روزنامه خراسان

3500 کیلومتر؛ نخستین مسیر طی شده برای زیارت حرم رضوی(ع)

جواد نوائیان رودسری –  نیازی به توضیح نیست که مشهد، از بدو پیدایش، ماهیتی زیارتی داشته‌است. شهادت مظلومانه امام رضا(ع) در آخرین روز ماه صفر سال 203 و دفن پیکر مطهر آن حضرت در سرداب کاخ حُمَید بن قَحطبه، سرآغاز شکل‌گیری شهر مشهدالرضا(ع) بود. به تدریج و طی قرن‌های بعدی، با توسعه کمّی و کیفی این شهر، نقاط جمعیتی مهم اطراف آن، مانند نوغان و تابران نیز، از رونق افتاد و بخش مهمی از جمعیت آن ها در مشهد ساکن شد؛ اتفاقی که البته، وقایع تاریخی ناشی از هجوم مغولان و لشکرکشی‌های تیمورلنگ در آن بی‌تأثیر نبود. با این حال، آن‌چه بیش از هر چیز، مشهد را به عنوان یک مکان شاخص در جغرافیای جهان اسلام تثبیت کرد، ماهیت زیارتی آن بود؛ ماهیتی که مشهد را به مقصد اصلی بسیاری از سفرهای معنوی تبدیل کرد و در طول تاریخ هزار و دویست ساله آن، اسباب تغییرات فراوان و رویدادهای خواندنی و جذابی شد که بنا داریم، در روزهای پایانی ماهِ صفر و همزمان با آغاز حرکت زائران پیاده به سوی مشهدالرضا(ع)، به بررسی آن‌ها بپردازیم. امید آن‌که آن‌چه نوشته می‌شود، مقبول شما ارادتمندان به سلطان سریر ارتضا، حضرت امام علی بن موسی‌الرضا المرتضی(ع) واقع شود.
 
آغاز تاریخ زیارت در مشهدالرضا(ع) شواهد تاریخی نشان می‌دهد که سفرهای زیارتی به شهر مشهد، مدت کمی بعد از شهادت امام رضا(ع) آغاز شد. افزون بر شهرت آن‌حضرت به عنوان «عالم آل‌محمد(ص)» که باعث ارادت فراوان مسلمانان به آن وجود مقدس می‌شد و پیروان همه مذاهب اسلامی را به زیارت قبر مطهر آن‌حضرت ترغیب می‌کرد، شیعیان، به عنوان اصلی‌ترین زائران بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع)، از اقصی‌نقاط عالم خود را به مشهد می‌رساندند تا از برکات معنوی زیارت ثامن‌الحجج(ع) برخوردار شوند. قدیمی‌ترین گزارش‌ها درباره آغاز تاریخ زیارت در مشهدالرضا(ع) را باید در متون روایی و معتبری مانند «عیون اخبارالرضا(ع)» اثر شیخ صدوق جست‌وجو کرد. شاید بسیاری از ما ندانیم که روضه منوّره امام رضا(ع)، روزگاری محل تدریس شیخ صدوق بوده و این محدث بزرگ، فرازهایی از روایات موجود در کتاب مشهور «امالی» خود را در این مکان مقدس به علاقه‌مندان ارائه کرده‌است. هرچند که سفر شیخ صدوق به مشهد، بخشی از مسافرت بزرگ علمی وی برای جمع‌آوری احادیث معصومین(ع) از مناطق مختلف خراسان بزرگ، مانند بخارا و به ویژه شهرهای شیعه‌نشینی مانند «کَش» بود، اما ظاهراً اقامت وی در مشهد، در کسوت زائر، برکات علمی و معنوی فراوانی برای دوستداران مکتب اهل‌بیت(ع) داشت که ماحصل آن، در برخی مکتوبات شیخ صدوق، قابل احصاست. بر اساس گزارش شیخ در «عیون اخبارالرضا(ع)»، جمعیت زائرانی که از اقصی‌نقاط جهان اسلام به زیارت حرم مطهر مشرف می‌شدند، بسیار زیاد بود و نیز، بخش عمده‌ای از اُمرا و حُکّام آن دوران، یعنی حدود قرن