روزنامه فرهیختگان
1397/12/01
جامعه شناسی کتابخوانی در تهران
سرش را از کتابی که دستش گرفته بالا می‌آورد و به کتاب‌های داخل قفسه نگاه می‌کند، نگاهش حسرت دارد وقتی به کتاب‌ها نگاه می‌کند، نگاهی به پشت جلد کتاب می‌اندازد و کتاب را به داخل قفسه برمی‌گرداند. نزدیک می‌شوم و سر صحبت را باز می‌کنم، می‌گوید: «تقریبا هفته‌ای یک‌بار به کتابفروشی‌ها سر می‌زنم چون عاشق کتاب هستم، ادبیات می‌خوانم و فلسفه. هر کتاب جدیدی هم بیاید معمولا می‌خرم. اما در این چند ماهه واقعا قیمت کتاب گران شده، برای همین نمی‌توانم هیچ کتابی بخرم و می‌آیم داخل کتابفروشی و کتاب‌ها را نگاه می‌کنم و همینجا گاهی کتاب‌ها را می‌خوانم. چون کتابفروشیهای این مسیر یک جوری پاتوقم شده‌اند، ایرادی نمی‌گیرند.» این چند خط برای خیلی از کتابخوان‌ها در این چند ماهه آشناست، گرانی‌ای که به جان همه‌چیز افتاده و کتاب هم از آن در امان نمانده، گزارش‌های زیادی در این خصوص منتشر کردیم از رکودی که به جان کتابفروشی‌ها افتاد و تعطیل شدند. اولین کتابفروشی تعطیل شده در سال 97 که همه‌جا رسانه‌ای شد، کتابفروشی نشر رود در خیابان کریمخان بود، کتابفروشی باسابقه‌ای که قرار بود به‌جای دیگری منتقل شود، اما به‌دلیل بالا رفتن قیمت‌ها، چون کتابفروشی را فروخته بودند، دیگر نتوانستند در جای دیگری فروشگاه بخرند تا کتاب‌ها را به آنجا منتقل کنند و کتابفروشی جدیدی داشته باشند. بعد از رود، کتابفروشی آسیا هم به یک جریان رسانه‌ای تبدیل شد، کتابفروشی‌ای که بعد از چندین سال فعالیت در این حوزه به کبابی تبدیل شد، چون به قول گردانندگانش کباب پول بیشتری دارد تا کتاب! از قیمت کاغذ و اثرات زیانبارش به جان کتاب و کتابفروشی هم گفتیم. از فروش ماشین‌آلات چاپ به کشورهای همسایه هم گزارشی منتشر کردیم که خودش مثنوی 70 من است، از رونق کتابخانه‌ها نوشتیم، به دلیل اینکه مردم دیگر توان خرید کتاب نداشتند؛ پس حالا به سراغ کتابخانه‌ها می‌روند و باید کتابخانه‌ها را تجهیز کرد. حالا امروز کاغذ از بندی 80 هزار تومان در اسفند سال گذشته به 420 هزار تومان رسیده است، شاید خیلی‌ها بگویند به ما چه ارتباطی دارد که قیمت کاغذ چقدر میشود، اما مطمئنا قیمت کاغذ روی قیمت کتاب تاثیر بسزایی دارد. تاثیری که در همین چند وقته شاهد آن بودیم و کتاب برای اولین‌بار در این چندین سال دو نرخی شد! یعنی ناشر کتاب را با یک قیمت منتشر کرد و بعد دوباره بعد از یک مدت کوتاه، برچسب دیگری را روی کتاب می‌چسباندند و قیمت عوض می‌شد. این پدیده جدید باعث شد تا محمود آموزگار، رئیس سابق اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران هم واکنش نشان دهد و بگوید: «درج برچسب تغییر قیمت به روی کتاب غیرقانونی نیست، اما غیرمتعارف است. کتاب در زمره معدود کالاهایی است که قیمت آن در داخل محصول درج میشود و خدشه‌ناپذیر است. اگر قرار باشد قیمت کتاب تغییر کند به تبع آن باید حق‌الزحمه مولف و مترجم نیز تغییر