌کننده نیز خواهد بود اما مشترکانی که خارج از الگوی بهینه مصرف هستند با وجود اینکه در اقلیت هستند و تعداد بسیار کمتری از مشترکان را شامل می‌شوند مصرف بسیار بالایی دارند و میزان استفاده از یارانه انرژی این افراد تا ده‌ها برابر یک مشترک با مصرف عادی و معقول است. این موضوع علاوه بر اینکه با عدالت در تناقض است، بلکه باعث افزایش شکاف طبقاتی و موجب بهره‌مندی بیشتر مشترکان پرمصرف از منابع بیت‌المال خواهد شد. حال اما مساله تعرفه‌گذاری پلکانی و نمایی موثر چه ارتباطی با مساله ناترازی گاز در کشور پیدا خواهد کرد؛ این نکته‌ای است که شاید بتوان دقیق‌تر به آن پرداخت و به آن توجه کرد. مساله ناترازی گاز از کجا آغاز شد و چرا با وجود افزایش تولید گاز در کشور و حتی برداشت بیشتر از قطر در میدان گازی پارس جنوبی، باز هم میزان مازادی برای صادرات وجود ندارد، بلکه در فصول سرد سال با ناترازی جدی در این زمینه روبه‌رو شده‌ایم. مساله به این بازمی‌گردد که اعطای یارانه به مشترکان پرمصرف نه‌تنها کمک حال این مشترکان خواهد بود، بلکه در میان مدت موجب افزایش مصرف غیربهینه توسط این مشترکان نیز خواهد شد و در نتیجه این چرخه غلط در انتها به افزایش پرداخت یارانه انرژی از جیب دولت و افزایش مصرف این مشترکان منجر خواهد شد. این نقطه، نقطه اتصال مصرف بالا و ارتباط آن با ناترازی گاز است. متاسفانه در ایران مصرف انرژی بسیار غیربهینه است و این موضوع مختص بخش خانگی یا بخش صنعتی نیست، بلکه مشترکان پرمصرف در دو بخش خانگی و صنایع انرژی‌بر با مصرف خارج از استاندارد در صنعت، عامل اصلی مصرف بالا و رشد بسیار بالای مصرف در این بخش هستند. پس از اجرای مرحله اول هدفمندسازی یارانه‌ها و افزایش قیمت حامل‌های انرژی، در دولت حسن روحانی توجه به بهینه‌سازی انرژی به طور کامل کنار گذاشته شد و عدم استفاده از سیگنال‌های مناسب جهت بهینه‌سازی مصرف، موجب شد هر ساله بر تعداد مشترکان پرمصرف جامعه افزوده شود و هر ساله عمده رشد مصرف در کشور متوجه مشترکان پرمصرف باشد، که به دلیل اعطای یارانه در همه پلکان‌ها و حتی پلکان‌های خارج از الگوی بهینه، به رشد مصرف دامن زده شد. در بخش گاز خانگی نیز حدود 20 درصد مشترک بالای پله پنجم هستند ولی مصرف این مشترکان حدود نصف کل مصرف در بخش خانگی است. این به آن معناست که یک مشترک پرمصرف معادل 4 الی 5 مشترک با مصرف عادی مصرف گاز دارد و در عین حال با نظام تعرفه‌ای خارج از نظام تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها، یارانه بیشتری نیز در عین مصرف بیشتر دریافت می‌کند. بنابراین اگر تنها همین مشترکان پرمصرف، به رفتار بهینه دربیایند؛ نه‌تنها ناترازی گاز در کشور به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد، بلکه اثرگذاری بسیار بالایی نیز بر اصلاح یارانه پنهان انرژی خواهد داشت. از همین رو مجلس یازدهم و دولت سیزدهم در قانون بودجه سنواتی تصمیم به اصلاح روند