روزنامه همدلی
1398/07/09
پیامدهای تجربه هفت دهه برنامه‌ریزی مدون در ایران
مرتضی توکلی- آمایش سرزمین مقوله ناشناخته‌ای است که امروزه در همه بخش‌های دولتی در حوزه نظام برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کلان در کشور صحبت از آن است؛ اما همچنان از غربت اجرایی و مفهومی رنج می‌برد. در مطالعه‌ای مشرف نفیسی طی سال‌های 1326 الی 1327 شمسی عنوان کرده بود که «کاری نکنیم که همه کارها در تهران جمع شود و بقیه ایران به صحاری (بیابان) تبدیل شود.»هشدار مشرف نفیسی با اظهار نظریه گراویه در آن روزهای فرانسه که از خرابی‌های ناشی از جنگ جهانی رنج می‌برد و پاریس به کانون تمرکز برنامه‌های توسعه دولت تبدیل شده بود، قرابت بسیاری داشت.
پدیده بزرگ‌سری تهران بر پیکره کشور و همچنین بلعیدن منابع و امکانات ملی، خطری است که از هفتاد سال پیش تذکر داده شده و در برنامه اول عمرانی هم قرار بوده معطوف به این هشدار، کارها سامان داده شود.
لذا، افزایش بهره‌وری از سرزمین و کاهش عدم تعادل‌ها از برنامه عمرانی چهارم به بعد همواره مطرح و مورد تاکید بوده است. همان‌طور که گفته شد، هفتاد سال پیش نفیسی هشدار پیامدهای تمرکز‌گرایی در تهران را داده بود.
شاید ناخواسته اولین نشانه‌های پیدایش آمایش سرزمین در کشور همراه با چالش‌های زادگاهش (فرانسه) ظهور یافت. اما خاستگاه آمایش سرزمین در کشور به بیست سال بعداز‌این واقعه یعنی نیمه دوم دهه چهل شمسی که بعد از آن نظام برنامه‌ریزی کشور با چالش‌های اساسی روبه‌رو بوده، برمی‌گردد. دغدغه اصلی آن چگونگی افزایش کارایی و بهره‌وری نظام اقتصادی کشور و کاهش عدم تعادل‌ها بوده هر چند بعد از انقلاب نیز وجه دوم با آرمان نظام عدالت همراه بوده است.
اگر خاستگاه اصلی آمایش سرزمین را انتشار مقاله موسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران در نظر بگیریم، پنجاه سال از طرح مقوله آمایش سرزمین در ایران گذشته است. اما با این‌حال، در زمینه کارایی و بهره‌وری سرزمین و همچنین در زمینه کاهش عدم تعادل‌ها وضعیت به‌گونه‌ای است که برای هیچ کسی اعم از خواص و عوام پذیرفته و مقبول نیست.
از همین روی، افزایش بهره‌وری و کاهش عدم تعادل‌های فاحش در پهنه سرزمین با شدت بیشتری بر هدف اصلی و ضرورت پایه برنامه‌ریزی مورد توجه قرار می‌گیرد. سابقه اجرای ده برنامه عمرانی و برنامه توسعه قبل و بعد از انقلاب موجب شده تا روند توسعه در کشور همه‌گیر شود و اثرات آن در همه پهنه‌های کشور ملموس گردد. به‌زَعمِ مدیران ارشد نظام برنامه‌ریزی کشور در حال حاضر دولت توجه ویژه‌ای در طی برنامه یازدهم و برنامه ششم توسعه به مقوله تعادل‌ها در سطح کشور معطوف داشته است.
ازجمله ثمرات تدوین برنامه‌های توسعه و عمرانی طی پنجاه سال گذشته مشاهده تغییرات کالبدی و تمرکز فعالیت در پهنه‌های شهری و همچنین میانگین رشد چهار درصد است. اما با این‌حال به نظر خیلی از صاحب‌نظران و متخصصان توسعه و برنامه‌ریزی در کشور میزان بهره‌وری و استفاده از منابع در حد مطلوب نبوده است.