و آنها نیز از مساله سود ببرند که این اتفاق نمی‌افتد و همین قضیه تغییر قیمت را امری نامتعارف می‌کند. در زمینه تغییر قیمت کتاب باید مجموعه‌ای از عوامل را درنظر گرفت. نخست اینکه مخاطب با مشاهده تغییر نامتعارف کتاب آن را پس زده و از خرید آن منصرف میشود. از سوی دیگر نمی‌توان به ناشران و تولید‌کنندگان گفت نسبت به تغییرات بازار بی‌تفاوت بمانند و برای آن کاری نکنند. مساله ما الان این است که در مواجهه با این دست پدیده‌ها قاعده‌مندی و تعاریف دقیقی برای تغییر قیمت محصول نداریم و در بهترین حالت بازار و قانون عرضه و تقاضاست که وضعیت را مشخص کرده و محدوده‌ای را مشخص می‌کند.» اما همین اتفاق نو هم در بازار کتاب دیگر به یک مساله عمومی تبدیل شد، حالا این برچسب‌های قیمت را روی خیلی از کتاب‌ها می‌بینید. در این گزارش کتابی جدید به دلیل نزدیک شدن به آخر سال، به سراغ کتابفروشی‌هایی در سراسر تهران رفتیم، از قیمت کتاب و کتاب‌های پرفروش‌شان پرسیدیم و نگاه‌شان به آینده این شغل که آیا میشود امید داشت یا نه؟1 قیمت کتاب در این یک‌ساله روی خرید آن تاثیر داشته یا نه؟
2 در این یک‌ساله کتاب دو نرخی داشته‌اید؟ از این منظر که ناشر کتاب را منتشر کند و بعد از چند‌وقت برچسب قیمت جدید روی کتاب بزند؟
3 بیشترین کتاب‌هایی که در کتابفروشی شما فروخته میشود در چه حوزه‌ای است؟
4 چند کتاب پرفروش در طول یک سال را معرفی کنید؟
5 رنج سنی کسانی که کتاب می‌خرند؟
6 آینده کتاب و کتابفروشی‌ها را با توجه به گرانی‌ها چطور می‌بینید؟ رامین شعبان‌پور، مدیر کتابفروشی افق واقع در خیابان انقلاب 1- قیمت کتاب متاثر از قیمت کاغذ است که ناشران در بازار تهیه می‌کنند و طبیعتا رشد داشته است؛ از جهت اینکه تاثیری در فروش کتاب و کتابخوانی داشته باشد، قطعا تاثیر دارد. ولی چیزی که در کتابفروشی‌مان احساس می‌کنیم این است کسانی که اگر 10 نسخه کتاب می‌خریدند، از تعداد خریدشان کم شده، نه از مبلغ خریدشان و کماکان به کتابخوانی‌شان پایبند بودند و برای ما خیلی امیدوارکننده است. ولی افزایش قیمت کتاب باعث نارضایتی همه شده و خیلی‌وقت‌ها از تاریخ‌هایی که برای تخفیف می‌گذاریم، پرس‌و‌جو می‌کنند و منتظر آن فرصت می‌شوند و این فضایی کلی است که حداقل من در کتابفروشی خودمان دیدم. 2- من تا حالا در نشر افق ندیدم چنین‌کاری شود و خودمان هم در کتابفروشی به هیچ عنوان این کار را نمی‌کنیم، ولی این کار را از ناشران دیگر دیدم که قیمت‌ها را تغییر دهند. خیلی موقع‌ها سعی کردیم این‌طور کتاب‌ها را تحویل نگیریم و این گلایه را از ناشران داشته باشیم، ولی یک واسطه بین ما و ناشر وجود دارد که ما دسترسی به ناشران نداریم و درنهایت مجبوریم با آن شرایطی که در بازار هست و برچسب زده شده، به مشتری بفروشیم. 