روزنامه خراسان

حماسه و عرفان؛ شهروندان ناشناخته شعر آیینی

 ترکیب‌بند معروف «باز این چه شورش است» از محتشم کاشانی، شاعر و مرثیه‌سرای بزرگ قرن دهم هجری با ماه محرم گره خورده‌است. بهمن ماه 99 بود که شورای فرهنگ عمومی کشور، اولین روز محرم را به عنوان روز ملی ادبیات آیینی و بزرگداشت محتشم کاشانی نام‌گذاری کرد. شعر و ادبیات آیینی سابقه‌ای به قدمت شعر فارسی دارد و شاید اولین شاعر فارسی‌زبان که به صراحت در سوگ امام حسین(ع) و واقعه کربلا شعر سرود، کسایی مروزی، شاعر قرن چهارم هجری باشد که شعری با این مطلع سرود: «باد صبا درآمد فردوس گشت صحرا/ آراست بوستان را نیسان به فرش دیبا».   به مناسبت فرارسیدن ماه محرم و آغاز این ماه که به نام شعر و ادبیات آیینی است، با استاد محمدعلی مجاهدی، از چهره‌های پیش‌کسوت شعر آیینی کشور که به «پدر شعر آیینی» معروف است، گفت‌وگو کرده‌ایم. ایشان در اسفند سال گذشته با حکم وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان دبیر دائمی دبیرخانه شعر و ادبیات آیینی منصوب شدند. از این شاعر برجسته که در آستانه 80 سالگی است، آثار ارزشمندی مانند «در محضر لاهوتیان»، «یک آسمان پرواز»، «کاروان شعر عاشورا» و «یک صحرا جنون» منتشر شده‌است.   تعریف شما از شعر آیینی چیست؟ آیا تنها به اشعاری با درون‌مایه مذهبی خلاصه می‌شود؟ هر شعری که به نحوی از منابع متقنِ وحیانی مانند قرآن و متونِ متین تاریخی و روایی متأثر باشد، می‌تواند به عنوان شهروند شعر آیینی به رسمیت شناخته شود. بیش از 75 درصد اشعار فارسی از سده سوم تا امروز رگه‌های آیینی بارزی دارند. قلمرو  شعر آیینی بسیار گسترده است. برخلاف بعضی از کسانی که فکر می‌کنند شعر آیینی تنها در دو مقوله مناقبی و ماتمی حرف برای گفتن دارد. این عزیزان فقط یک قطعه از پازل شعر آیینی را برمی‌دارند که شعر ولایی است. تازه همین شعر ولایی زیرمجموعه‌های فراوان دارد؛ شعر نبوی، شعر علوی، شعر فاطمی، شعر مهدوی، شعر رضوی و... . ما شعر توحیدی، اخلاقی، عرفانی، تعلیمی، پایداری، دفاع مقدس، شهادت و حتی شعر اعتراض داریم که شاعر به شرایط ناهمگون و غیر قابل تحملی که در جوامع بشری حضور دارد، نمی‌تواند بی‌تفاوت باشد.   شعر آیینی در روزگار امروز چه وضعیتی دارد؟ شعر آیینی امروز نسبت به گذشته خودش، یعنی پیش از انقلاب، جهش چشمگیری به لحاظ کیفی و کمّی داشته است؛ هم بر تعداد شاعران آیینی‌سرا افزوده شده و هم شاهد آفرینش آثار فاخر و گران‌سنگ آیینی هستیم که با دوره پیش از انقلاب قابل مقایسه نیست. حتی کسانی که سخن‌شناس و نقّاد هستند و شاید با بعضی از باورهای آیینی هم چندان میانه‌ای نداشته باشند، معتقدند دو دهه اخیر، زمان شکوفایی و به ثمر نشستن درخت تنومند شعر آیینی در زبان فارسی است.   مخاطب امروزی تا چه اندازه از شعر آیینی استقبال می‌کند؟ اگر استقبال مخاطبان، چشمگیر نباشد، شاعر آیینی انگیزه آفرینش آثار ارزشی را کمتر پیدا می‌کند. مخاطب نقش شگرفی در ایجاد انگیزه در شاعر برای آفرینش آثار فاخر دارد. امروز ما شاهد استقبال کم‌نظیر مخاطبان شعر آیینی در هر شب شعر و مراسمی که به مناسبت‌های آیینی در سراسر کشور برگزار می‌شود، هستیم. بعد از این‌که دکتر اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، بنده را به عنوان دبیر دائمی دبیرخانه شعر و ادبیات آیینی معرفی کردند، فعالیت علمی در فضای مجازی را شروع کردیم و در همین مدت کوتاه، مخاطبان زیادی به ما پیوستند.     