روزنامه شرق
1400/04/21
بیایید دور آب حصار بکشیم
بیایید دور آب حصار بکشیم علی باقری* امروزه بر کسی پوشیده نیست که مسائل آبی در دنیا و به‌ویژه در ایران از ماهیت یک مسئله فنی تخصصی هیدرولیکی به ماهیت‌های پیچیده‌تری تبدیل شده است که حوزه‌های مختلف تکنولوژی، زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی را نیز دربر می‌گیرد. نگاه سازه‌ای و هیدرولیکی به مسائل آب در ایران برگرفته از تفکر متأثر از «مأموریت هیدرولیکی» است که به تبعیت از یک روند جهانی از دهه 1320 هجری شمسی در ایران شروع شد و همچنان نیز غالب است. نظام آموزش دانشگاهی، نظام حکمرانی و مدیریت آب و نظام فنی و اجرائی کشور در حوزه آب همگی تحت تأثیر این «مأموریت هیدرولیکی» شکل گرفته‌اند، ازهمین‌رو با وجود اینکه بسیاری از کشورهای دنیا از اواخر قرن بیستم از مأموریت هیدرولیکی عبور کرده‌اند و بر اندرکنش آب با ابعاد مختلف امنیت و توسعه انسانی و اجتماعی و زیست‌محیطی جوامع خود تمرکز کرده‌اند، قاطبه فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها و دانشگاهیان ما که بر مسندهای مختلف برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری، مدیریت و اجرا قرار دارند، در همان تفکر مأموریت هیدرولیکی متوقف مانده‌اند. متأسفانه این زنجیره خود یک «وابستگی به مسیر طی‌شده» را نیز ایجاد کرده است، به‌طوری‌که جلوی ورود هرگونه تفکر جدید برای تغییر در پارادایم‌های غالب را در حوزه آب می‌گیرد و با آن به‌شدت صلب برخورد می‌کند. برخلاف روال معمول چند دهه گذشته که در پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد، داوطلبان می‌توانستند صرف نظر از رشته تحصیلی مقطع کارشناسی خود در آزمون هر رشته در مقطع کارشناسی ارشد شرکت کنند و به شرط پذیرش در کنکور وارد آن رشته شوند، وزارت علوم به‌تازگی تصمیم گرفته است که براساس مصوبه شورای سنجش و پذیرش کنکور، از سال 1401 سنجش و پذیرش داوطلبان را در آزمون ورودی مقطع کارشناسی ارشد برای هر رشته فقط از بین دانش‌آموختگان دوره کارشناسی «رشته‌های مرتبط» امکان‌پذیر کند. بعد از بیش از یک دهه اعمال سیاست توسعه رویکرد میان‌رشته‌ای در آموزش عالی، این تصمیم یک حرکت عقب‌گرد است. به‌ویژه در موضوعی مانند «آب» که ماهیت میان‌رشته‌ای در آن نسبت به سایر حوزه‌ها به‌مراتب پررنگ‌تر و حیاتی‌تر است، این تصمیم یک ضربه جدی به توسعه علوم میان‌رشته‌ای مربوط به آب وارد خواهد کرد.در یک دهه گذشته تلاش‌های زیادی برای کشاندن آب به داخل سایر رشته‌ها و نیز جلب دانشجویان سایر رشته‌ها به موضوع آب صورت گرفته است که باعث شکل‌گیری نوآوری‌ها و گفتمان جدیدی در عرصه مسائل آبی در سطح جامعه علمی کشور شده است. توجیه متولیان برای این تصمیم آن است که به‌دلیل آزاد‌بودن ورود از هر رشته کارشناسی به هر رشته کارشناسی ارشد، آسیب‌های زیادی به کیفیت آموزش عالی وارد شده است و با این تصمیم می‌خواهند این آسیب‌ها را کاهش دهند. این موضوع از پنج بعد زیر مورد بررسی قرار می‌گیرد: اولین سؤالی که پیش می‌آید این است که چطور میشود یک داوطلب بدون سابقه علمی از یک «رشته