استقبال از صفبندی جدید خاورمیانه /از خرسندی حزبالله لبنان تا نگرانی رژیم صهیونیستی
حسن نصرالله، دبیرکل حزبالله لبنان، در یک سخنرانی تلویزیونی توافق ازسرگیری روابط ایران و عربستان سعودی را «تحولی خوب» توصیف کرد. او گفت توافق ازسرگیری روابط تهران و ریاض میتواند افقهای جدیدی را برای منطقه و لبنان ایجاد کند، همچنین از افزایش تعامل کشورهای عربی با حکومت بشار اسد در سوریه پس از زلزله اخیر در این کشور ابراز رضایت کرد. وزارت امور خارجه ترکیه روز شنبه ۲۰ اسفند از توافق جمهوری اسلامی و عربستان سعودی برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک استقبال و اعلام کرد این اقدام کمک قابل توجهی به امنیت، ثبات و شکوفایی اقتصادی منطقه خواهد کرد. وزارت امور خارجه طالبان هم توافق دو کشور برای ازسرگیری روابط را «گام مثبت در راستای تحکیم صلح و ثبات در منطقه» خواند. از سوی دیگر، وزارت امور خارجه سوریه نیز از این توافق استقبال و اعلام کرد این اقدام «منجر به تقویت امنیت و ثبات در منطقه و گسترش همکاریها» خواهد شد.
واکنش مقامات آمریکایی به توافق تهران-ریاضخارج از منطقه و در اروپا هم فرانسه از توافق ایران و عربستان سعودی برای ازسرگیری روابط استقبال کرد و از جمهوری اسلامی خواست اقدامات «بیثباتکنندهاش» در منطقه را کنار بگذارد. اما جو بایدن در پاسخ به سوالی درباره ازسرگیری روابط دیپلماتیک ایران و عربستان سعودی گفت: «هرچه روابط بین ایران و همسایگان عرب آن بهتر باشد، برای همه بهتر است.» سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید هم در واکنش به توافق ایران و عربستان سعودی برای ازسرگیری روابط اعلام کرد هر گونه تلاش برای کمک به پایاندادن به جنگ در یمن و تنشزدایی در منطقه و دیپلماسی همراه با بازدارندگی، از ارکان اصلی سیاستی است که جو بایدن در سفر خود به منطقه ترسیم کرده است. با این حال، مایکل مکال، عضو مجلس نمایندگان آمریکا، میانجیگری چین در احیای روابط عربستان سعودی و ایران را به عنوان ابزاری برای پیشبرد منافع شرورانه توصیف کرد و آن را تهدیدی برای امنیت ملی آمریکا دانست.
شکست بزرگ نتانیاهو و پیروزی بزرگ تهرانبه گزارش گاردین، نفتالی بنت، نخستوزیر سابق رژیم صهیونیستی، هم ازسرگیری روابط ایران و عربستان سعودی را تحول «جدی و خطرناک» و «ضربه مهلکی به تلاش برای ایجاد ائتلاف منطقهای» علیه جمهوری اسلامی دانست. بنت این اتفاق را شکستی بزرگ برای نتانیاهو و پیروزی سیاسی برای تهران دانست. یائیر لاپید، وزیر امور خارجه سابق این رژیم، هم توافق ایران و عربستان سعودی برای ازسرگیری روابط را شکست کامل و خطرناک سیاست خارجی دولت نتانیاهو و «فرو ریختن دیوار دفاعی منطقهای» دانست. در همین حال، یک مقام ارشد رژیم صهیونیستی به ایراناینترنشنال گفت: «ازسرگیری روابط بین ریاض و تهران تاثیری بر تلاش رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی برای رسیدن به توافق صلح نخواهد داشت.»
