روزنامه ابتکار
1398/06/02
چالش اساسی آینده اقتصاد سیاسی عربستان
صادق پیرزادنیا*- پس از تحولات خاورمیانه در ۱۸دسامبر۲۰۱۰ بیداری اسلامی در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس که به «بهار عربی» شهرت یافت نظم و دیسیپلین سیاسی در این کشورها با چالش جدی مواجه شد و تا جایی پیش رفت که عربستان سعودی و شاهزاده جوان سلطه جویش محمد بن سلمان را مجبور به اصلاحات اساسی سیاسی در پیکره قدرت و جامعه ریاض کرد؛ جنبش‌های مردمی در جهان عرب که با قیام مردم تونس در اواخر سال۲۰۱۰ آغاز شد و در سال۲۰۱۱ به تعداد قابل توجهی از کشورهای عربی سرایت کرد، آغازگر مرحله نوینی در حیات سیاسی و اجتماعی کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و همچنین دگرگونی‌هایی در نظم منطقه‌ای شده است. این جنبش‌ها به لحاظ گستردگی و عمق پدیده‌ای کاملا نوین در جهان عرب محسوب می‌شوند که در تاریخ منطقه سابقه نداشته است در حالی که اغلب تغییرات و تحولات در نظام‌های سیاسی منطقه در طول دهه‌ها و حتی قرون گذشته در قالب‌هایی مانند مداخله خارجی، کودتای نظامی و یا فعالیت گروه‌ها و احزاب سیاسی دارای ایدئولوژی غیربومی مانند ناسیونالیسم یا سوسیالیسم رخ داده است. در مرحله کنونی می‌توان شاهد آن بود که جنبش‌هایی نوین بدون مداخله خارجی و بدون نقش تعیین‌کنندگی گروه‌ها و احزاب سیاسی و صرفا با تکیه بر نیرو و اراده مردمی در جهان عرب ظهور یافته است.مکاتب و رویکرد‌های مختلف اقتصاد سیاسی در یک اصل اساسی یعنی نحوه تعامل جامعه و دولت با یکدیگر اشتراک دارند. براین اساس دو حوزه و کارکرد اقتصادی و سیاسی ریشه در ساختار و تحولات اجتماعی دارد. مطالعه تحولات اجتماعی با بررسی بافت جمعیت آغاز میشود. در این چارچوب عربستان سعودی در عرصه اجتماعی با جمعیت جوان به شدت در حال افزایش و ساختار قبیله‌ای با تضادهای گوناگونی روبه‌رو است؛ پارادوکس و تضاد میان قبایل و خاندان‌های حکومت‌گر، شیعیان و اهل سنت‌های لایت میان سرمایه‌داری تجاری و تولیدی، فن‌سالاران با علمای وهابی، طبقات فقیر و غنی، در کنار این پارادیم هزینه‌های نظامی و آهنگ توسعه اقتصادی و اجتماعی تنها با افزایش درآمدهای نفتی و تزریق آن تشدید میشود. این در حالی است که نظام سیاسی عربستان همزمان با تنوع گروه‌ها و نیروهای اجتماعی زمینه حضور تمام نیروهای اجتماعی را در سیاستگذاری فراهم نکرده و همچنان به صورت متمرکز و اقتداری به اداره جامعه می‌پردازد. در این شرایط اعتراضات سیاسی برای تامین خواسته‌های اقتصادی و سیاسی پس از قتل مرموز خاشقجی روزنامه نگار منتقد حکومت بن سلمان در سفارت عربستان در ترکیه و قبل از آن تسویه حساب بن سلمان با بستگان و شاهزاده‌های سعودی و زندانی کردن آنها در ساختار قدرت و احساس خطر از ناحیه آنها افزایش یافته است. خاندان سعودی برای جلوگیری از گسترش اعتراضات و تامین ثبات، اجرای اصلاحات محدود اقتصادی را