روزنامه جوان
1401/07/30
حیرت‌جهانی از تلسکوپ ایرانی
حدود ۱۵ سال پیش تصمیم به ساخت تلسکوپ ملی گرفته شد و کار‌های مقدماتی آن از سوی محققان و مهندسان کشور در دستور کار قرار گرفت. آن روز‌ها کمتر کسی باور می‌کرد که این طرح عظیم به موفقیت بزرگ دست یابد و تبدیل به بزرگ‌ترین پروژه علمی- تاریخی کشور شود. ساخت «تلسکوپ ۴/۳ متری» از زمان ایده تا عمل، فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرد و به دلیل طولانی شدن روند اجرایی شدنش چهار رئیس‌جمهور را به خود دید. بعد از سال‌ها گذراندن چالش‌ها و مشکلات بسیار، این تلسکوپ در رصدخانه ملی ایران ساخته شد و در هفته اول مهرماه هم دو تصویر ثبت کرده‌است. آنطور که دکتر حبیب خسروشاهی، مدیر پروژه رصدخانه ملی می‌گوید: «در این مسیر، حرف‌هایی شنیدیم که می‌توانست ما را دلسرد کند، اما با سماجت جنگیدیم و حالا بعد از مدت‌ها انتظار، ثبت تصاویر تلسکوپ ملی، خستگی ۱۵ ساله را از تن‌مان بیرون برده‌است.» این دستاورد ایرانی حیرت جهانی را هم به همراه داشته‌است؛ نشریه ساینس در توصیف این پروژه بزرگ گفته‌است «تلسکوپی در کلاس جهانی.» نشست خبری به مناسبت ثبت اولین نور تلسکوپ ۴/۳ متری رصدخانه ملی ایران در محل پژوهشگاه دانش‌های بنیادی برگزار شد. در شروع نشست دکتر حبیب خسروشاهی، مدیر پروژه رصدخانه ملی توضیحاتی از زمان مکان‌یابی طرح تا تکمیل پروژه در سال جاری توضیحاتی داد و گفت: «طرح رصدخانه ملی ایران از سال ۱۳۸۱ با آغاز مطالعات مکان‌یابی آغاز شد و از سال ۱۳۸۸ در مسیر طراحی قرار گرفت. این طرح در سال ۱۳۹۶ وارد مرحله ساخت شد و با وجود دشواری‌ها و حرف‌هایی که بوی ناامیدی می‌داد، مسیر اجرای آن ادامه یافت. در نهایت محفظه تلسکوپ در سال ۱۳۹۹ نصب شد و راه‌اندازی سازه تلسکوپ نیز در خرداد ماه سال ۱۴۰۰ به انجام رسید. ساخت و راه‌اندازی سامانه پیچیده لایه نشانی نیز در سال ۱۴۰۱ به اتمام رسید تا شیشه‌های صیقل داده شده به آینه تبدیل شوند. با انتقال و نصب آینه اولیه و ثانویه تلسکوپ، مهم‌ترین و حساس‌ترین مرحله اجرایی این طرح به انجام رسید تا در مهرماه ۱۴۰۱ بر اساس برنامه تعیین شده قبلی نورگیری این تلسکوپ محقق شد.» مدیر پروژه رصدخانه ملی ایران با اشاره به اینکه رصدخانه یکی از آرزو‌های دیرین منجمان و مردم بوده‌است، گفت: «از همان ابتدا این طرح برای همه ناشناخته بود، هر بار که جلوتر رفتیم نیز مسئله برای خود ما و کسانی که با آن‌ها در ارتباط بودیم نیز پیچیده‌تر می‌شد، چراکه برای نخستین‌بار بود چنین پروژه‌ای در این مقیاس در ایران به اجرا در می‌آمد و نمی‌شد پیش از آن تأمین بودجه کرد. متأسفانه به دلیل شرایط کشور که اختصاص بودجه پیش از طرح انجام نمی‌شود و پول نقد در اختیار مجری قرار نمی‌گیرد ما با مشکلات زیادی مواجه شده بودیم. در آن سال‌ها شرایط جوری بود که طرح جدی گرفته نشد، اما از سال ۱۳۸۷ که تیم اجرایی شکل گرفت، پروژه نسبت به سال‌های قبل جدی‌تر جلو رفت.» او به حمایت مقام معظم رهبری برای پیشبرد پروژه نیز اشاره کرد و گفت: «سال ۱۳۸۷ بود که رهبر معظم انقلاب دستور حمایت و پیگیری را به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری دادند و پس از دستورات رهبر معظم انقلاب شرایط کار برای ما بهتر شد. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز از سال ۱۳۸۸ در کنار پروژه طراحی و ساخت بودند. البته دشواری‌هایی با سازمان برنامه و بودجه داشتیم که خوشبختانه همه آن‌ها پشت سر گذاشته شد.» خسروشاهی به ثبت تصویر دو جرم آسمانی توسط تلسکوپ ملی اشاره کرد و گفت: «منجمان اولین تصویر از اجرام آسمانی را پایان هفته اول مهر ثبت کردند و اولین نورگیری و تصاویر نجومی از آرپ ۲۸۲ در فاصله ۳۲۰ میلیون سال نوری از زمین دریافت شد. همچنین دومین تصویر از تلسکوپ ملی کهکشان ۲۳ NGC به ثبت رسید که اولین تصویر رنگی منتشر شده توسط رصدخانه ملی ایران است.» او کیفیت تصاویر ثبت‌شده توسط تلسکوپ ملی را با دیگر تلسکوپ‌های نجومی در جهان مقایسه کرد و گفت: «تصویر ثبت