روزنامه ابتکار
1398/01/21
شبکه‌های اجتماعی در شرایط بحران چه نقشی دارند؟ سیل صفر و یک!
گروه جامعه: موبایلش را بر می‌دارد و به کانال‌های خبری سر می‌زند. خبری توجهش را جلب می‌کند؛ یک حادثه بزرگ اتفاق افتاده، یک بحران شروع شده است! خبر دوم، خبر سوم... سعی می‌کند کانال‌های دیگر را هم جست‌وجو کند. بقیه هم از رویداد بزرگی می‌گویند که اتفاق افتاده است. آن را برای بعضی دوستانش بازنشر می‌کند. خبرهای بعدی هم به دنبالش می‌آیند و واکنش‌ها بسته به نوع رویداد و حادثه گسترده‌تر می‌شوند.شبکه‌های اجتماعی در کنار ویژگی‌هایی مثل سهولت و گستردگی دسترسی بیشتر، سرعت بالاتر و به معنی واقعی «برخط» بودن، با تکیه بر الگوی شهروند- خبرنگاری توانسته‌اند تا حد زیادی گام اول رسیدن به رویدادها را از رسانه‌ها – حتی رسانه‌های برخط مثل خبرگزاری‌ها – بربایند. با این حال این شبکه‌ها، ارزش‌های افزوده‌ای را نیز برای اخبار ایجاد می‌کنند. واکنش‌های مردمی یکی از این ارزش‌های افزوده است که می‌توان از نوع واکنش‌های مردمی به اخبار در این شبکه‌ها آن را دریافت. زاویه نگاه و دید منتشرکنندگان اخبار در این شبکه‌ها هم همچون هر رسانه‌ای مهم است و البته با توجه به گستردگی بیشتر این بستر محتوایی و سهولت بازنشر محتوا در آن، اثرگذاری وسیع‌تری هم دارد. نباید فراموش کرد که عکس یا ویدئو با نمایش تنها بخشی از یک رویداد، می‌توانند هم نمایشگر واقعیت عریان باشند و هم باعث ایجاد سوءتفاهم در برداشت از کلیت آن رویداد شوند. به هر حال کسانی هم هستند که آگاهانه و با نیت‌های مشخص، این اخبار و تصاویر را با نگاهی زاویه‌دار مطرح می‌کنند یا به انتشار شایعه روی می‌آورند. این نیت می‌تواند از بازه وسیعی از تقابل با حاکمیت و دولت تا صرفا جذب چند بازدیدکننده و لایک بیشتر را شامل شود. البته در این میان ممکن است که برخی هم غیرآگاهانه و بدون نیت خاصی به بازنشر این نوع اخبار و محتوا دامن بزنند. به هر حال اینگونه محتواها که تمام یا بخشی از واقعیت را نشان نمی‌دهند یا وارونه نشان می‌دهند، می‌توانند اثرگذار هم باشند و واکنش‌هایی را هم برانگیزانند. چیزی که در چنین شرایطی از نظر سنجش صحت اخبار و نیز اتخاذ واکنش‌های مناسب هم به منتشرکنندگان اخبار و هم مردم کمک می‌کند، «سواد رسانه‌ای» است.
در سیل اخیر، چند باری تصاویری از بارش شدید باران یا توفان منتشر شد؛ با این خبر که این رویداد ساعتی پیش در عربستان یا عراق اتفاق افتاده و کمی دیگر به ایران می‌رسد و هشدار داده بود که مردم از خود مراقبت کنند. با این حال مشخص شد که تصاویر مربوط به رویدادهای دیگری در نقاط دیگر دنیا یا زمان‌های دیگر بوده است. تصویری از خودروهای روی هم ریخته منتشر شد و گفتند که متعلق به سیل شیراز است اما هر چند سیل شیراز خسارت‌های فراوانی به دنبال داشت اما معلوم شد که آن تصویر مربوط به سیلی در عربستان در سال‌های گذشته بوده است. برخی برای مقایسه، ویدئویی از سونامی در ژاپن را به عنوان سیل در این کشور جا زدند تا تفاوت‌های مقابله با سیل در ایران را با این کشور مقایسه کنند. با اینکه نادرستی این اخبار و تصویرها بعد از مدتی معلوم شد، اما نمی‌توان رد کرد که برخی از این مطالب تاثیر خود را بر عده‌ای گذاشته‌اند و باور شده‌اند.