مجموعه عوامل مختلف و نیروهای تغییر وضعیت اقتصادی همچون افزایش مناقشات بین‌المللی با افزایش تحریم‌ها، موجب رکود اقتصادی و رشدهای منفی در طی سال‌های اخیر و در نتیجه ناکارآمدی مجموعه سیستم مدیریتی توسعه کشور را سبب شده است که نمود واقعی این امر به‌ویژه در طی دولت‌های مختلف با شدت بیشتری نظام برنامه‌ریزی و توسعه اقتصادی کشور را تحت تاثیر قرار داد. برای مثال علی‌رغم اقدامات و برنامه‌های مختلف تدوین شده و شکل گرفته که نتایج آن باید در وضعیت توسعه و رشد اقتصادی کشور انعکاس می‌یافت؛ در اکثر بخش‌ها شکاف افزایش پیدا کرده است، این در حالی است که تلاش دولت تحقق کاهش عدم تعادل‌ها بود.
نتایج برنامه‌های توسعه و یا هرگونه اقدامات دیگری را که حداقل در طی هفت دهه گذشته اتفاق افتاده است موجب گسترش آسیب‌های اجتماعی، افزایش فقر و حاشیه‌نشینی، مهاجرت گسترده، بیکاری، تخریب منابع سرزمینی، سواحل، جنگل‌ها، تخریب سکونتگاه‌های روستایی و... را سبب شده است. بنابراین ما آگاهانه یا ناآگاهانه بخشی از سرزمین را به قیمت نابودی بخش دیگر آباد یا شبه‌آباد کرده‌ایم.
پس به‌عبارتی دیگر، نباید آمایش سرزمین را به‌مثابه نابودی بخشی از پهنه سرزمین به‌منظور آبادانی بخشی دیگر تلقی کنیم.
با بررسی اسناد و تجارب به‌دست‌آمده طی چندین دهه برنامه‌ریزی مدرن و مدون این امر آشکار است که انسان و فضای زیست آن، محور برنامه‌های توسعه کشور نبوده است.
لذا، اقدامات آگاهانه یا ناآگاهانه ما منجر به فربه شدن بخشی از سرزمین شده است و قاعدتاً در برنامه‌ها از سوی مناطق برخوردار به‌هیچ‌عنوان به نفع مناطق محروم و غیر‌برخوردار عمل نکرده است و این موضوع می‌تواند ناشی از عدم شناخت ماهیت برنامه‌ریزی؛ ماهیت کشور؛ ماهیت اهداف مورد انتظار و همچنین تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی در خلا باشد.
سایر اخبار این روزنامه
گزارش نشست انجمن جامعه شناسی ایران با موضوع موانع فعالیت‌های ورزشی زنان حقوق زنان در پیچ تاخر زمان
خردگریزی و جنون هنرمندانه
«همدلی» از تورم کالاهای اساسی طی ماه‌های اخیر گزارش می‌دهد آب رفتن سفره معیشت
شیرزاد پیک حرفه در تبیین دو گانه نسبی‌انگاری یا مطلق‌انگاری اخلاق: مطلق‌گرایی اخلاقی؛ اساس گفت‌وگوی دموکراسی‌ها
«همدلی» به بهانه ماجرای دزدی اخیر، فعالیت اقتصادی نماینده‌های مجلس را بررسی کرد دست‌های آلوده در خانه ملت
تلاش ترام‍پ در مقابل شروط ایران
ولی‌الله شجاع‌پوریان به بهانه9مهر، روزجهانی سالمند چالش‌های پدیده سالمندی
رئیس قوه قضاییه: صدای اعتراض کارگران را باید شنید اخراج ۲۵ نفر از کارگران هفت‌تپه
ولی‌الله شجاع‌پوریان به بهانه9مهر، روزجهانی سالمند چالش‌های پدیده سالمندی
پیامدهای تجربه هفت دهه برنامه‌ریزی مدون در ایران
پیش از عزیمت به ارمنستان؛ روحانی: الحاق به اوراسیا اتصال به اقتصاد جهانی را هموار می‌کند
