روزنامه خراسان
1399/08/01
نقش روزنامه خراسان 111 سال قبل در نهضت خودکفایی ملی
جواد نوائیان رودسری – موضوع تلاش برای خودکفایی و جلوگیری از نفوذ اقتصادی بیگانگان در کشور، مسئله‌ای است که از زمان نخستین رویارویی ایرانیان با غرب به ذهن تعدادی از اندیشمندان دغدغه‌مند ایران رسید. این مسئله به ویژه در دهه 1270 خورشیدی و بعد از ماجرای واگذاری امتیاز رویتر به انگلیسی‌ها که البته با مقاومت مردم و علما راه به جایی نبرد، اوج گرفت و در نهایت به تشکیل نهادهای اقتصادی مشهوری مانند «شرکت اسلامیه» انجامید؛ شرکتی که در سال 1278 خورشیدی، با حمایت علمایی همچون آقانجفی اصفهانی تأسیس شد و محور فعالیت خود را تولید کالای ایرانی به ویژه پارچه‌های وطنی، تقویت جایگاه آن در داخل کشور و تلاش برای گسترش صادرات قرار داد. این موضوع در قالب مقالات، کتاب‌ها و کنفرانس‌های متعدد، طی سال‌های اخیر، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌است و از آن به عنوان فصلی غرورآمیز از تاریخ مردمیِ ایران یاد میشود. با این حال، در این تحلیل‌ها و تجلیل‌ها، کمتر به نام شهر مشهد و ایالت خراسان بر می‌خوریم؛ حال آن‌که اهالی متدین و وطن‌دوست این خطه نیز از دوره مشروطه و حتی پیش از آن، تلاش‌های گسترده و متعددی در زمینه تحریم کالای خارجی و تشویق به استفاده از تولیدات داخلی داشته‌اند. بررسی مستندات این موضوع به ویژه در معدود مطبوعاتی که طی این دوره در مشهد منتشر شد، می‌تواند نقش مهمی در شناخت سابقه مبارزاتی مردم مشهد در این زمینه داشته‌باشد.مشهد؛ نقطه ثقل اقتصادی شرق ایران
به رغم ادعای برخی از مورخان، مشهد که پیش از انعقاد قرارداد «آخال» و از دست رفتن سرزمین‌های ماوراء اترک و نیز قرارداد «پاریس» و جدایی هرات و افغانستان از ایران در دوره قاجاریه، یکی از باراندازهای مهم تجاری شرق کشور محسوب می‌شد، پس از این وقایع دردناک نیز، همچنان مرکزیت خود را حفظ کرد. اسناد متعدد تجاری در این زمینه وجود دارد که نشان می‌دهد بازرگانان مشهدی در این برهه تاریخی، افزون بر فرارودان و هندوستان به تجارت دایمی با گرجستانِ روسیه مشغول بودند و حتی با تُجّار «باطومی» در قفقاز، مراودات دایم بازرگانی داشتند. افزون بر این، می‌دانیم که در این زمان، بخشی از داد و ستدهای تجاری در شهر مشهد، توسط بازرگانانی انجام می‌گرفت که اتباع روسیه تزاری یا بریتانیا بودند. این‌ها، به دلیل نپرداختن عوارض گمرکی برای کالاهایی که وارد می‌کردند، می‌توانستند قیمت بازار را در اختیار بگیرند و دمار از روزگار کالای ایرانی درآورند. حکومت قاجاریه، طی واگذاری امتیازات به بیگانگان، گمرکات را هم در اختیار آن ها گذاشت و به این ترتیب، عملاً توان رقابت را از تولیدکننده ایرانی گرفت. سقوط اقتصاد ایران در این برهه تاریخی، ناشی از همین رویکرد بود؛ مسئله‌ای که سخت محل دغدغه علمایی قرار داشت که از تداوم این روند به شدت نگران بودند.
