روزنامه شرق
1399/02/15
۹۰ سال بعد از زلزله سلماس
90 سال بعد از زلزله سلماس مهدي زارع* به نودمين سالروز يکي از زلزله‌هاي مهم تاريخ زمين‌لرزه‌هاي ايران رسيديم. در ۱۷ ارديبهشت سال ۱۳۰۹ در ساعت ۲:۰۴ بامداد زمين‌لرزه ويرانگري با بزرگي ۷.۲ رخ داد که موجب تخريب وسيع شهر سلماس و روستاهاي اطرافش شد. نگارنده در همين روزنامه «شرق» و در روز بعد از زمين‌لرزه‌هاي قطور آذربايجان غربي (4/12/98) توضيح داد که ناحيه یادشده بسيار لرزه‌‌خيز و محل توالي زمين‌لرزه‌هاي متعدد بوده است. 90 سال قبل، روز قبل از زلزله اصلي سلماس، ساعت ۱۱ صبح شانزدهم ارديبهشت 1309، زمين‌لرزه‌اي با بزرگي 5 رخ داد. پيش‌لرزه صبح شانزدهم ارديبهشت به هشت روستا و همچنين ديلمقان آسيب رساند و ۲۵ نفر را کشت. پس از آن دستور تخليه ساکنان صادر شد و به همين دليل تلفات زمين‌لرزه اصلي که سحرگاه ۱۷ ارديبهشت رخ داد، به دو هزار نفر محدود شد. اين موضوع با هوشمندي استاندار و فرمانداران وقت امکان‌پذير شد که با همان زلزله با بزرگاي 5 در ميانه روز شانزدهم ارديبهشت، دستور تخليه مردم را صادر کردند. وقتي زمين‌لرزه نيمه‌شب هفدهم ارديبهشت رخ داد، اکثر مردم بيرون از ساختمان‌ها بودند. انتظار مي‌رفت در زمين‌لرزه اصلي، اگر پيش‌لرزه‌اي در کار نبود و تصميم پيشگيرانه اجرا نشده بود، بسيار فراتر از اين تعداد کشته مي‌شدند. در اين زلزله، ديلمقان، كهنه‌شهر و روستاهاي اطراف به كـلـي تـخريب شـدنـد. بعـد از زلزلـه، در شمـال غربي ويرانـه‌هاي ديـلمـقان، شـهري جديـد به مـهندسي اسدالله خاور با مشورت مهندسان آلماني احداث شد كه از آن روز به بعد به نام شاهپور ناميده شد. اين شهر -شاهپور- اولين شهر شطرنجي ايران مدرن بود که بعد از انقلاب اسلامي 1357 مجدد به نام تاريخي سلماس ناميده شد. زمين‌لرزه‌هاي با بزرگاي 5.7 بامداد 4/12/98 و بزرگاي 6 در عصر ساعت 19:30 همان روز در قطور آذربايجان غربي در سوي ديگر مرز ايران و ترکيه در «باش‌قلعه» نيز موجب خرابي فراوان شد. در 70 روز که از رخداد اين زمين‌لرزه‌ها مي‌گذرد، 470 پس‌لرزه با بزرگاي 2 تا 5 ثبت شده و 24 پس‌لرزه با بزرگاي بين 4 تا 5 نيز رخ داده و برآورد مي‌شود که در صورت وجود شبکه لرزه‌نگاري با تعداد زياد ايستگاه‌هاي لرزه‌نگاري در اين ناحيه مرزي، در حدود دو هزار‌و 700 پس‌لرزه با بزرگاي 2 يا بيشتر در اين ناحيه رخ داده باشد. يکي از آخرين اين پس‌لرزه‌ها -تا زمان نوشته‌شدن اين يادداشت- در بامداد 13/2/99 با بزرگاي 2.5 رخ داد. مسئله مهم آن است که گسل زمين‌لرزه‌اي زلزله بامداد 4/12/98 قطور با راستاي شمال شرق- جنوب غرب و سازوکاري کششي، يک تلاقي با روند گسل با راستاي شمال غرب-جنوب شرق در جنوب قطور دارد که موجب زلزله عصر 4/12/98 با بزرگاي 6 شد. در واقع به نظر ميرسد جنبايي گسل در زلزله اول، موجب تحريک گسل متلاقي با آن و حدود 10 ساعت بعد از زلزله