معیوب تعرفه‌گذاری برق و گاز گرفتند. دولت سیزدهم به عنوان مجری قانون بودجه دست به اصلاح نظام تعرفه‌ای برق و گاز زد که نتیجه آن اجرایی شدن فاز اول تعرفه‌گذاری پلکانی در سال 1400 و پیش از شروع فصل سرد سال بود؛ اقدامی که زمستان سرد 1400 را بدون قطعی گاز و خاموشی به پایان رساند و سبب شد با اجرایی شدن فاز اول تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها در آذر 1400، شاهد کاهش روزانه بیش از 25 میلیون مترمکعب گاز باشیم که این میزان گاز معادل یک فاز پارس جنوبی بوده است که از نظر ارزی نیز معادل 3 میلیارد دلار صرفهجویی ارزی در کشور بود. فاز اول تعرفه‌ها به این شکل افزایش یافت که از پله چهارم به بعد، در جدول 12 پلکانی برای تعرفه گاز بخش خانگی، هر پله معادل 40 درصد مبلغ پله قبلی خود به مبلغ گازبها در آن پله اضافه شد. با این وجود و با افزایش قیمت پلکان‌ها، سقف قیمت پلکان پرمصرف به حدود 2 هزار تومان رسید که نسبت به قبل عدد جدی‌تری بود و برای فاز اول اجرایی در زمستان 1400، میزان قابل قبولی بوده است. در مصوبه مربوطه در قانون بودجه 1400، شرط افزایش قیمت برای مشترکان پرمصرف، جبران هزینه‌های رایگان شدن مشترکان کم‌مصرف بوده است که اقدام مناسبی بوده اما کافی نیست ولی با توجه به اینکه تعرفه‌ها حدود 12 سال تغییر نکرده بودند نیازمند اصلاح جدی تعرفه‌ها بودیم ولی از طرفی هم نباید به یکباره در یک سال قیمت‌ها واقعی شوند؛ فاز اول اجرایی این طرح با توجه به کاهش روزانه بیش از 25 میلیون مترمکعب در مصرف مشترکان پرمصرف نسبت به سال قبل آن، به معنای اثرگذاری قابل توجه تعرفه‌ها و بهینه‌سازی مصرف در بخش مشترکان پرمصرف بوده است. در قانون بودجه 1401، علاوه بر حکم اجرایی تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها، در بند «ک» تبصره 15 قانون بودجه به این موضوع اشاره شده است که نه‌تنها قیمت پلکان کم‌مصرف رایگان شود، بلکه قیمت پلکان پرمصرف نیز به صورت غیریارانه‌ای و معادل قیمت گاز تجاری شود. از همین رو نیز وزارت نفت در 16 آذر 1401 بالاخره تعرفه‌های جدید بخش گاز خانگی را اعلام کرد که بر اساس آن پله‌های اول تا سوم بدون تغییر قیمت باقی ماندند اما پله چهارم تا ششم 30 درصد افزایش و پله هفتم تا دهم 50 درصد افزایش نسبت به تعرفه قبلی را داشتند و همچنین تعرفه پله‌های یازدهم و دوازدهم عددهای ثابت 5000 و 6000 تومان به ازای هر متر مکعب معادل قیمت گاز تجاری تعیین شد. طبق برآوردها، افزایش قیمت پلکان بسیار پرمصرف‌ها به عددهای ثابت 5000 و 6000 تومان، قبوض گاز مشترکان پرمصرف این پله‌ها را نسبت به قبل 4 برابر خواهد کرد و همچنین در زمینه عادلانه کردن یارانه پنهان انرژی، باید گفت که قدم مهمی در این زمینه برداشته شده است. گام دوم (فاز ۲) اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها در مسیر هدفمندسازی یارانه انرژی برداشته شده است و با توجه به همین میزان واقعی‌سازی