چهارم هجری، سخت به این مرقد مطهر ارادت داشتند؛ تا آن‌جا که شخص شیخ صدوق، سروده‌ای از «صاحب بن عبّاد»، وزیر شیعه‌مذهب دربار آل‌بویه را، دلیل نگارش کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» دانسته. شعر «صاحب»، خود نشان دهنده عظمت جایگاه «زائر» امام رضا(ع) در میان مسلمانان آن عصر است؛ صاحب بن عبّاد، ضمن قصیده‌ای طولانی، چنین می‌سُراید: « یا سائرا زائرا إلی طوس / مشهد طهر و أرض تقدیس / أبلغ سلامی الرضا و حط علی / أکرم رمس لخیر مرموس» (ای که به زیارت توس، آن سرزمین پاکی و قداست رهسپاری / سلام مرا به حضرت رضا(ع) برسان و نزد بهترین مرقد که صاحب آن بهترینِ درگذشتگان است، فرود آی) قصیده صاحب بن عبّاد نشان می‌دهد که زیارت مرقد مطهر ثامن‌الحجج(ع)، نه فقط در قالب متون دینی و روایی، بلکه در قامت شعر و ادب نیز، نفوذ گسترده‌ای در جهان اسلام داشت. اگر بر این امر واقف باشیم که در آن عصر، شعر و ادب، کاراترین ابزار انتقال عقاید و رسانه عامه‌پسند دوران محسوب می‌شد، درک نفوذ فرهنگ زیارت امام رضا(ع) در جهان اسلام و رغبت عموم مسلمین به این سفر زیارتی، چندان سخت و دور از ذهن نیست. شکل گرفتن زیرساخت‌های زیارتی این ارادت به امام غریب(ع) نه فقط در کسوت زیارت و کثرت زائران، بلکه خود را در قالب تلاش برای رفاه حال زوار و خدمت به فرهنگ زیارت هم نشان داد. نخستین گام‌ها برای ایجاد زیرساخت‌های مربوط به زیارت در مشهد مقدس، در قرن سوم برداشته شد و طی یک قرن بعد، به اوج خودش رسید. افرادی مانند ابومنصور محمد بن عبدالرزاق توسی که شاهد کراماتی در مرقد مطهر امام رضا(ع) بودند، در این زمینه گام‌های محکمی برداشتند. می‌دانیم که همزمان با آغاز دوره غزنوی، مشهد صاحب کاروانسراهایی بود که برای اداره آن ها، موقوفاتی در نظر گرفته‌بودند. این مسئله نشان می‌دهد که در تاریخ زیارت مشهدالرضا(ع)، وقف نیز، قدمتی هزار و 200 ساله دارد و به واقع، از همان نخستین سال‌های آغاز تاریخ زیارت، نقشی راهبردی را برای پایدار ماندن این حرکت معنوی، عهده‌دار بوده‌است. در این زمینه می‌توان به اقدامات افرادی مانند بوبکرشهمرد (کدخدای فائق خاصه) و نیز، ابوالحسن عراقی دبیر اشاره کرد که در نوشتاری دیگر، آن ها را مورد بررسی دقیق و گسترده قرار داده‌ایم. نفوذ هزاران کیلومتری فرهنگ زیارت شتاب حرکت زائران و شکل گرفتن فرهنگ زیارت در مشهدالرضا(ع)، از آخر صفر سال 203 قمری به این سو، شیبی تند و رشدی تصاعدی داشت. مرور و بررسی اسنادی که می‌توانند در این زمینه به عنوان شواهد تاریخی در نظر گرفته‌شوند، حقایق شگفت‌انگیزی را آشکار می‌کند. علاوه بر ابونصر نیشابوری، نخستین قاری و مؤذن شناخته شده حرم رضوی که شفایافته امام رضا(ع) بود و نیز، بانویی نوغانی که مسئولیت تنظیف روضه منوّره را برعهده داشت، در منابعی مانند «عیون اخبارالرضا(ع)» گزارش‌های تأثیرگذاری درباره حضور زائران از اقصی نقاط عالم در حرم