بامداد، موجب رخداد زلزله دوم با بزرگاي 6 شده باشد. اين همان روندي است که در ادامه به سلماس ميرسد و موجب زمين‌لرزه‌هاي 16 و 17 ارديبهشت 1309 سلماس هم شده است. اين تلاقي‌ها از نظر تحريک رخداد زمين‌لرزه‌هاي اصلي بعدي همواره از نگاه زلزله‌شناسان حائز اهميت فراوان‌اند. قطعات گسل زمين‌لرزه‌اي سلماس در نزديکي شهر سلماس و مجاورت روستاي ملحم و در محل گورستان مسيحيان آشوري، به صورت يک افتگاه گسله با ارتفاع حدود دو تا چهار متر، هنوز بعد از 90 سال ديده مي‌شود. امروزه جمعا در طول حدود ۱۶ کيلومتر مي‌توان اين گسل زمين‌لرزه‌اي را دنبال کرد و نگارنده در بازديدهاي سال 1373 و 1392 به بررسي ميداني اين گسل پرداخته است.زلزله‌هاي 4/12/98 قطور به بيش از سه‌هزارو ۵۰۰ واحد مسکوني در اين منطقه آسيب زد و حدود ۲۸ روستا در حوالي قطور از اين حادثه آسيب ديدند؛ اما اين حادثه هيچ‌گونه خسارت جاني براي ايراني‌ها به همراه نداشت و فقط افرادي زخمي شدند. در شهر وان ترکيه ۹ نفر کشته شدند. شهرهاي ارجيش و وان روي رسوب‌هاي ضخيم‌لايه و بيشتر نرم ساخته شده‌اند و به همين دليل است که با تشديد امواج لرزه‌اي، خسارت‌هاي گسترده‌تري در ترکيه رخ داد. از نظر تاب‌آوري، شهرهاي مرزي ايران و ترکيه شبيه هم هستند و در وان ترکيه شهرک‌هايي مثل مسکن مهر در ايران وجود دارد که بعد از زمين‌لرزه اول آبان 1390 وان با بزرگاي 7.2، از آنها بازديد کرديم. کم‌توسعه‌يافته‌ترين مناطق ترکيه در شرق اين کشور و در مرز با ايران قرار دارد؛ در‌صورتي‌که مناطق شمال غربي ايران را نمي‌توان کم‌توسعه‌يافته‌ترين مناطق ايران دانست. ضمنا در چند ماه اخير نیز زلزله‌هايی نسبتا قوي در اين منطقه رخ داد. دو زلزله با بزرگاي ۴.۷ در ۲۸ آبان 98 و ۲۷ بهمن 98 در همين پهنه رومرکزي زلزله‌هاي قطور رخ داده بود. اگر پايش زلزله‌هاي کوچک در ايران انجام شود، اين ناحيه يکي از مهم‌ترين نواحي کشور براي ارزيابي احتمال رخداد زلزله‌هاي بعدي است؛ البته ا‌ن‌شاءالله زماني که براي ايجاد شبکه‌هاي لرزه‌نگاري با تعداد زياد دستگاه‌هاي لرزه‌نگاري، برخط‌کردن شبکه‌ها و ارتباط بين‌المللي و برخط علمي با شبکه‌هاي لرزه‌نگاري ترکيه و ساير کشورهاي همسايه، هزينه و انرژي لازم مصرف شود و اين‌گونه فعاليت‌ها خارج از اولويت فرض نشود.
* استاد پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي
و مهندسي زلز
سایر اخبار این روزنامه
ناگفته‌هاي نجفي از قتل ميترا استاد
جرياني در راه است پسااصلاح‌طلبي
امروز کشور نیاز به شخصیت‌ها و احزاب معتبری دارد
برای ۲۰ متهم پرونده صندوق ذخیره فرهنگیان احکام سنگینی صادر شد
هزينه ۹ هزار ميليارد توماني توقف موقت کشتی‌ها
شخص شاخص براي رياست مجلس ميرسليم است نه قاليباف
مسئله لیگ!
۹۰ سال بعد از زلزله سلماس
معجزه اقتصادي از نوع دوم
چالش گزارش ديوان محاسبات و نظام اداري شفاف
بانوي پرده‌نشين