سوی دیگر ماجرا، اظهارنظرهای گوناگونی است که درباره علت سیل مطرح شد. یکی از ترسالی می‌گفت و یکی از بسته شدن مسیل‌ها و لایروبی نشدن رودخانه‌ها. گاهی از باز شدن دریچه‌های سدها انتقاد شد که زمین‌های پایین‌دست را زیر آب برد و گاه مدیریت ضعیف ورود و خروج آب به سدها محل نقد و انتقاد قرار گرفت. جالب اینجاست که هم رسانه‌ها و هم کارشناسان و مسئولان هم در دام این اظهارنظرهای شبه‌کارشناسی افتادند. این را می‌توان در اظهارنظرهای مسئولان دولتی و حاکمیتی، نمایندگان مجلس و گزارش‌های رسانه‌ای دید. در نهایت این اظهارنظرهای شبه‌کارشناسانه، به محفل‌های نوروزی مردم هم رسیدند و گسترش یافتند. از آنجا که این جستجوی مقصر اغلب بر مسائل منفی استوار است، نتیجه از نظر روانی حاصلی جز احساساتی مثل خشم، ناراحتی، ترس و... نمی‌گذارد؛ اتفاقی که در این شرایط مانند سم می‌ماند. ژیلا آهنگرزاده، روانشناس و مسئول اداره روابط عمومی سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور چندی پیش در گفت‌وگو با ایسنا، با تاکید بر اینکه انتشار ویدئو و اخبار دروغین موجب ایجاد استرس، تشدید بحران و شکل‌گیری بحران‌های جدید‌تر میشود، در‌این‌‌باره یادآور شد: «در حال حاضر حتی اگر یک چاله آب هم در شهر ایجاد شود، مردم با انتشار ویدئو‌هایی از آن حادثه سیل را بزرگ‌تر جلوه می‌دهند. تصور کنید در سطح شهر آبگرفتگی کوچکی در معابر شهری اتفاق افتاده، اتفاقی که شاید بتوان آن را با مداخله کوچکی برطرف کرد، اما برخی مردم با پخش ویدئویی، آن را در کنار حادثه سیل شیراز قرار می‌دهند و فشار روانی که در شیراز ایجاد شده را به کل کشور تسری می‌دهند». این روانشناس در بخش دیگری از صحبت‌های خود با تاکید بر اینکه رسانه‌ها نیز در کاهش استرس جامعه هنگام بروز حوادث طبیعی نقش دارند، گفت: «اگر بخشی از فعالیت رسانه‌ها تنها معطوف به ارائه گزارش‌ها و اخبار حوادث بدون ارائه آموزش برای پیشگیری حوادث شود، جامعه دچار درماندگی خودآموخته خواهد شد چرا که این تصور در مردم ایجاد میشود که قادر به مدیریت بحران نیستند و ناچار به پذیرش آن هستند. این در حالی است که با مدیریت می‌توان از بحران‌ها عبور کرد». نکته جالب توجهی که در بحران سیل در مورد شبکه‌های اجتماعی تا حد زیادی مغفول ماند، شبکه اجتماعی مورد رجوع مردم در این شرایط بود. پس از فیلتر شدن تلگرام، تلاش زیادی برای تبلیغ استفاده از پیام‌رسان‌های ایرانی صورت گرفت، اما نتایج بررسی‌های گوناگون نشان داده است که تلگرام همچنان محبوب‌ترین پیام‌رسان نزد ایرانی‌ها است. در شرایطی که این بستر می‌توانست از سوی برخی مراکز دولتی و رسانه‌ها به عنوان یک ابزار خوب و کارا در انتشار اخبار موثق کمک کند، اما با خالی شدن این فضا از حضور خبرگزاری‌ها و نهادهای رسمی دولتی و حاکمیتی، جا برای کانال‌های غیرمعتبر و اخبار پر‌حاشیه و حتی شایعه باز شد. حتی بازگشت برخی رسانه‌ها و نهادها به این فضا پس از وقوع سیل برای اطلاع‌رسانی دقیق‌تر و گسترده‌تر هم نتوانست چنانکه باید بر این فضا تاثیر بگذارد. توئیتر هم به عنوان دیگر شبکه اجتماعی مورد رجوع بسیاری برای کسب اخبار، مدت‌ها است که فیلتر بودن را علی‌رغم حضور بسیاری از مسئولان در آن تجربه می‌کند. با این حال همین فیلترینگ، دسترسی به این شبکه‌های اجتماعی را که می‌توانند بستر خوبی برای انتشار اخبار متقن و موثق باشند، دشوار می‌کند.
به نظر می‌رسد که نقش شبکه‌های اجتماعی در شرایط بحران را باید بیش از پیش جدی گرفت و به این ابزار مهم دنیای امروز نگاهی دقیق‌تر کرد. تصمیم‌گیری برای حضور و استفاده موثر از این فضا بدون برخوردهای حذفی و نگاه سلبی و نیز تلاش برای بالا بردن سواد رسانه‌ای در جامعه، می‌تواند دو دستاورد مهم از حادثه سیل اخیر باشد و درسی مهم برای بحران‌هایی که در آینده می‌توانند سر راه جامعه قرار گیرند.
سایر اخبار این روزنامه
رئیس‌جمهوری در مراسم روز ملی فناوری هسته‌ای:
صبر ما آستانه‌ای دارد
جلال‌خو ش چهره
سیاست آتش‌افروزانه
باران‌های سیل‌آسا پیش‌بینی مسئولان از آمار گردشگران نوروز 98 را برهم زد
پاتک سیل به گردشگری نوروزی
شبکه‌های اجتماعی در شرایط بحران چه نقشی دارند؟
سیل صفر و یک!
معاون اول رئیس‌جمهوری تاکید کرد
اقدام آمریکا نابخردانه و بحران‌زا در عرصه سیاست و حقوق بین‌الملل است
« ابتکار» تبعات سیاسی و اقتصادی شکست حزب عدالت و توسعه در انتخابات شوراها را بررسی می‌کند
«ابتکار» از اقدام بهارستان در حمایت از سپاه گزارش می‌دهد
همه ما سپاهی هستیم!
رهبر انقلاب اسلامی:
گربه‌رقصانی آمریکا علیه سپاه
معاون وزیر خارجه ایران:
از الان نیروهای آمریکایی در منطقه سربازان معمولی نخواهند بود
ترامپ در برابر جبههای به وسعت خاورمیانه
بیانیه جمعی از فعالان اصلاح‌طلب:
امروز وقت همدلی و همبستگی برای کمک به هم‌وطنان سیل‌زده است
هشدار ستادکل نیروهای مسلح ایران به آمریکا