ترجیح راهحلهای سیاسی و گفتوگو
به گزارش رویترز، تهران و ریاض توافق کردند «در مدت حداکثر دو ماه، روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفته و سفارتخانهها و نمایندگیها را بازگشایی کنند.» وزیر امور خارجه عربستان سعودی ازسرگیری روابط دیپلماتیک با ایران را ناشی از دیدگاه عربستان مبنی بر ترجیح راهحلهای سیاسی و گفتوگو دانست: «کشورهای منطقه یک سرنوشت و وجه مشترک دارند که ما را ملزم به پیوستن به یکدیگر برای ایجاد الگویی از رفاه و ثبات برای مردمان خود میکند.» مساعد بنمحمد العیبان، مشاور امنیت ملی عربستان سعودی، نیز در سخنرانی نشست پایانی مذاکرات توافق با جمهوری اسلامی برای ازسرگیری روابط در پکن گفت که «برای آنچه به دست آوردهایم ارزش قائل هستیم» و «امیدواریم گفتوگوهای سازنده» را ادامه دهیم. ایران و عربستان سعودی، دو رقیب بزرگ تولید نفت خاورمیانه، هفت سال پس از قطع روابط، بر سر بازگرداندن روابط و بازگشایی سفارتها توافق کردند.
عملا نهتنها چین ضامن این توافق شد، بلکه نشان داد ایالات متحده دیگر نمیتواند نقش چین را در ترتیبات امنیتی خلیجفارس نادیده بگیرد؛ منطقهای که ذخایر انرژی و گذرگاهها برای اقتصاد چین مهمتر از آن است. توماس جونو، دانشیار دانشکده تحصیلات تکمیلی امور عمومی و بینالملل دانشگاه اتاوا موافق است که پیمان روز جمعه میتواند به جای حل اختلافات عمیق، به کاهش تنشها کمک کند.
در همین حال، سایر کشورهای منطقه از این توافق استقبال کردند. وزیر امور خارجه ترکیه در تماس تلفنی با وزیر امور خارجه عربستان سعودی از توافق بین ریاض و تهران برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک استقبال کرد. وزارت امور خارجه مصر نیز اعلام کرد: «امیدواریم توافق برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی به کاهش تنش در منطقه کمک کند.» این توافق پس از مذاکراتی که با میانجیگری چین در پکن برگزار شد، حاصل شد. خبرگزاری دولتی ایران با استناد به بیانیهای مشترک گزارش داد: «در نتیجه مذاکرات، ایران و عربستان سعودی توافق کردند روابط دیپلماتیک خود را از سر بگیرند و سفارتها را در مدت دو ماه بازگشایی کنند.»
برنده این رویداد بزرگ چین استروزنامه راستگرای والاستریت ژورنال در آمریکا این توافق را سبب پیچیدگی بیشتر در شکلگیری اتحاد علیه جمهوری اسلامی ایران دانست. دانیل شاپیرو، از تحلیلگران شورای آتلانتیک، نیز نوشت که هدف راهبردی جمهوری اسلامی ایران در خاورمیانه «تغییر نکرده است». جاناتان پانیکوف، تحلیلگر دیگر شورای آتلانتیک، نوشت نقشی که چین در دستیابی ایران و عربستان به این توافق ایفا کرده، هشداری به آمریکاست که نباید خاورمیانه را رها کند. این تحلیلگر شورای آتلانتیک معتقد است عربستان با این توافق نقشی جسورانه در برابر آمریکا بازی میکند. رون بنییشای، مفسر نظامی رژیم صهیونیستی، روز جمعه در روزنامه یدیعوت آحرونوت نوشت این واشنگتن است که «یک بار دیگر متحمل یک سیلی از عربستان شد» و «برنده بزرگ این رویداد، چین است.»
