روزنامه خراسان
1401/04/30
مانع مرگ ملی شدن صنعت نفت
پرونده ویژه روزنامه خراسان به مناسبت 30 تیر، روز بزرگداشت آیت‌ا... سیدابوالقاسم کاشانیناجی ثروت ملی
گروه تاریخ – نهضت ملی شدن صنعت نفت را باید نقطه عطفی در تاریخ استعمارستیزی مردم ایران بدانیم؛ درواقع این نهضت، ثمره بیداری و خودآگاهی ایرانیانی بود که پس از سقوط اختناق رضاخانی، توانستند جایگاه حقیقی خود را در فضای سیاسی کشور بازیابند و به ایفای نقشی تاریخی بپردازند. آیت‌ا... کاشانی درست در همین زمان، به عنوان یک مجتهد و عالم سیاستمدار و شجاع، سکان هدایت جریان نهضت را به دست گرفت و در تعامل با سایر گروه‌های سیاسی، هدف‌گذاری اصلی فعالیت خود را، قطع ید استعمار انگلیس از ثروت خدادادی مردم ایران، یعنی نفت قرار داد. او در میان افرادی که در جریان ملی شدن صنعت نفت به نوعی دخیل بودند، بیشترین ارتباطات مردمی را داشت و رهبری نهضت را برای درهم شکستن توطئه‌های توطئه‌گران، برعهده گرفت. قیام 30 تیرماه سال 1331، نماد و شاخص حضور او در نهضت ملی شدن صنعت نفت و اعتماد ملت به آن عالم مبارز است. او با حضور خود در این قیام، نقش مؤثری در نجات نهضت و نیز، ثروت ملی ایرانیان داشت؛ از این رو، باید آیت‌ا... کاشانی را، در کنار تلاش مداوم و مؤثرش برای استقلال سیاسی و اقتصادی ایران، ناجی ثروت ملی کشور نیز، بنامیم. امروز و در سالروز قیام پیروزمندانه 30 تیرماه 1331 که مزیّن به روز بزرگداشت آیت‌ا... کاشانی شده‌است، می‌خواهیم شخصیت، اقدامات و خدمات او را از زوایای مختلف، مورد بررسی قرار دهیم. مانع مرگ ملی شدن صنعت نفت گفت‌وگوی خراسان با دکتر موسی حقانی،استاد تاریخ معاصر درباره زندگی، زمانه و خدمات آیت‌ا... کاشانی و نقش مؤثر او در برهه‌های حساس تاریخ ایران جواد نوائیان رودسری – آیت‌ا... کاشانی، مجتهد آگاه و مبارز، زاده تهران در سال 1264ش و درگذشته در همین شهر، به سال 1340 است. او را باید بدون‌تردید، یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران بدانیم؛ عالمی که در تمام عمرش، لحظه‌ای مبارزه برای بیرون راندن استعمار از سرزمین‌های اسلامی را ترک نکرد و در این راه، متحمل سختی‌های فراوانی شد. آیت‌ا... کاشانی در نهضت ملی شدن صنعت نفت، نقشی کلیدی و محوری داشت و به تعبیر دکتر موسی حقانی، معاون پژوهشی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آیت‌ا... کاشانی قهرمان بی‌چون و چرای قیام 30 تیر 1331 بود. امروز، سالروز آن قیام تاریخی و روز بزرگداشت آیت‌ا... سیدابوالقاسم کاشانی است و به همین مناسبت، در گفت‌وگویی با دکتر موسی حقانی، به بررسی زندگی و زمانه آیت‌ا... کاشانی پرداخته‌ایم. آن‌چه در پی می‌آید، مشروح مصاحبه خراسان با این استاد تاریخ معاصر است. چه ویژگی‌هایی باعث متمایز شدن شخصیت آیت‌ا... کاشانی نسبت به دیگر علمای معاصر او میشود؟ آیا سوابق وی در مبارزات استعمارستیزانه‌اش در این تمایز نقش دارد؟ قطعاً همین‌طور است؛ ببینید، مرحوم آیت‌ا... کاشانی از علمای مبارز تاریخ معاصر است که سابقه تکاپوهای ضداستعماری او به قیام مشهور 1920 عراق برمی‌گردد. وی از همان ابتدای قیام علیه استعمار انگلیس، در بین‌النهرین، در کنار پدر عالم و مبارزش، مرحوم آیت‌ا... سیدمصطفی کاشانی قرار گرفت؛ می‌دانیم که این عالم بزرگوار نیز، نقش بسیار مؤثری در قیام سال 1920 عراق داشت. آیت‌ا... کاشانی از همان دوران جوانی، به دلیل شرایط موجود و تسلط اشغالگران انگلیسی بر بین‌النهرین، به نبرد و مبارزه با استعمار رو آورد. او عالمی بود که از همان دوران جوانی، دیانت را از سیاست جدا نمی‌دانست و معتقد بود که به هر شکل ممکن، باید جلوی نفوذ استعمار در سرزمین‌های اسلامی گرفته شود. یادمان باشد که قیام سال 1920 در عراق، باعث شد که این منطقه از چنگ انگلیسی‌ها دربیاید؛ آن‌ها می‌خواستند میان‌رودان را به مستعمره بزرگشان یعنی هندوستان، منضم کنند. هرچند که بعدها، استعمار با آوردن خاندان وابسته فیصل از حجاز به بغداد و روی کار آوردن آن‌ها در عراق، سعی کرد نفوذ خودش را حفظ کند، اما باز هم قیام 1920، اثر خودش را گذاشت. تأثیر مبارزات آیت‌ا... کاشانی در این برهه تاریخی، در عراق، چنان بود که انگلیسی‌ها حکم اعدام او را صادر کردند و وی ناچار شد مخفیانه به ایران بیاید. بنابراین، آن‌چه می‌توان درباره امتیاز شخصیت آیت‌ا... کاشانی گفت، مربوط به پیشینه درخشان مبارزاتی اوست؛ وی شخصیتی دینی بود که افزون بر حضور معنوی در قیام، اسلحه به دست، در میدان جهاد حاضر می‌شد، یعنی تلاش عملی داشت و این نقطه بسیار مثبت و روشنی در سوابق آیت‌ا... کاشانی است. دیگر این‌که آن مرحوم، در سراسر عمر، دمی از مبارزه با استعمار دست برنداشت؛ نه حکم اعدام، نه بازداشت در کمپ انگلیسی‌ها بعد از شهریور 1320 و نه بازداشت و تبعید توسط قوام‌السلطنه، قبل از آغاز ملی شدن صنعت نفت، باعث صرف نظر آیت‌ا... کاشانی از مبارزه نشد و این هم از ویژگی‌هایی است که او را بین تعداد زیادی از علمای معاصرش، ممتاز می‌کند. به موضوع قیام 1920 و نقش آیت‌ا... کاشانی در آن اشاره کردید؛ می‌دانیم که او بعد از آن قیام ناچار شد به ایران بازگردد. این ایام مصادف با قدرت گرفتن رضاخان و نهایتاً به سلطنت رسیدن اوست. برخی مدعی اند که آیت‌ا... کاشانی به دلیل عدم اقدام جدی علیه رضاشاه در دوران سلطنت وی، دست‌کم با شخص پهلوی اول مشکلی نداشته است. بر این تحلیل، چه نقدی می‌توان وارد کرد؟ برای آن‌که بتوانیم تحلیل و نقد درستی درباره این مسئله داشته‌باشیم، اول باید شرایطی را که آیت‌ا... کاشانی در آن قرار داشت، بررسی و تحلیل کنیم. او در حالی وارد ایران شد که حکم اعدامش را صادر کرده بودند و تحت تعقیب انگلیسی‌ها قرار داشت. از طرفی، رضاخان در ابتدای کار و در آن مقطع – قیام 1920 عراق در سال 1299ش اتفاق افتاد – یعنی در سال‌های نخست بعد از کودتا و حتی اوایل دوران سلطنتش، موضعی کاملاً نزدیک به جریان‌های دینی می‌گرفت و چنین وانمود می‌کرد که مقیّد به شعائر دینی است؛ به دیگر سخن، هنوز موضع ضددینی رضاخان که بعداً به رضاشاه تبدیل شد، برای خیلی‌ها معلوم نبود. مرحوم آیت‌ا... کاشانی، در آن زمان، وضعیت ایران را با شرایط عراق مقایسه می‌کرد؛ در عراق دولتی سر کار آمده بود که آشکارا به انگلیس وابستگی تمام داشت و چنین وضعیتی در ظاهرِ وقایعِ ایران، قابل مشاهده نبود. رضاخان، هم ژست برقراری امنیت می‌گرفت و هم خودش را مدافع دین و تابع علما نشان می‌داد. به همین دلیل، برخی از علما، از جمله آیت‌ا... کاشانی در ارزیابی اولیه خود، گمان می‌کردند که پهلوی اول می‌تواند یک حکومت قوی و مقتدر در ایران ایجاد و امنیت را هم برقرار کند. نکته‌ای که باید درباره آیت‌ا... کاشانی به یاد داشته‌باشیم، این است که او در آن زمان، بیشتر در جریان وقایع و رویدادهای عراق قرار داشت و به نظر می‌رسد که شناختش از ماهیت کودتای سوم اسفند 1299 و عوامل آن، کامل نبود؛ به همین دلیل، می‌توان گفت موضعی که در ابتدای کار پیش گرفت، ناشی از آن ارزیابی و این عدم شناخت بود. دلیلی که می‌تواند صحت این تحلیل را تأیید کند، رویکرد آیت‌ا... کاشانی بعد از آشکار شدن ماهیت ضددینی رژیم رضاشاه است؛ از زمانی که سیاست‌های ضدمذهبی وی بروز پیدا کرد، آیت‌ا... کاشانی در ردیف مخالفان سرسخت رضاشاه قرار گرفت و رفته‌رفته، مخالفت‌های او جنبه علنی‌تر پیدا کرد. این وضعیت را دیگر علما هم داشتند؛ حتی تعدادی از آن‌ها، در تدارک برپایی قیامی بزرگ علیه رژیم پهلوی بودند. در آن زمان، آیت‌ا... سیدابوالحسن اصفهانی و مرحوم علامه نائینی، به ایلات و عشایر پیغام فرستادند و قرار بود قیامی سراسری شکل بگیرد که بخشی از این قیام، همان قیام مرحوم حاج‌آقا نورا... نجفی اصفهانی بود. آیت‌ا... کاشانی به ویژه بعد از واقعه کشف حجاب، موضع بدون تعارف و تُندی را در برابر رضاشاه اتخاذ کرد. مشهور است که وی، هر زمان از مقابل کاخ پهلوی می‌گذشت، به تقبیح تُند اعمال وی می‌پرداخت که البته، واکنش‌هایی را هم از سوی عوامل رژیم در پی داشت. گزارش‌هایی در اختیار داریم که آیت‌ا... کاشانی عملاً با مأموران رضاشاه بر سر مسئله کشف حجاب درگیر شده‌است. بنابراین، می‌توان تحلیلی را که درباره نوع رفتار آیت‌ا... کاشانی بعد از بازگشت به ایران ارائه شده‌است، این‌گونه نقد کرد. می‌رسیم به قیام 30 تیر 1331 و نقش آیت‌ا...کاشانی در آن. در این موضوع اتفاق نظر وجود دارد که قیام 30 تیر، ناجی نهضت ملی شدن صنعت نفت بود. تحلیل شما از نقش آیت‌ا... کاشانی در این قیام چیست؟ اساساً مردمی شدن نهضت ملی شدن صنعت نفت، به واسطه حضور آیت‌ا... کاشانی بود. چون جریان جبهه ملی و ملیّون، این ظرفیت را نداشتند که بتوانند مردم را به میدان مبارزه بکشانند؛ هنگامی که یک مجتهد شیعه در رأس نهضت قرار گرفت، این نهضت جنبه مردمی یافت و توانست به موفقیت برسد. این‌که دکتر مصدق در همان ابتدای کار، به سراغ آیت‌ا... کاشانی رفت تا از وی پیامی مبنی بر تأیید نهضت بگیرد، خودش نشان‌دهنده این است که دکتر مصدق و دوستانش هم، به نقش محوری آیت‌ا... کاشانی واقف بودند. آیت‌ا... کاشانی محبوبیت بسیار گسترده و بالایی داشت؛ وقتی از تبعید لبنان بازگشت، مستقبلین او از فرودگاه مهرآباد تا پامنار تهران صف کشیده بودند. وی با اتکا به همین مقبولیت گسترده بود که توانست بسیاری از