3- حوزه فعالیت ما درزمینه سینما، تئاتر، هنر، ادبیات ترجمه، فلسفه، تاریخ و جامعه‌شناسی است، ولی طبق روال بسیاری از کتابفروشی‌ها ادبیات ترجمه خیلی مورد استقبال مردم بوده و در کتاب فروشی‌مان در رده دوم کتاب‌های تئاتر و سینما قرار می‌گیرد. 4- در حوزه ادبیات، نشر افق پرفروش بوده و هم از ناشران دیگر. در نشر افق کتاب داستان ماشین تحریر من که شامل 17 داستان کوتاه و اثر تام هنکس است با رعایت کپی‌رایت به چاپ رسیده. یک مجموعه داستان کوتاه از ویلیام فاگنر چاپ کردیم به اسم کارآگاهان دهکده که چندگانه است و این عنوانش کارآگاهان دهکده است. از ژوئل اگلوف، نویسنده فرانسوی کتابی به نام عوضی ترجمه اصغر نوری چاپ شده است. این سه عنوان کتاب جزء پرفروش‌ترین‌های نشر افق بوده است. البته کتاب اندازه‌گیری دنیا از دانیل کلمان از ادبیات آلمان و مخصوص نشر افق است. اکثر ناشران اگر بخواهم نام ببرم، نشر چشمه کتاب‌های پرفروشی است مخصوصا کتاب نیمه تاریک ماه از هوشنگ گلشیری، داستان کوتاهی از انتشارات نیلوفر و یکی از ناشرانی که اخیرا در حوزه ادبیات ترجمه خیلی خوب کار کرده نشر چت رنگ است و در حوزه ادبیات ژاپن کتاب شکار و تاریکی و پاپ قرمز کتاب‌های پرفروشی بودند. 5- با توجه به اینکه ما کتاب کودک هم داریم حتی مخاطبانی در رده سنی 9 تا 10 سال و پیرمرد 70 یا 80 ساله داشتیم ولیکن پایه کلی مخاطبان‌مان از حدود 17 تا 40 سال است. 6- حقیقتا صحبت درمورد این مساله خیلی سخت است. در کتابفروشی راجع به این مساله صحبت می‌کنیم و بالاخره هم شغل‌مان است و هم علاقه داریم و هم با توجه به مساله اقتصادی و کار فرهنگی که انجام می‌دهیم، متاسفانه این مساله نگران‌کننده و البته نظر شخصی من است و دوست ندارم از طرف نشر افق صحبت کنم. من نگرانم از اینکه فضا که به این سمت رفته، ولی با توجه به صحبت‌های قبلی‌ام که تعداد کتابشان(مخاطبان) کم شده ولی مبلغ خریدشان کاهش پیدا نکرده، تا حدودی امیدوارکننده است. خیلی از سال‌های پیش مردم در این موقع‌ها تقویم برای جاهای مختلف می‌خریدند، ولی الان کتاب می‌خرند و این فرهنگی است که اخیرا متوجه شدیم و خیلی خوب است و مردم به سمتی می‌روند که به همدیگر در طول اتفاق‌های سال کتاب هدیه می‌دهند. بزرگمهر، مدیر داخلی فروشگاه ترنجستان سروش واقع در خیابان انقلاب 1- قطعا بی‌تاثیر نبوده ولی در 6 ماه گذشته تغییراتی که رخ داده را همه در این حوزه احساس کردیم، تاثیر وحشتناک مربوط به سال آینده است. چون من خودم کار سفارشی انجام می‌دهم هر روز کتاب‌هایی که تجدیدچاپ میشود را چک می‌کنم و واقعا عجیب و غریب است، فکر نمی‌کنم کسی قادر باشد سال دیگر کتاب بخرد. 2- خیلی کم کتاب دو نرخی داشتیم. یک‌سری از کتاب‌های پرفروش مثلا کتاب‌های نادر ابراهیمی، آنها را معمولا دو یا سه قیمته داریم، چرا؟ اولا چون پرفروشند و ناشران‌شان به‌واسطه پیش‌بینی‌ای که در چاپ می‌کنند معمولا تغییر قیمت‌هایشان تهاجمی نیست. مثلا قیمت یک کتاب 24 هزار تومان است درنهایت قیمت آن کتاب 26 یا 29 هزار تومان میشود، به خاطر همین ما نمی‌گذاریم موجودی این کتاب‌ها صفر شود. خرید از آن جهت دو قیمته داریم، ولی کم اتفاق می‌افتد که کتاب‌ها دو قیمته باشند. 