چه انتظاری باید از توافق تهران-ریاض داشت؟الجزیره در گزارشی تحلیلی از این رویداد سیاسی مهم منطقه نوشته این معامله میتواند پیامدهای گستردهای داشته باشد، اما تحلیلگران میگویند با تکیه بر آن، تمرکز اصلی دو کشور در این رویداد سیاسی ثابت خواهد شد. در توافقنامهای که روز جمعه در پکن امضا شد، آمده است که وزرای خارجه دو کشور در مدت دو ماه برای بحث در مورد ماموریتهای دیپلماتیک دیدار کنند و این نشاندهنده پایان شکاف هفت ساله است. در ایران، این توافق به طور کلی مورد استقبال قرار گرفت و مقامات ارشد آن را به عنوان گامی در جهت کاهش تنشها و تقویت امنیت منطقه ستایش کردند. رسانههای محافظهکار عمدتا بر این تمرکز داشتند که چگونه این توافق نشاندهنده یک «شکست» برای آمریکا و رژیم صهیونیستی است.
مذاکراتی که در آوریل 2021 آغاز شد، سرانجام پس از تلاشهای شی جین پینگ، رئیسجمهوری چین، که در ماه دسامبر از عربستان سعودی بازدید کرد و ماه گذشته میزبان ابراهیم رئیسی، رئیسجمهوری ایران، بود، نتیجه داد. این ازسرگیری روابط روز جمعه از سوی عراق و عمان -که پیش از این به میانجیگری مذاکرات کمک کرده بودند- و بسیاری دیگر در منطقه با خوشبینی استقبال شد، در حالی که آمریکا با احتیاط از آن استقبال کرد.
به نوشته الجزیره، عربستان سعودی احتمالا همچنان در معاملات اقتصادی با ایران محتاط خواهد بود، زیرا نمیخواهد در معرض تحریمهای آمریکا قرار گیرد و عادیسازی لزوما به معنای اعتماد دو طرف به یکدیگر نیست، صرف نظر از این، کاهش تنشها در یمن، لبنان، سوریه و عراق همچنان میتواند منافع گستردهای برای هر دو طرف به دنبال داشته باشد. تحلیلگر این شبکه خبری گفت: «پایاندادن به جنگ هشت ساله در یمن، جایی که ایران و عربستان سعودی از طرفهای درگیر حمایت میکنند، میتواند مهمترین نتیجه نهایی توافق باشد، اما رسیدن به آن، هدفی دشوار خواهد بود. سطح بالای بیاعتمادی و شدت رقابتهای ژئوپلیتیکی ممکن است روند کاهش تنشها را برگشتپذیر کند. برای دستیابی به موفقیت، هر دو کشور باید تلاشهای مستمر و بلندمدت را آغاز و راههای اعتمادسازی را که تضمینکننده منافع متقابل باشد، امتحان کنند. به هر حال، چین پیروز بزرگ این توافق بود، زیرا مشروعیت دسترسی خود را در سراسر منطقه تقویت کرد.
عملا نهتنها چین ضامن این توافق شد، بلکه نشان داد که ایالات متحده دیگر نمیتواند نقش چین را در ترتیبات امنیتی خلیجفارس نادیده بگیرد؛ منطقهای که ذخایر انرژی و گذرگاهها برای اقتصاد چین مهمتر از آن است. توماس جونو، دانشیار دانشکده تحصیلات تکمیلی امور عمومی و بینالملل دانشگاه اتاوا، موافق است که پیمان روز جمعه میتواند به جای حل اختلافات عمیق، به کاهش تنشها کمک کند. او به الجزیره گفت: «تنشهای ایران و عربستان برای دههها فروکش کرده است، عربستانِ خسته مدتهاست که به دنبال راهی برای خروج از مناقشه یمن است. توافق با تهران میتواند به توافق با حوثیهای مورد حمایت ایران منجر شود.»