تلاش مشهدی‌ها برای استقلال اقتصادی
قبل و بعد از پیروزی انقلاب مشروطیت، گزارش‌های متعددی درباره مقاومت علما و مردم مشهد در برابر تسلط اقتصادی بیگانگان گزارش شده‌است. طبق نوشته یوسف متولی‌حقیقی در جلد نخست کتاب ارزشمند «تاریخ معاصر مشهد»، طی یکی از این مقاومت‌ها، قند و چای وارداتی از روسیه و انگلیس تحریم شد و مردم مشهد در ایام عزاداری محرم و صفر به استفاده از عسل تولید داخل، به جای شکر وارداتی از روسیه رو آوردند. تحرکات گسترده‌ای برای تحریم پارچه‌های وارداتی که نقطه ثقل تجارت بیگانگان در مشهد بود، گزارش شده‌است. در این بین، مطبوعات مردمی شهر نیز در مسیر حمایت از پوشاک و پارچه داخلی گام برداشتند؛ رویکردی که البته بسیار مورد اقبال عمومی قرار گرفت و حمایت علما از آن به این حرکت جنبه مذهبی و عمومی داد. چنین اقدامی از سوی اهل قلم، مسبوق به سابقه بود. جمال‌الدین واعظ اصفهانی، از فعالان مشروطه‌خواه که در دوره استبداد صغیر کشته شد، کتابی به نام «لباس التقوی» نوشت و در آن به دفاع از پارچه‌های بافت ایران پرداخت. با وجود درگیری‌های شدید میان مشروطه‌خواهان و حکومت استبدادی محمدعلی‌شاه در خرداد سال 1288، تلاش‌های بازرگانان و اندیشمندان وطن‌دوست برای تقویت اقتصاد داخلی و توجه به تولیدات ایرانی، در برابر سیل بنیان‌کن واردات خارجی، وارد مرحله جدیدی شد و برخی از بازرگانان شریف مشهدی نیز با احساس دغدغه در این زمینه، به انتشار آگهی فروش در روزنامه‌های مردمی این شهر پرداختند. درست در همین زمان، روزنامه خراسان به دلیل انتساب به مشروطه‌خواهان مشهدی و تلاش برای مقابله با استبداد، وارد عمل شد و این چنین بود که نخستین آگهی روزنامه خراسان با هدف تقویت جایگاه کالای ایرانی و استقلال در عرصه اقتصاد و در واقع ایفای نقش در نهضت خودکفایی ملی، در شماره 15 این روزنامه به تاریخ دوم جمادی‌الثانی 1327 (اول خردادماه 1288)، در صفحه چهار، انتشار یافت.
متن آگهی تاریخی
متن آگهی روزنامه خراسان از این قرار بود: «اعلان / محض اطلاع عموم برادران وطن‌دوست اعلام میشود که اقمشه وطنی(پارچه‌های تولید داخل) از هر نوع ابریشمی و پشمی و نخی در مغازه پای زنجیر معروف بمغازه حاجی محمدصادق بفروش میرسد هرکس بخواهد ترویج امتعه(کالا) مملکت نماید بمحل مزبور رجوع فرماید.» احتمالاً این آگهی توسط حاجی محمدصادق که باید از تاجران نامدار پارچه در مشهد این دوره بوده‌باشد، به روزنامه خراسان داده شده‌است و چقدر عالی میشود اگر مانند آگهی مربوط به «آقا نوروزعلی» که در همین صفحه منتشر شد، بتوانیم از این بازرگان شریف ردی پیدا کنیم و دریابیم که آیا او نیز از حامیان انتشار روزنامه خراسان و در شمار نخستین مشترکان آن قرار داشته‌است یا نه؟ مکان قرار گرفتن حجره حاجی محمدصادق به ظن قوی، بازار زنجیر بوده‌است که امروزه نشانی از آن وجود ندارد. این بازار در امتداد بازار بزرگ مشهد و پس از بازار بزرگ فرش فروش‌ها – که هنوز بخشی از آن در خیابان شهید اندرزگو(خسروی) مشهد باقی است – قرار داشت و بارانداز کالاهای تجاری بسیاری از قبیل پارچه، پشم و تنباکو بود. نکته مهم در تنظیم متن آگهی، اهتمام نویسنده به برانگیختن حس وطن‌دوستی به منظور حمایت از اقتصاد داخلی است که این مسئله، می‌تواند گوشه‌ای از دغدغه ذهنی بازاریان و بازرگانان آن روزهای مشهد را به نمایش بگذارد.
سایر اخبار این روزنامه
چرا استیضاح روحانی غلط است؟
پیشنهاد هایی برای آشتی سالمندان با فناوری
طرح مشترک دولت و مجلس برای سامان‌دهی بازار خودرو
اساسنامه باز هم تایید نشد!
چرایی و پیامدهای تجرد سلبریتی ها
ارز رفته و داروی روی دست مانده!
تهاتر نفت با کالای اساسی
پایان کابوس صید ترال
قهقهه هپروتی!
ابعاد جدید از جنایت هولناک هووی پیر
نقش روزنامه خراسان 111 سال قبل در نهضت خودکفایی ملی
بازگشت باسابقه‌ها به تلویزیون پس از یک دهه دوری