غیرمرتبط» وارد کنکور شود و با دانش‌آموختگان «رشته مرتبط» که اصولا همه بنیان‌های علمی رشته خود را فراگرفته‌اند، در دروس تخصصی رقابت کند، بعد نمره‌ای کسب کند که بتواند وارد دوره شود، ولی آن دانش‌آموخته «مرتبط» از رقابت عقب بماند. به نظر می‌رسد ریشه این مشکل را در کنکور کارشناسی ارشد باید آسیب‌شناسی کرد. یک احتمال این است که دروس امتحانی و طراحی سؤال‌ها به‌گونه‌ای نیست که بتواند سره را از ناسره به‌خوبی تشخیص دهد. احتمال دیگر به آن برمی‌گردد که در کنکور برای پذیرش در هر رشته کف نمره و حدنصاب علمی مطرح نیست و داوطلبان براساس نمره خود مرتب می‌شوند. حال اگر در یک دانشگاه برای رشته‌ای متقاضی کمتر از ظرفیت اعلام شده باشد، طبیعی است که هرکسی با هر نمره‌ای پذیرش خواهد شد. در ادامه این سؤال مطرح میشود که با حذف دانشجویان غیرمرتبط، نوبت به آن دسته از دانشجویان مرتبطی می‌رسد که در رقابت کنکور در رتبه‌های پایین‌تر از دانشجویان غیرمرتبط قرار می‌گیرند. حال آیا با این کار افراد با معلومات بالاتر وارد دوره کارشناسی ارشد می‌شوند و مشکل کیفیت آموزش عالی حل میشود؟ متأسفانه وزارت علوم به جای اصلاح علت مشکل، با پرداختن به معلول دارد صورت مسئله را پاک می‌کند. نکته دوم آنکه برای چنین تصمیمی باید به ماهیت رشته‌ها توجه کرد. برخی از رشته‌ها خیلی تخصصی‌اند و طبیعی است که ورودی به مقطع کارشناسی ارشد آنها باید از رشته‌های مرتبط باشد و احتمالا در همین شرایط موجود هم جز این اتفاق نمی‌افتد؛ اما برای رشته‌هایی که ماهیت میان‌رشته‌ای در آنها خیلی قوی است (و رشته آب نیز چنین ماهیتی دارد) گذاشتن چنین قیدی فقط پویایی رشته را از بین می‌برد و آن را همچنان در همان مسیر مأموریت هیدرولیکی باقی نگاه می‌دارد. نکته سوم آنکه تعیین مصادیق «رشته‌های کارشناسی مرتبط» به کمیسیون‌های تخصصی معاونت آموزشی وزارت علوم که مرکب از استادان هر رشته از دانشگاه‌های مختلف هستند، سپرده شده است. متأسفانه به‌دلیل «وابستگی به مسیر طی‌شده» تفکر غالب در کمیسیون مربوط به رشته آب به‌شدت در همان تفکر مأموریت هیدرولیکی قفل شده است. برگرفته از همین تفکر، زمینه فعالیت این رشته نیز فقط در همان مسیر مأموریت هیدرولیکی تصویر میشود و با هر گونه تغییری در نوع نگاه به رشته آب مقاومت میشود. نکته چهارم آنکه غلبه تفکر مأموریت هیدرولیکی در جامعه دانشگاهی این انتظار را به وجود آورده است که هر دانشجوی ورودی به رشته آب باید همچنان در همان مسیر مأموریت هیدرولیکی در حوزه آموزش و پژوهش نیز به کارهای هیدرولیکی بپردازد و راه دیگری جز این متصور نیست. حال آنکه زمینه‌هایی مانند سیستم‌های اطلاعات هیدرولوژیکی، حسابداری آب، مدیریت بهره‌برداری از شبکه‌های آبیاری، اقتصاد آب، حقوق آب، امنیت آب، خبرنگاری آب، دیپلماسی آب، حکمرانی آب، مدیریت آب در شهرها و خیلی موضوعات دیگر زمینه‌های زمین‌مانده‌ای هستند که اتفاقا مسائل آبی امروز بیشتر در این دسته‌بندی‌ها جای می‌گیرند و به دلیل همین حصارکشی‌های متعصبانه، هنوز متولی پیدا نکرده‌اند. برای توسعه این زمینه‌ها داشتن دانش پایه در زمینه آب کفایت