قیمت گاز نسبت به تجربه زمستان 1400، باید شاهد کاهش مصرف روزانه حدود 25 میلیون مترمکعب دیگر در بخش مشترکان پرمصرف باشیم. بهترین راهکار بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی، اصلاح الگوی مصرف و اعطای یارانه تنها به مشترکان درون این الگو است که با فازهای بعدی اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها به طور کل این امر محقق خواهد شد و به جای پلکان پرمصرف غیریارانه‌ای به سمت قبوض پرمصرف غیریارانه‌ای خواهیم رفت که یارانه کل قبض مشترکان پرمصرف به صفر برسد. * تعرفه گاز 64 درصد مردم هیچ تغییری نکرده است در این راستا مسلم رحمانی، مدیر امور گازرسانی شرکت ملی گاز درباره مصوبه جدید دولت توضیح داد: در سه پلکان اول یعنی مصارف متعارف هیچ‌گونه تغییری اتفاق نخواهد افتاد اما از پلکان چهارم تا پلکان دهم یعنی مشترکان پرمصرف و پلکان یازدهم و دوازدهم یعنی مشترکان بسیار پرمصرف، تعرفه تقریبا به قیمت خوراک پتروشیمی‌ها یعنی بر اساس قیمت صادراتی است که بین ۵ تا ۶ هزار تومان قیمت دارد. وی در ادامه افزود: ۶۴ درصد مشترکان شرکت گاز در ۳ پلکان اول قرار گرفته‌اند که ۳۵ درصد مصرف را انجام می‌دهند اما ۳۵ درصد مشترکان ۶۰ درصد مصرف را انجام می‌دهند و قریب به ۲ درصد هم نزدیک به ۵ و نیم درصد مصرف می‌کنند که شامل پرمصرف‌ها هستند. * مشترکان کم‌مصرف گاز پاداش صرفهجویی می‌گیرند معاون وزیر نفت در امور گاز نیز با اشاره به ابلاغ آیین‌نامه طرح‌های تشویقی مهار مصرف گاز به وزارت نفت از سوی دولت گفت: مشترکان خانگی که مصرف گاز آنها در ماه‌های سرد سال نسبت به دوره مشابه پارسال کمتر شود، به ازای هر یک واحد درصد کاهش، مشمول پاداش صرفهجویی می‌شوند. مجید چگنی ضمن اعلام خبر ابلاغ آیین‌نامه اجرایی تعرفه گازبها و طرح‌های تشویقی از سوی دولت به وزارت نفت، در تشریح آن بیان کرد: مشترکان خانگی که مصرف گاز آنها در ماه‌های سرد سال نسبت به دوره مشابه پارسال کمتر شود، به ازای هر یک واحد درصد کاهش، مشمول تخفیف یا همان پاداش صرفهجویی معادل 3 واحد درصد در گازبهای صورتحساب همان دوره خواهند شد که این تخفیف تا سقف ۴۵ درصد گازبها در صورتحساب آنها اعمال خواهد شد. وی تأکید کرد: مشترکانی که در ماه‌های بسیار سرد سال، مصارف آنها حداکثر ۷۰ درصد الگوی متعارف مصرف (سقف پله ۳ جدول پلکانی) باشد، گازبهای آنها ۱۰۰ در صد رایگان خواهد بود. مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران تصریح کرد: تعرفه مشترکانی با مصرف متعارف که در 3 پله نخست قرار دارند، نسبت به پارسال افزایشی نداشته و صورتحساب آنها مشابه سنوات گذشته است، فقط تعرفه مشترکان پرمصرف بخش خانگی، یعنی از پلکان ۴ به بعد افزایش یافته است، این تغییر تعرفه از ۱۶ آذرماه در صورتحساب‌های مشترکان محترم اعمال میشود. چگنی ادامه داد: بر همین اساس گازبهای مشترکانی که زیر پوشش کمیته امداد امام خمینی(ره) و سازمان بهزیستی