موانع را از پیش پای نهضت بردارد. یکی از این موانع که خطری جدی برای نهضت محسوب می‌شد، روی کار آمدن قوام‌السلطنه، بعد از استعفای بدون مقدمه و اطلاع دکتر مصدق در تیرماه سال 1331 بود. وقتی دکتر مصدق استعفا کرد، دربار، انگلیس و آمریکا از این اقدام استقبال کردند و قوام را روی کار آوردند؛ او هم در مقابل نهضت، شمشیر را از رو بست و کلی خط و نشان کشید. این خط و نشان‌ها، عملاً برای آیت‌ا... کاشانی بود؛ چون در آن شرایط، دکتر مصدق به دلیل استعفا، اصلاً در میدان مبارزه قرار نداشت. آیت‌ا... کاشانی می‌دانست که پشت قضیه روی کار آمدن قوام، آمریکا و انگلیس ایستاده‌اند و بقای او در قدرت، به معنای مرگ نهضت ملی شدن صنعت نفت است. به همین دلیل، آیت‌ا... کاشانی محکم وارد معرکه مبارزه شد؛ مردم را دعوت به قیام کرد و ضمن تهدید شاه به سرنگونی، کفن پوشید و به میدان آمد و با این حرکت او، مردم تمام‌قد وارد مبارزه شدند. بنابراین، آیت‌ا... کاشانی، بدون تعارف و تردید، قهرمان قیام 30 تیر سال 1331 است که درنهایت به بازگشت دولت دکتر مصدق و سقوط قوام‌السلطنه انجامید؛ اما افسوس که نتایج این قیام تاریخی، در پی ایجاد شکاف در صفوف فعالان نهضت و جنگ نرم گسترده آمریکا و انگلیس در راستای ایجاد یأس و ناامیدی در جامعه و سیاه‌نمایی دستاوردهای نهضت، باقی نماند و با کودتای 28 مرداد 1332، از دست رفت. تیترهای خبری «آیت‌ا... کاشانی» در روزنامه خراسان 7 دهه قبل از 29 اسفند 1329 تا 28 مرداد 1332، بیش از 232 تیتر در روزنامه خراسان (تقریباً هر 3 روز یک تیتر) درباره اطلاعیه‌ها و اقدامات آیت‌ا... کاشانی منتشر شده‌است نوائیان – دور جدید روزنامه خراسان، از اول تیرماه سال 1328 منتشر شد و این زمان، مصادف با اوج‌گیری مبارزات برای ملی شدن صنعت نفت ایران بود. طبیعتاً با توجه به این‌که ماجرای ملی شدن صنعت نفت، خبر نخست و داغ آن روزهای جراید ایران محسوب می‌شد، روزنامه خراسان نمی‌توانست از این فضا دور بماند و با توجه به رویکردهای مثبت نویسندگان این روزنامه، درباره ملی شدن صنعت نفت، «خراسان» نیز در آن ایام، مملو از اخبار، اطلاعیه‌ها و بیانیه‌های متنوع گروه‌های مختلف سیاسی در این زمینه بود. در این بین، رهبران نهضت، به عنوان فعالان اصلی و هدایت‌کنندگان جریان ملی شدن صنعت نفت، جایگاه مهمی در خبرهای انتشاریافته داشتند. با توجه به این‌که در آن زمان، مطبوعات مخالف ملی شدن صنعت نفت هم در مشهد فعال بودند، روزنامه خراسان بخش مهمی از اخبار مربوط به نهضت و به ویژه گزارش‌های مربوط به سران آن و بالاخص آیت‌ا... کاشانی را که از اقبال گسترده عمومی برخوردار بود، پوشش می‌داد. نگاهی به بایگانی این روزنامه پرسابقه و بررسی آماری اخبار مندرج در آن، در کنار مداقه در محتوای مطالبی که درباره اقدامات آیت‌ا... کاشانی منتشر شده‌است، نتایج جالبی را نشان می‌دهد که در ادامه و به مناسبت سالروز قیام 30 تیر و روز بزرگداشت آیت‌ا... کاشانی، به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت. اعلامیه‌های دیده نشده هرچند که در بررسی نهضت ملی شدن صنعت