رضوی وجود دارد. «حمزه مصری»، زائری است که از کرانه‌های رود نیل و با امید زیارت امام هشتم(ع) خود را به مشهد رساند و شبی را در روضه منوّره گذراند و طبق گزارش شیخ صدوق، راوی یکی از کرامات حادث شده در مرقد مطهر امام رضا(ع) بود. یک برآورد ساده نشان می‌دهد که نخستین زائر پیاده شناخته شده حرم رضوی، مسافتی را به طول سه هزار و 500 کیلومتر پیاده‌روی کرد تا به زیارت مرقد ثامن‌الحجج(ع) نایل شود. این گزارش تکان‌دهنده نشان‌دهنده عمق ارادت مسلمانان به وجود مقدس امام رضا(ع) است؛ موضوعی که شاید از منظر تاریخی، کمتر مورد توجه محققان و پژوهشگران قرار گرفته است. ایجاد اقامتگاه‌ها، مانند کاروانسراهایی که در عهد سامانی و سپس غزنوی، در مشهد احداث شد، نشان‌دهنده گستره فرهنگ زیارت و شناخته شدن جایگاه آن در جهان اسلامِ هزار سالِ قبل است. این وضعیت در دوره سلجوقیان نیز، ادامه پیدا کرد و حتی بزرگانی مانند خواجه نظام‌الملک توسی که مذهب شیعه نداشتند هم، در احداث زیرساخت‌های مربوط به فرهنگ زیارت و تقویت آن کوتاهی نمی‌کردند؛ بنای کاروانسرای مشهور خواجه، در بخش غربی فضای امروزی مسجد جامع گوهرشاد قرار داشت که هنگام ساخت مسجد، به قسمتی از آن تبدیل شد. افزون بر این، طی این دوره نیز، فرهنگ زیارت در طبقات بالای اجتماع و به ویژه حاکمیت، جایگاهی والا داشت؛ خواجه نظام‌الملک پیش از آغاز جدال ملکشاه سلجوقی با مدعیان قدرت، شبی او را به روضه منوّره برد تا ضمن زیارت، در کار خود اندیشه کند و از فضای معنوی این مکان مقدس، برای گرفتن تصمیم صحیح، بهره‌مند شود. باید توجه داشت که وقتی در میان طبقه حاکم، چنین رویکردی درخصوص زیارت مشهدالرضا(ع) به وجود آمد، طبعاً رعایا و مردمان طبقات دیگر نیز، برای درک این فیض، سر از پا نمی‌شناختند و به همین دلیل، حضور زائران در مشهد، رونقی بیش از گذشته یافت و در پناه امنیت نسبی دوره ملکشاه، افراد بی‌شماری امکان سفر زیارتی به مشهد مقدس را یافتند؛ افرادی که لزوماً اعتقادات شیعی نداشتند، اما ارادتشان به ثامن‌الحجج(ع) قابل محاسبه و سنجش نبود.
لینک منبع خبر
پربازدیدترین‌های روزنامه ها
جای صادق زیباکلام  در زندان نیست! (جوان) اخبار ویژه (کيهان) نقشه راه تهران برای حذف تروریست‌های مسلح کردستان عراق (تجارت)ارزخواری مونتاژکاران چینی (شهروند)
سایر اخبار این روزنامه
آغاز عصر مهاجرت های آب و هوایی بیرانوند غایب مقابل آنگولا امیدوار به تقابل با رونالدو ترک تحصیل قطعی 51832 دانش آموز سندروم زوال شخصیت در «بی رویا» تخریب بخشی از بنای تاریخی بیمارستان امام رضا (ع) شلیک به ترامپ با متمم 14 ؟ پیشروی به سوی تفاهم چاره جویی علنی ضدانقلاب از تل آویو پرچمدارشجاعت و نوآوری درادبیات داستانی معاصر 3500 کیلومتر؛ نخستین مسیر طی شده برای زیارت حرم رضوی(ع) سیاه و سپید قرمز شدن شامخ در میانه تابستان ماجرای فروش سکه های تقلبی در بازار طلا! از معمولی ‌بودن خسته ‌نشو!