3- به خاطر عرق و سابقه‌ای که داریم بیشتر کتاب‌های ارزشی، دفاع‌مقدس و مذهبی فروش داریم و کتاب‌های نشر دیگر که می‌توانیم بیاوریم، کتاب‌های عامه‌پسند هستند. به‌طور کلی بیشتر رمان‌های و موضوعاتی که عامه‌پسند باشند پرفروش‌ترند، مانند فلسفه در 21 روز یا آموزش فلسفه به‌راحتی و از این قبیل کتاب‌ها. 4- کتاب‌های نادر ابراهیمی معمولا پرفروش هستند یا کتاب‌های سلام بر ابراهیم نشر ابراهیم هادی همیشه پرفروش هستند. غبار در نشر موسسه شهید کاظمی پرفروش است. کتاب یادت باشد و کتاب آقای حامد عسگری به نام پریدخت خیلی خوب فروش می‌رود. 5- عموما طیف جوان هستند، ولی به‌طور سطحی نمی‌توان طیف مشخصی را نام برد، چون در خیابان انقلاب هستیم و عموم مردم برای خرید کتاب به اینجا می‌آیند همه طیف‌ها هستند منتها برای ما عموما طیف جوانند. 6- به نظرم سیاه سیاه سیاه. عملا تغییرات قیمت‌ها را در روز می‌بینم به‌عنوان مثال می‌بینم یک کتابی 14 هزارتومان قیمت دارد و آن را تمام کردیم و ناشرش آن را مجددا یک ماه بعد چاپ کرده و قیمت جدید آن 38 هزار تومان است. اینها استثنا نیستند و یک روند است. تعداد فروش دائمی ما روزبه‌روز کمتر میشود و همین الان کتاب دن‌کیشوت‌های ایرانی نشر نقد فرهنگ بیژن عبدالکریمی که نهایتا تعداد صفحات آن 400 صفحه است و همین امروز آن را سفارش دادم، قیمتش 82 هزار تومان است. البته این قیمت‌ها برای کاغذهای قبل است ولی برخی ناشران هم هستند که نتوانستند کاغذ انبار کنند برخلاف برخی دیگر و حالا مجبورند کاغذ جدید تهیه کنند. یکی از دوستان‌مان در نهاد کتابخانه‌ها می‌گفت، کتابی که در سه یا چهار ماه اخیر چاپ شده، عرف قیمتش به 40 هزار تومان رسیده، پارسال تقریبا روی 25 هزار تومان بود و همین‌طوری قیمت‌ها رشد می‌کند و باز هم افزایش آن به قیمت کاغذ بستگی دارد. بابایی، مدیر داخلی فروشگاه انتشارات کیهان واقع در خیابان انقلاب 1- بدون‌شک تاثیر داشته، به‌طور کلی از ابتدای سال افزایش قیمت داشتیم ولی تقریبا در دوماه اخیر خیلی قیمت‌ها سرسام‌آور و نابسامان بوده است و کسی هم پاسخگو نیست. حتی زمانی که وزیر صحبت می‌کند، بهتر که نمی‌شود بدتر هم میشود. 2- ما این کار را نمی‌کنیم مگر اینکه خود ناشر قبل از اینکه کتاب را برای ما بفرستد این کار را انجام دهد و برای ما زیاد اتفاق افتاده، ولی خود ما این کار را نمی‌کنیم. 3و 4- ما یک تقسیم‌بندی موضوعی داریم. پرفروش‌ترین کتاب‌مان «انسان دویست و پنجاه» ساله بوده که در تقسیم‌بندی ما امام و رهبری است. کتاب بعدی فتح خون از شهید آوینی که راجع به امام حسین است. کتاب بعدی «یادت باشد» که شهید مدافع حرم است. کتاب بعدی از آقای طاهرزاده جوان و انتخاب بزرگ که در حوزه اسلام و دین است. کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی. کتاب سربلند که برای شهید حججی است و کتاب «خاطرات سفیر». تقریبا اولین کتاب پرفروش در حوزه رهبری است و بعد حوزه