قرار دارند و مصرف آنها در حد متعارف است (سقف مصرف مجاز پله ۳ در هر اقلیم)، رایگان خواهد بود اما در عین حال، مشترکان عادی و حتی مشترکان کمیته امداد و سازمان بهزیستی اگر از این سقف مصرف عبور کنند، حجم مازاد مصرف آنها مشمول پرداخت تعرفه‌های پلکانی خواهد شد. مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران گفت: اکنون ۶۵ درصد حجم گاز مصرفی بخش خانگی در دوره سرد سال از سوی مشترکان پرمصرف (پلکان ۴ تا ۱۲) مصرف میشود و در عین حال، بیشترین مقدار یارانه پنهان انرژی را مشترکان پرمصرف دریافت می‌کنند. وی یادآور شد: این در حالی است که بیش از ۶۴ درصد مشترکان که در پلکان نخست تا سوم قرار دارند، تنها ۳۵ درصد حجم گاز مصرفی بخش خانگی در دوره سرد سال را مصرف می‌کنند که تعرفه آنها افزایشی نداشته است. چگنی افزود: بر این اساس، برای ایجاد عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه یارانه انرژی، با مصوبه هیات‌وزیران برای مشترکان پرمصرف و بسیار پرمصرف گاز نیز جریمه‌هایی در نظر گرفته شده که از ۱۶ آذرماه قابلیت اجرا دارد. به گفته مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران، بر اساس این آیین‌نامه، اماکن مذهبی، هتل‌ها، مساجد و... اگر بیشتر از ۱۰ درصد نسبت به بازه مشابه پارسال صرفهجویی در مصرف داشته باشند به ازای هر یک درصد صرفهجویی، ۱۰ درصد بخشودگی در گازها و تا سقف ۴۰ درصد خواهند داشت. چگنی درباره واحدهای صنعتی نیز توضیح داد: مشترکان صنعتی هم چنانچه بتوانند اورهال (تعمیرات اساسی) خود را به دوره سرد سال موکول کنند و حداقل ۵ روز پیاپی، ۳۰ درصد کاهش مصرف داشته باشند، گازبهای آنها متناسب با حجم گاز صرفهجویی شده، 5 درصد بخشودگی خواهد داشت. * میانگین تعرفه گاز مشترکان پله اول تغییر نکرد ولی برای پله آخر 4 برابر شد با توجه به تعرفه‌های قدیم و جدید گاز خانگی در جدول 1 و 2 به محاسبه ۲ شاخص «متوسط قیمت هر پله طبق تعرفه قدیم» و «متوسط قیمت هر پله طبق تعرفه جدید» پرداخته شده است. همان‌طور که می‌دانید قبض گاز مشترکان بدین صورت محاسبه میشود که بسته به کل مصرف مشترک، میزان مصرف هر پله در تعرفه آن پله ضرب میشود و همه اعداد به دست آمده با یکدیگر جمع می‌شوند. با این توضیح، در جدول 1 محاسبه شده است که میانگین تعرفه گاز برای مشترکان هر پله مصرفی چقدر است. مثلا مشترکی که در پله چهارم قرار دارد به طور میانگین به ازای هر متر مکعب مصرف گاز 72.6 تومان می‌پردازد. با توجه به تغییر بازه هر پلکان، نظام تعرفه‌ای قدیم با پلکان‌های جدید متناسب‌سازی شده است. طبق جدول 1، میانگین تعرفه گاز جدید مشترکان پله آخر نسبت به تعرفه قدیم، بیش از 4 برابر شده است. * 2 درصد ثروتمند جامعه همچنان معادل 83 درصد گاز خود را یارانه می‌گیرند با توجه به آنچه گفته شد، متوسط قبض گاز و یارانه پنهان دریافتی مشترکان هر پله مصرفی طبق تعرفه‌های قدیم و جدید در جدول 2 آورده شده است. برای