می‌کند، آنچه اهمیت می‌یابد به‌خدمت‌گرفتن دانش سایر حوزه‌ها در آب است. طبیعی است که مثلا از یک متخصص اقتصاد آب انتظار نمی‌رود یک سیستم هیدرولیکی طراحی کند، بلکه مسئله اساسی داشتن دانش اقتصاد است که باید با درک و دانش آب آمیخته شود. تنگ‌کردن مسیر توسعه دانش آب و منحصرکردن آن فقط به موضوعات هیدرولیکی جلوی رشد و نمو زمینه‌های جدید را می‌گیرد. پنجمین نکته‌ای که به این تصمیم بر می‌گردد آن است که این رویه برخلاف ادعاهای وزارت علوم در حرکت به سمت دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم و دانشگاه‌های کارآفرین و دانشگاه‌های مسئول در برابر مسائل جامعه است. کارآفرینی یک میوه است که در صورت مهیاشدن شرایط به بار می‌نشیند نه اینکه خود به‌تنهایی یک مصداق باشد که با یک درس قابل انتقال شود. جنبه مهم کارآفرینی خلاقیت و نوآوری است. نوآوری چیزی نیست که بشود آن را از پیش تدریس کرد، بلکه باید زمینه تعامل حوزه‌ها و افراد مختلف فراهم شود تا خود افراد به ایده‌های نوآورانه برسند. هیچ‌کس از پیش نمی‌تواند تعیین کند که مثلا در زمینه سیستم‌های اطلاعات هیدرولوژی چه کار نوآورانه‌ای می‌توان انجام داد، بلکه به‌واسطه تعامل رشته‌های برق و کامپیوتر و آب ممکن است چنین ایده‌ای شکل بگیرد و رشد کند و بتواند به یک فعالیت کارآفرینانه تبدیل شود. این تصمیم جدید وزارت علوم به‌صورت کامل جلوی این مسیر را سد می‌کند.
به همین ترتیب اگر قرار است دانشگاه‌ها دغدغه مسائل جامعه را داشته باشند و در جهت حل آنها وارد کنش شوند نه اینکه فقط دغدغه تولید مقاله داشته باشند، لاجرم باید زمینه برخورد میان‌رشته‌ای با مسائل تسهیل شود نه اینکه با موانع بیشتر مواجه شود. همان‌طورکه اشاره شد قرار نیست همه دانشجویان رشته آب به حل مسائل هیدرولیکی بپردازند. درعین‌حال که یک عده علاقه‌مند می‌توانند همچنان در این حوزه به فعالیت خود ادامه دهند، اما باید زمینه‌ای فراهم شود که عده‌ای دیگر که علاقه‌مند به کارهای میان‌رشته‌ای هستند بتوانند به سایر مسائل حوزه آب نیز ورود کنند و معرفت را در این حوزه بسط دهند. صرف‌نظر از اینکه این تصمیم جدید وزارت علوم برای سایر رشته‌ها چه تبعاتی می‌تواند داشته باشد، درباره رشته آب به جرئت می‌توان گفت یک حرکت رو به عقب است که تلاش‌های صورت‌گرفته در یک دهه اخیر را عقیم خواهد گذاشت. انتظار می‌رود یا در این تصمیم بازنگری صورت پذیرد یا در اجرای آن با وسعت نظر و همه‌جانبه‌نگری و تدبیر بیشتر برخورد شود.
* دانشیار گروه مهندسی و مدیریت آب
دانشگاه تربیت مدرس
سایر اخبار این روزنامه
مجلس علیه مجلس
احیای برجام در سهم ۲ دولت!
مروری بر رویکرد روحانی نسبت به رؤسای نهادها
قدردانی مقام معظم رهبری از پیام جمعی از فلسطینیاًن
سرداران درلیست ۴۱نفره شهرداری تهران
جنجال خودروهای لوکس توقیفی
فشار به رئیسی برای تشکیل کابینه انقلابی
توافق در وین، معطل تصمیم در تهران
ورود مجلس به ماجرای طالبان
خوش‌آمدی قلدر‌خان فوتبال ایران!
خشک‌سالی و قطعی برق
کرونا و پاندمی «اختلال پس‌سانحه‌ای» مرکب
پیامدهای انحصارگرایی در ابعاد مختلف
بیایید دور آب حصار بکشیم