دفاع مقدس و مدافعان حرم است. 5- حدود بین 25 تا 34 سال 6- ما که هر روز وضعیت‌مان نابسامان‌تر میشود و وقتی اولویت بین غذا و کتاب قرار می‌گیرد، بدون‌شک هرکسی غذا را انتخاب می‌کند و نکته دیگر اینکه حتی اگر برای کاغذ این اتفاق هم نمی‌افتاد به دلیل بحث شرایط اقتصادی و معیشتی مردم ما با کاهش فروش مواجه بودیم. ما که جزء عشاق کتاب هستیم و هر کتابی را که ببینیم می‌خواهیم بخریم، دست و دلمان می‌لرزد؛ با توجه به اینکه به ما تخفیفی هم تعلق می‌گیرد، ولی باز در خرید آن مردد هستیم. به‌علاوه الان که زمان خوبی برای فروش است، ولی از ابتدای سال تا نمایشگاه که شروع میشود، وضعیت‌مان خیلی بد میشود و تا اواخر شهریور‌ماه همین وضعیت ادامه دارد. اکثر افرادی که در خیابان انقلابند صاحب مغازه هستند یعنی اجاره نمی‌دهد و این قضیه در کاسبی خیلی تاثیر دارد ولی اگر کسی بخواهد اجاره دهد به‌نظرم باید مغازه را جمع کند. محمود رضاپور، مدیر کتابفروشی شهر کتاب واقع در ترمینال جنوب 1- از سال 70 در این کتابفروشی فعالیت دارم و دقیقا می‌توانم نوع خرید مردم را آسیب‌شناسی کنم. افزایش قیمت در این یک ساله روی خرید خیلی زیاد تاثیر داشته. می‌دانید که برای چاپ کتاب، کاغذ هم با قیمت بالا خریداری میشود، نکته اینجاست که مردم از این موضوع ناراحتند و این افزایش قیمت‌ها بازخورد بدی داشته است، چه در کتاب و چه در لوازم‌التحریر. 2- بله این موضوع از زمانی که کاغذ گران شده، وجود دارد و خریداران فکر می‌کنند که ما برچسب می‌زنیم. برای همین برای‌شان توضیح می‌دهیم که انتشارات این برچسب‌ها را زده است. البته با توضیح هم یا نمی‌خرند و درصورت خرید هم اعتراض می‌کنند. 3- رمان جزء پرفروش‌هاست. ولی بیشتر کتاب‌های «چگونه موفق شویم» خریداری میشود. 4- پدر پولدار و پدر بی‌پول، «40 فکر سمی» و اثر «مرکب» و چهار اثر فلورانس از کتاب‌های پرفروش ما هستند. 5- میانگین سنی خریداران کتاب 25 سال است. 6- در شرایط کنونی مردم کتاب نمی‌خوانند و سرانه مطالعه خیلی پایین است، بنابراین با توجه به افزایش قیمت کتاب و همچنین تاثیر فضای مجازی بر کاهش سرانه مطالعه، روزبه‌روز خرید کتاب کم میشود و آینده‌ای نمی‌شود برایش متصور بود. خاکی، مدیرداخلی کتابفروشی بوکلند در پالادیوم واقع در محله زعفرانیه 1- اینکه کتاب گران شده، هیچ‌کس شک و شبهه‌ای ندارد، بالاخره همه‌چیز گران شده و به دنبال آن کاغذ و بعد هم کتاب، اما با وجود این همه گرانی باز هم هنوز قیمت کتاب آنقدر گران نشده، تاثیر آن در فروشگاه ما خیلی مشهود نبوده، به خاطر اینکه هنوز تغییر قیمت جدی اتفاق نیفتاده است، ناشران از کاغذهای انبار شده که از قبل داشتند، استفاده می‌کردند و اختلاف‌قیمت نسبت به ماه‌های قبل خیلی محسوس نیست. ولی فکر می‌کنم در یکی، دو ماه آینده ناشران مجبورند کاغذ با قیمت جدید بخرند و شاهد افزایش قیمت کتاب خواهیم بود. 2- بله این کار را می‌کنند، در این چند ماهه هم خیلی زیاد اتفاق می‌افتد که