با درآمد حاصله از نفت آغاز کرده‌اند. الگوی توسعه این کشور در چارچوب الگوی توسعه نوسازی و مبتنی بر اندیشه نظریه‌پردازان غربی توام با حفظ اقتدار نظامی و امنیتی است. اصلاحات اقتصادی چون به درآمدهای نفتی وابسته است و از اصالت برخوردار نبوده و به ایجاد یک ساختار اقتصادی پویا و مستقل منتهی نشده است، مصرف انرژی در داخل کشور رو‌به افزایش است و بسیاری از چاه‌‌های نفتی در نیمه دوم عمر خود هستند. با این حال اصلاحات اقتصادی بر سرعت تحولات در عرصه اجتماعی و سیاسی افزوده است. این امر ضرورت سازماندهی عرصه اجتماع و سیاست را گوشزد می‌کند. در عین اینکه توسعه اقتصادی بدون سازماندهی و حضور اصیل نیروهای تولیدگر و صرفا با تزریق درآمد نفت و اقدامات دولت پیش برده شده، تمام این اقدامات با مشروعیتی که مفتی‌ها و علمای وهابی ایجاد کرده اند، انجام شده است. بر این اساس آینده اقتصاد سیاسی عربستان به کارگردانی تحولات در سه حوزه اجتماع، اقتصاد و دولت بستگی دارد. در‌صورتی که این تحولات در هر سه حوزه هماهنگ باشد و با ساختارهای اجتماعی جامعه عربستان همخوانی داشته باشد، به شرط ظهور نیروهایی اصیل و تولیدکننده در عرصه اقتصادی، تعدیل ایدئولوژی وهابی و جلوگیری از اعمال نفوذ خارجی، می‌تواند نوعی ثبات را در اقتصاد سیاسی ایجاد کند. در غیر این صورت بی‌ثباتی سیاسی تشدید خواهد شد و با مشکلاتی که در عرصه بین‌المللی برای حکومت خود‌کامه بن سلمان، قتل خاشقجی و حمله و نسل‌کشی در یمن ایجاد شده است و هزینه‌های اقتصادی و سیاسی هنگفتی برای دولت او و هزینه دلارهای نفتی در قبال خرید بی‌شمار اسلحه از آمریکا که او را به گاو شیرده تشبیه کرده و آبروی وی و دولت نامشروعش را در عرصه جهانی برده است آینده حکومت بن سلمان را با چالش جدی و اساسی و فروپاشی زودهنگام برخلاف پدر و اسلافش مواجه ساخته است.
*مدرس آموزش و پرورش
سایر اخبار این روزنامه
«عصر جدید» برنده‌هایش را شناخت
کشمکشی به نام مسابقه استعدادیابی!
محمدعلی وکیلی
برچیده شدن فساد نیازمند توافق اجتماعی
آیا بسته پیشنهادی ماکرون ایران را راضی می‌کند؟
نجات برجام در ایستگاه پاریس
«ابتکار» معضلات نظام مدیریتی در اقتصاد را بررسی می‌کند
مدیران اشتباهی در ساختارهای معیوب
آیا لایحه حمایت از حیوانات به صحن سبز مجلس می‌رسد؟
تسامح قانون در برابر سگ‌کشی
هشدار مقامات عراقی به تحرکات اسرائیل
به حملات خود ادامه دهید، ایران هم وارد خواهد شد
جامعه ایران تاب اقدامات رادیکال را ندارد
نامحرم پنداری مردم، سد راه مبارزه با فساد
زندگی سیاسی آیت‌الله جوادی آملی مرور شد
بغض مفسر معتدل
وزیر اطلاعات:
اسرائیل امروز توان مقابله با ایران را ندارد
آیت‌الله غرویان:
اختلاف‌ها، اختلاف طلبگی نیست
عارف:
بخش‌هایی از اصولگرایان اعتقاد جدی به مشارکت حداکثری مردم در انتخابات ندارند
چالش اساسی آینده اقتصاد سیاسی عربستان
وزیر بهداشت:
کمبود داروهای اساسی نداریم