عده‌ای معتقدند یکی از چالش‌های شعر آیینیِ امروز، گروه‌بازی است. نظر شما چیست؟ در هر رشته هنری که نگاه کنید، این دست‌های پنهان و گروه‌های مافیایی وجود دارند، ولی آن‌چیزی که نقشه این گروه‌ها را نقش بر آب می‌کند، وحدت و همدلی هنرمندان است. همدلی‌ها در زمینه شعر آیینی خیلی بالاست و برای همین، آسیب این گروه‌ها کمتر متوجه ماست. شعر آیینی امروز راه خود را پیدا کرده‌است.   راز پختگی در این عرصه چیست؟ یکی از عوامل مؤثر، خصلت نقدپذیری در وجود شاعر است. اگر شاعری روحیه نقدپذیری نداشته باشد، درجا می‌زند. حافظ با آن همه عظمت درست است که عموم مخاطبانش او را تحسین می‌کردند، ولی شاید هیچ دیوان شعری را مثل مجموعه غزلیات حافظ پیدا نکنید که ده‌ها نسخه متفاوت از آن در دست باشد. حافظ به دلیل نقدپذیری‌اش در غزلیاتش دست می‌برده و اگر حس می‌کرده، مطلبی را بهتر می‌تواند ادا کند، بر صورت سابق خط بطلان می‌کشیده و اصلاح می‌کرده؛ بنابراین همه گناه بر گردن نسخه‌نویس‌ها نبوده‌است. دومین عامل مطالعه و بررسی است. یک شاعر آیینی حداقل باید ده، بیست‌هزار بیت از شاعران استاد و سخنوران مسلّم شعر آیینی را از حفظ داشته باشد یا مرتب در حال مرور دیوان آن‌ها باشد تا دایره واژگانی‌اش وسعت پیدا کند. شاعر مانند فرمانده‌ای است که واژه‌ها سربازان تحت امر او هستند؛ اگر تعداد سربازها کم باشد، مثلاً 50 سرباز، فقط می‌تواند به همین تعداد فرمان بدهد، ولی اگر فرمانده لایقی مانند ملک الشعرا بهار، سپاه عظیمی از بیست‌هزار سرباز در اختیارش باشد، بهتر عمل می‌کند. سوم، حضور در محافل شعر‌خوانی و جلسه‌های آموزشی شعر است که آرایه‌های لفظی و معنوی جدیدی را در حوزه ادبیات فارسی مطرح می‌کنند. شاعر باید به‌روز و فرزند زمانه خود باشد.   شاعر آیینی برای اثرگذاری سخنش باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟ نگاه شاعر امروز باید نگاهی نافذ و لایه‌شکاف باشد. اگر بخواهد فرهنگ عاشورا  را بررسی کند، باید با نگاه نافذ متون و ابعاد مختلف این فرهنگ را بررسی کند. به بیان دیگر، قرائت‌های مختلفی از فرهنگ گران‌سنگ عاشورا تا امروز داشته‌ایم؛ قرائت ماتمیِ صرف، قرائت حماسی، قرائت عرفانی، قرائت اخلاقی، قرائت توحیدی، قرائت براندازی و قرائت ایستادگی و مبارزه علیه ایادی ستم. باید این ابعاد را در فرهنگ عاشورا دید. تفاوت شاعر امروز با شاعر دیروز در همین است. باید این فرهنگ را به خوبی شناخت و تجزیه و تحلیل کرد و عوامل پیشرفت و تأثیرگذار این فرهنگ را به تصویر کشید. شاعر امروز ما باید این ابعاد مختلف را رصد کند و با بیان هنرمندانه در اختیار مخاطبان خودش قرار دهد. شعر امروز باید یکی از امتیازاتش این باشد که سهم مخاطب را لحاظ کند؛ یعنی شاعر در شعر خودش جایی را برای مخاطب بگذارد که بتواند برداشت خودش را داشته باشد و تک‌بعدی شعر نسراید.
لینک منبع خبر
سایر اخبار این روزنامه
اینترنت نا محسوس! حماسه و عرفان؛ شهروندان ناشناخته شعر آیینی امپراتوری راننده ها! نکات بهداشتی برای عزاداری ها و نذورات «میر» روسی در ایران چه می کند؟ دندان فاسد خودروسازی را بکشیم یا...؟ هدررفت 50 درصد بنزین کشور پیام تسلیت رهبرانقلاب به مصیبت ‌دیدگان سیل‌های اخیر بسته ای کاربردی برای آمادگی قبل، حین و بعد از وقوع سیل گلایه «شمر» از تکرار «مختارنامه»، پایان بلاتکلیفی وریا و قوی ماندن مارال فرجاد سرنوشت آخرین پیشنهاد برجامی انتقاد صریح رئیس کمیته دانش‌بنیان مجلس از ساترا کشتارگاه خودروهای سرقتی ! سوء استفاده از طرح هوشمندسازی نان