ناشر کتاب را منتشر می‌کند و دو هفته بعد از مرکز پخش یا از طرف خود ناشر می‌آیند برای تغییر قیمت. می‌توانم بگویم حدود 25 درصد، قیمت کتاب‌ها افزایش داشته است. 3- تقریبا بیشترین خرید کتاب در بوکلند، در زمینه روانشناسی است. 4- کتاب میشل اوباما شدن پرفروش‌ترین کتاب در این چند وقت بوده و کتاب خودت را تباه نکن که نویسنده آن گری جان‌بیشاب و همچنین کتاب بعدی «پنهان بوده» که نویسنده آن الیک شافاک است و جزء کتاب‌های پرفروش ما بوده‌اند. 5- بیشترین رده سنی خریداران براساس گزارش‌هایی که گرفته شده بین 25 تا 40 سال است. 6- تصور ما این است که احتمالا همه‌چیز به سمت آنلاین‌شدن برود و کتابفروشیهای فیزیکی تعدادشان کم خواهد شد، ولی این موضوع مربوط به آینده طولانی‌تری است. ولی اتفاق بدی که از نظر ما می‌افتد برای کتابفروشی‌هایی است که صرفا کتاب می‌فروشند؛ آنها احتمالا تجربه خوبی در یکی، دو سال آینده نخواهند داشت و شاید اتفاقات خوبی برای‌شان نیفتد. ما کتابفروشیهای مشابه شهر کتاب که ترکیبی از محصولات را داریم به حیات خودشان می‌توانند ادامه دهند. اما فکر می‌کنم در 6، هفت سال آینده خرید و فروش فیزیکی خیلی کم خواهد شد و همه‌چیز به سمت خرید آنلاین حرکت می‌کند و اگر ما هوشمند باشیم باید زیرساخت آن را طراحی کنیم. حقیقت، مدیرفروش نشر چشمه واقع در خیابان کریمخان زند 1- درصد نمی‌توانم بگویم چون نیازمند یک تحقیق آماری و میدانی است. خیلی ساده به شما بگویم همه قیمت‌ها نسبت به ماه‌های گذشته چند برابر شده، کتاب هم سبد آخر کالای مردم است و از همه بیشتر کتاب ضربه می‌خورد؛ به دلیل گرانی کاغذ و هزینه‌های چاپ، بنابراین قیمت کتاب هم افزایش می‌یابد، درصورتی که مردم باید به فکر معیشت روزانه باشند و فکر می‌کنم کتاب یکی از کالاهایی است که بیشتر ضربه می‌خورد. 2- نشر چشمه هیچ زمانی این کار را نمی‌کند، مگر اینکه کتاب مجددا چاپ شود، ولی ناشرانی هستند که به این صورت عمل می‌کنند و به چاپ قبلی‌شان برچسب می‌زنند بدون اینکه چاپ جدید انجام شده باشد یا کاغذ جدیدی را خریداری کرده و هزینه چاپی را متحمل شده باشند. متاسفانه 99 درصد ناشران این کار را می‌کنند. 3- ما چون ناشر کتاب‌های داستانی هستیم و ما را به این عنوان می‌شناسند در نشر چشمه کاملا آمار متفاوت است و بیشتر کتاب ادبیات داستانی فروش می‌رود، ولی ما ملاک همه نیستیم. 4- ملت عشق کتاب همیشگی و پرفروش است. کارهای عادل فردوسی‌پور، هنر اندیشیدن و هنر خوب زندگی کردن پرفروش است. مثل خون در رگ‌های من از کتاب‌های پرفروش ماست و همین‌طور نامه‌های شاملو به همسرش آیدا. 5- نسبتا تنوع سنی زیاد است ولی بیشتر فکر می‌کنم سنین دانشجویی، جوان‌ها و میانسالان باشند. 6- من فکر می‌کنم ناشران باید به دنبال راهکار تازه‌‌ای باشند و فکر اساسی‌ای کنند یا کتاب‌هایی در سایز جیبی چاپ کنند یا به سمت اودیو(Audio) بروند وگرنه این هزینه‌های کتاب باعث میشود که ناشران نتوانند کتابی چاپ کنند.