پاسخ به سوالات کلیدی درباره توانق تهران-ریاضبه نوشته نیویورک تایمز، عربستان واقف است که ایران همسایهای است که سرانجام باید با آن کنار آید و کشورهای منطقه در حالی که شاید در ظاهر مثل رژیم صهیونیستی، تهران را یک خطر عنوان میکنند، اما به اندازه این رژیم، حاصلی در ادامه منزویکردن ایران نمیبینند. نیویورک تایمز به چند سوال کلیدی درباره این توافق پاسخ داده و نوشته ازسرگیری روابط دیپلماتیک تهران –ریاض میتواند منجر به یک صفبندی مجدد بزرگ در خاورمیانه شود. این توافق همچنین نشاندهنده یک چالش ژئوپلیتیکی برای ایالات متحده و یک پیروزی برای چین است که میانجی مذاکرات بین دو رقیب دیرینه بود.
چرا توافق ایران و عربستان مهم است؟ تعامل دیپلماتیک جدید میتواند ژئوپلیتیک را در خاورمیانه و فراتر از آن به چالش بکشد، زیرا عربستان سعودی، شریک آمریکا را با جمهوری اسلامی که دشمن دیرینه واشنگتن و متحدانش بوده، گردهم آورده است. عربستان سعودی و ایران برای چندین دهه با یکدیگر رقابت کردهاند. تنشها بین دو کشور در سال 2016 و زمانی که معترضان در ایران پس از اعدام یک روحانی شیعه مخالف پادشاهی عربستان به نمایندگیهای دیپلماتیک عربستان یورش بردند، به شکافی همهجانبه تبدیل شد. در سالهای پس از 2016، عربستان سعودی واکنش تند غرب به برنامه هستهای ایران را تشویق کرده و حتی کانالهای پشتیبان دیپلماتیک را به رژیم صهیونیستی، قویترین نیروی ضدایرانی در خاورمیانه، ایجاد کرد. با این حال، در شرایط فعلی در حالی که هنوز تاثیر این توافق بر روابط آمریکا و عربستان مشخص نیست، ولی ازسرگیری روابط دیپلماتیک دو قدرت منطقه، دستکم نشاندهنده گرمشدن جزئی جنگ سردی است که مدتهاست خاورمیانه را شکل داده است.
توافق اخیر چه تاثیری میتواند در سراسر خاورمیانه داشته باشد؟ از زمان قطع روابط دیپلماتیک آنها در سال 2016، رهبران ایران و عربستان سعودی مرتبا یکدیگر را محکوم کردهاند. رقابت عربستان و ایران زمینهساز درگیریها در سراسر خاورمیانه از جمله در عراق، لبنان، سوریه و یمن شده است. شاید فاجعهبارترین اتفاق در یمن رخ داد، جایی که بمبهای عربستان تعداد زیادی از غیرنظامیان را کشته است. در حالی که پیشرفت اعلام شده در روز جمعه بسیاری از ناظران را غافلگیر کرد، روسای اطلاعات عربستان سعودی و ایران در سالهای اخیر در عراق برای گفتوگو درباره امنیت منطقه ملاقات کردهاند. یک تعامل دیپلماتیک رسمیتر میتواند راههایی را برای دو قدرت منطقهای فراهم کند تا پیشرفتهای بیشتری در موضوعات منطقهای داشته باشند.
نقش چین در این میان چه بود؟ ایران و عربستان سعودی پس از مذاکراتی که به میزبانی چین برگزار شد، این توافق را اعلام کردند. پکن روابط خود را با هر دو کشور خاورمیانه حفظ میکند و این پیشرفت، نفوذ سیاسی و اقتصادی فزاینده چین در منطقه را نشان میدهد. شی جین پینگ، رهبر چین، در ماه دسامبر از ریاض، پایتخت عربستان سعودی، بازدید کرد، یک سفر دولتی که توسط مقامات سعودی جشن گرفته شد. جاناتان فولتون، کارشناس ارشد برنامههای خاورمیانه در شورای آتلانتیک در واشنگتن، گفت: «چین خواهان ثبات در منطقه است، زیرا بیش از 40درصد انرژی خود را از خلیج فارس دریافت میکند و تنش بین این دو قدرت، منافع آنها را تهدید میکند.»