محاسبه یارانه پنهان، قیمت واقعی گاز معادل قیمت گاز تحویلی به پتروشیمی‌ها و قیمت صادراتی 20 سنت بر مترمکعب و نرخ ارز نیز 30000 تومان در نظر گرفته شده است. طبق جدول 2، متوسط قبض جدید مشترکان سبزرنگ بین 3 تا 20 هزار تومان خواهد بود. متوسط قبض مشترکان زردرنگ 25 تا 65 هزار تومان خواهد شد. متوسط قبض مشترکان نارنجی رنگ 95 تا 320 هزار تومان برآورد میشود و قبض مشترکان قرمز رنگ و پرمصرف نیز بیش از 475 هزار تومان خواهد بود. طبق تعرفه جدید، قبض گاز مشترکان خانگی در 6 پله اول تغییر خاصی نکرده است اما از پله هفتم کم‌کم روند تغییرات محسوس میشود و افزایش قیمت قبوض در ۲ پله آخر با حدود 400 و 750 هزار تومان در ماه به اوج خود می‌رسد. در واقع می‌توان اینگونه بیان کرد که ضمن تثبیت قبض گاز مشترکان کم‌مصرف، قبض مشترکان پله آخر از ماهانه 230 هزار تومان به 980 هزار تومان رسیده است یعنی 4.25 برابر. اما نکته مهم اینجاست که مشترکان پله آخر (2 درصد از جامعه) همچنان 83 درصد مبلغ واقعی گاز را به صورت یارانه دریافت می‌کنند. به بیان دیگر هر چند اصلاح نظام تعرفه‌گذاری جدید موجب افزایش قبوض پرمصرفان پردرآمد شده اما یارانه نجومی آنها از بیت‌المال همچنان پابرجاست. * جزئیات میزان قبض و یارانه پرداختی به مشترکان در تعرفه گاز قدیم و جدید نمودار ۱، ۲ و ۳ میزان قبض پرداختی و یارانه پنهان دریافتی مشترکان هر پله مصرفی را قبل و بعد از اعمال تعرفه‌های جدید نشان می‌دهد. قبض پرداختی با رنگ آبی و یارانه دریافتی با رنگ قرمز نمایش داده شده است. همچنین مستطیل‌های کمرنگ مربوط به تعرفه‌های قدیم و مستطیل‌های پررنگ مربوط به تعرفه جدید است. همان‌طور که تصاویر نشان می‌دهد، تعرفه‌های جدید شرکت گاز معادلات را به طور قابل‌ملاحظه‌ای تغییر نداده است و تنها به میزان کمی قبض گاز مشترکان پرمصرف (آبی پررنگ) در پله آخر را افزایش و مبلغ بالای یارانه دریافتی آنها را کاهش داده است. مدل مطلوب و ایده‌آل تعرفه‌گذاری گاز در بخش خانگی باید به گونه‌ای باشد که یارانه پرداختی به پلکان‌های پایانی مصرف (قرمزرنگ) صفر شود؛ موضوعی که در تعرفه‌گذاری جدید گاز با سرعت خیلی پایینی به سمت آن حرکت شده است. طبق گزارش وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، توزیع مشترکان پرمصرف تهرانی که در پله‌های ۸ تا ۱۲ مصرف گاز هستند، نشان می‌دهد 88.83 درصد از آنها در مناطق گران و مرفه شمال تهران ساکن هستند. حال هر چند اقدام دولت یک گام رو به جلو بوده اما سوال اساسی این است که چرا مرفه‌نشینان همچنان باید معادل 83 درصد گازبها را یارانه دریافت کنند. سال گذشته دولت سیزدهم بعد از 6 سال، تعرفه گاز خانگی را با تمرکز بر پرمصرف‌ها اصلاح کرد و حال امسال مجددا اصلاح قیمت‌ها انجام شده است اما بررسی شاخص‌ها نشان می‌دهد همچنان تا نقطه مطلوب برای برقراری عدالت در پرداخت یارانه‌ها فاصله وجود دارد و این روند اصلاح نباید متوقف شود.