نفت، تفکیک در اقدامات مردمی و فعالیت‌های نقاط مختلف کشور، کار دقیق و صحیحی نیست، اما بررسی موردی، برای ارزیابی نقش یک استان یا شهر در این واقعه، می‌تواند قابل احصا باشد. در جریان ماه‌های قبل و بعد از ملی شدن صنعت نفت در 29 اسفند 1329، آیت‌ا... کاشانی دست به مکاتبات گسترده و سخنرانی‌های پرشماری برای آگاه‌کردن مردم زد. این برنامه‌ها، تا پیروزی قاطع ملت، ادامه داشت و پس از آن نیز، به ویژه در ایام منتهی به 30 تیر 1331 و قیام شورانگیز مردم علیه استبداد و استعمار، تداوم پیدا کرد. در این دوران، مردم خراسان و شهر مشهد نیز، با تشکیل گروه‌های سیاسی، به ایفای نقش در جریان ملی شدن صنعت نفت پرداختند. با توجه به این‌که بخش عمده‌ای از فعالان این جریان را در مشهد، مذهبی‌ها تشکیل می‌دادند و میان این گروه‌ها با آیت‌ا... کاشانی، ارتباط تنگاتنگی برقرار بود، از سوی رهبر مذهبی نهضت، پیام‌هایی خطاب به مردم خراسان صادر می‌شد که روزنامه خراسان، نقش مهمی در انتشار آن‌ها داشت. دریافت‌کنندگان این پیام‌ها، متن آن‌ها را در اختیار تحریریه این روزنامه می‌گذاشتند تا ضمن انتشار، محتوای آن به گوش مردم برسد. دست‌کم چهار اعلامیه اختصاصی آیت‌ا... کاشانی برای مردم خراسان در روزنامه «خراسان» انتشار یافته‌است که شاید نتوان آن‌ها را در دیگر منابع و اسناد تاریخی مشاهده کرد؛ بالاخص که بیشتر آن‌ها، خطاب به افراد خاص صادر شده‌است. بررسی دیدگاه‌های آیت‌ا... کاشانی محتوای این اعلامیه‌ها، بخشی از آرمان‌ها و دیدگاه‌های آیت‌ا... کاشانی را پیشِ روی محققان می‌گذارد. او طی اعلامیه‌ای که در 29 فروردین 1330، یک ماه بعد از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت برای «خراسانیان» منتشر کرد، می‌نویسد: «برادران عزیز، چون شریان حیات شرکت [نفت انگلیس] قریباً قطع خواهد شد، از هرگونه تشبث و دسیسه و حیله کوتاهی نمی‌نماید. بر شما لازم و واجب است که با کمال متانت و بیداری، از هر گونه اعتصاب و موجبات اغتشاش که باعث کامیابی آن‌ها و ناامیدی خودمان است، خودداری نموده و محرکین را که به‌عنوان دوستی با شما این تحریکات را می‌نمایند از خود دور و منتظر تصمیم نهایی مجلس و خیرخواهان خود باشید.» آیت‌ا... کاشانی بعد از برگزاری میتینگ (اجتماع) بزرگ مردم مشهد در میدان شهرداری، در سوم خرداد 1330، اعلامیه‌ای شورانگیز در ترغیب و تشویق آن‌ها منتشر کرد که توسط روزنامه خراسان، تکثیر شد و در اختیار مردم قرار گرفت. در فرازی از آن اعلامیه که در هفتم تیرماه سال 1330 انتشار یافت، آمده‌است: «از عموم مردم بخواهید که در حرم مطهر اینجانب را از دعا فراموش ننمایند و پیشرفت منظور و منویات این ضعیف را که فقط تجدید عظمت اسلام و تأمین سعادت و رفع آلام و بدبختی برادران و خواهران ایمانی است، از درگاه حضرت احدیت مسئلت نمایند.» نمونه دیگری از اعلامیه‌های آیت‌ا... کاشانی که احتمالاً طولانی‌ترین نامه او خطاب به مردم خراسان است، همزمان با انتشار در روزنامه خراسان، در میان خیل عظیم جمعیت حاضر در میتینگ میدان شهرداری مشهد، در هفتم مهرماه سال 1330 قرائت شد؛ اعلامیه‌ای که مطلع آن آیه «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُبِینًا» بود : «پس از سلام به خراسانیان غیور و برادران عزیزم. احساسات خداپسندانه شما در این نهضت مقدس که به پیوستگی با احساسات سایر برادران ایرانی ابراز کرده و می‌کنید به حدی شدید است که حقیقتاً تشکر و تقدیر از آن میسّر نیست.» تیترهای خاص، آمار ویژه روزنامه خراسان، برای اطلاع‌رسانی دیدگاه‌ها و اقدامات آیت‌ا... کاشانی، تیترهای قوی انتخاب می‌کرد. به عنوان نمونه، می‌توانیم به تیتر روز 18 فروردین سال 1330 اشاره کنیم: «آیت‌ا... کاشانی: اگر انگلیسی‌ها می‌خواهند دوزخ را مشاهده نمایند یک نفر از سربازهای خود را در خوزستان پیاده کنند» یا نمونه‌ای دیگر که تیتر روزنامه در 20 اردیبهشت سال 1330 بود و در پی اعلامیه ضدایرانی آمریکا و انگلیس در صفحه اول درج شد: «آیت‌ا... کاشانی حُکم جهاد صادر می‌کنند و مردم تهران روز سه‌شنبه تظاهرات شدیدی خواهند کرد». افزون بر این‌ها، روزنامه خراسان اخبار مربوط به ارسال نامه‌ها برای آیت‌ا... کاشانی را هم پوشش می‌داد؛ مثلاً خبر مربوط به تلگراف روحانیون و علمای مشهد که در 13 شهریور 1331 انتشار یافت.هر چند که اخبار مربوط به فعالیت‌ها و سخنرانی‌های آیت‌ا... کاشانی، پیش از اسفندماه سال 1329 نیز، در روزنامه خراسان منعکس می‌شد، اما اگر بخواهیم به این اخبار، بعد از انتشار خبر ملی شدن صنعت نفت در 29 اسفند 1329 ضریب بدهیم و آن را تا 28 مرداد 1332، یعنی زمان اتمام کودتای آمریکایی بررسی کنیم، باید بگوییم که طی این مدت، یعنی در 882 روز، 680 شماره از روزنامه خراسان منتشر شد که طی این شماره‌ها، 232 تیتر، به فعالیت‌ها و سخنرانی‌های آیت‌ا... کاشانی اختصاص یافت. توجه داشته‌باشید که ممکن است در برخی مواقع، بیش از یک تیتر در یک شماره از روزنامه درج شده‌باشد. با احتساب این تعداد، می‌توان گفت که روزنامه خراسان، طی این مدت، هر سه روز یک بار، تیتر خبر یا اطلاعیه‌ای را درباره آیت‌ا... کاشانی منتشر کرده‌است. بررسی بایگانی روزنامه نشان می‌دهد که هرچند پراکنش این تیترها در برخی ایام خاص، مانند زمان خلع ید انگلیسی‌ها از نفت ایران، در خردادماه 1330 یا قیام 30 تیر 1331، تراکم و حجم بیشتری پیدا می‌کند، اما به طور کلی در تمام این مدت، شاهد انتشار منظم و مداوم اخبار مربوط به آیت‌ا... کاشانی در روزنامه خراسان هستیم که نشان از اقبال عمومی خراسانیان به این شخصیت برجسته سیاسی و مذهبی دارد.
سایر اخبار این روزنامه
متهمان رشد نقدینگی در خـرداد
مانع مرگ ملی شدن صنعت نفت
از برترین دانشگاه ها پیشنهاد همکاری دارم اما در ایران می مانم
تعداد فوتی های کرونا مجدد اوج گرفت
ماجرای سرقت با لوکیشن !
چرا ناتو «موجودی خطرناک» است؟
اقدام قالیباف به نفع بازنشستگان
21 سال انتظار برای تکمیل پازل مهم کریدور شمال-جنوب
ساپینتو در راه فرهاد ، ۸ ماه طلایی حجازی فر و خبر بد برای جیران !
ترس جدید صهیونیست ها از معادله جدید حزب ا...
یادآوری خزانه خالی به روحانی
روزگار زرد لبنیات!
فرمولی جادویی برای کارآفرینی