شده از تلسکوپ ملی در مقایسه با تصویر ثبت‌شده از تلسکوپ اسلون نشان داد که حداقل ۱۰ برابر جزئیات بیشتری را ثبت کرده‌است. همچنین این تصویر را با تصویر شبیه‌سازی شده از تلسکوپ فضایی هابل (در صورتی که روی زمین باشد) نیز مقایسه کردیم و مشخص شد که تصاویر شبیه به یکدیگر هستند و این یعنی، تلسکوپ ملی، تلسکوپی با توان تفکیک بسیار بالایی است.» مدیر طرح رصدخانه ملی درباره اسم انتخاب شده برای این تلسکوپ گفت: «نام فنی این تلسکوپ ۳۴۰INO است و با همین نام نیز در مجلات علمی شناخته میشود، اما نام اصلی آن را تلسکوپ ملی انتخاب کردیم، زیرا که مردم ایران صبر کردند تا نتیجه سال‌ها تلاش را ببینند و به همین دلیل از نظر ما، «تلسکوپ ملی» بهترین نام برای آن است.» او با بیان اینکه ما در مجموع ۱۰ تلسکوپ در کلاس چهار متری در جهان داریم، ادامه داد: «در نیمکره شمالی در کلاس تلسکوپ چهار متری ۱۰ تلسکوپ داریم. در هند و ترکیه نیز تلسکوپ‌هایی در این کلاس هستند، اما برتری ما نسبت به آن‌ها این است که ما خودمان آن را ساختیم، اما کشور‌های هند و ترکیه تلسکوپ را خریده‌اند.» خسروشاهی: باورمان نداشتند، اما ما توانستیم خسروشاهی در حاشیه نشست خبری در گفتگو با خبرنگار «جوان» گفت: «پروژه‌های عمرانی عمدتاً شناخته‌شده و روتین هستند و تجربه برای آن وجود دارد، اما پروژه ساخت تلسکوپ ملی به‌دلیل ناشناخته بودن، عدم اعتماد و ناباوری‌هایی که به ما داشتند، فراز و فرود زیادی داشت. در این مسیر، حرف‌هایی شنیدیم که می‌توانست ما را دلسرد کند، اما با سماجت تمام جنگیدیم. این پروژه، فراتر از طول عمر دولت‌هاست و شش دولت و چهار رئیس‌جمهور را پشت سر گذاشته است و خوشحالم که در نهایت به همه آن‌هایی که باورمان نداشتند، ثابت کردیم که توانستیم.» او ادامه داد: «آن چیزی که افراد را هنگام کار کردن، خسته می‌کنند مشکلات و چالش‌های فنی نیست، بلکه حواشی کار است که آن‌ها را خسته می‌کند. اصلاً ماهیت ایجاد حاشیه این است که کسی را خسته و از ریل خارج کند. خوشبختانه مجموعه ما مقابل حواشی ایستاد و اجازه نداد تا هدف اصلی‌مان گم شود.» خسروشاهی به زندگی کردن با این پروژه تا به ثمر رسیدنش اشاره کرد و گفت: «در مسیری که رفتیم خیلی چیز‌ها را مثل وقت گذراندن با خانواده‌هایمان از دست دادیم. هر چقدر زمان گذشت ما بیشتر با پروژه زندگی کردیم و دیگر به جایی رسیدیم که شبانه‌روز درگیر اجرایی کردن طرح بودیم و خوشحالم که بالاخره ثمره این تلاش‌ها را دیدیم.» شگفتی نشریه معتبر امریکایی از تصویر رصدخانه ایرانی نشریه معتبر ساینس در مقاله‌ای از آغاز به کار رصدخانه ملی ایران نوشت و آن را «تلسکوپی در کلاس جهانی» توصیف کرد. در این نشریه علمی آمده‌است: «ایده ساخت رصدخانه ملی ایران از دو دهه پیش شروع شد. رصدخانه ایران و دو تلسکوپ دیگر در منطقه - یک تلسکوپ مادون قرمز چهار متری در ترکیه که در حال تکمیل است و یک تلسکوپ نوری ۶/۳ متری در هند - یک شکاف جغرافیایی را در یک شبکه جهانی پر می‌کنند.» جری گیلمور، اخترشناس دانشگاه کمبریج و مشاور پروژه نیز در گفتگو با این نشریه گفت: «پیش از این کاری در این مقیاس در ایران انجام نشده‌بود. در هر مرحله به پیچیدگی کار و کمال‌طلبی گروه افزوده می‌شد. مثلاً وقتی که سیستم‌های کنترل فعال، حسگر‌ها و نرم‌افزار‌های جدید در دسترس قرار گرفتند، مهندسان پروژه رصدخانه ملی ایران آن‌ها را به طراحی اولیه افزودند.» در بخش دیگری از این مقاله نوشته شده‌است: «در این پروژه، ستاره‌شناسان این کشور باید بر موانعی غلبه می‌کردند که تعداد کمی از همکاران آن‌ها در کشور‌های دیگر با آن‌ها مواجه هستند؛ از جمله تحریم‌هایی که واردات فناوری پیشرفته را محدود می‌کنند و محدودیت‌های ویزا که سفر آن‌ها به خارج از کشور را محدود می‌سازند.» چرا پروژه تلسکوپ ملی بزرگ‌ترین پروژه علمی است؟ در تلسکوپ ملی، برخی چیز‌ها را برای اولین‌بار استفاده کردیم؛ مثل یاتاقان هیدرواستاتیکی که حدود ۹۰ تن جرم را با اصطکاک صفر معلق نگه می‌دارد، چراکه در تلسکوپ‌های بزرگ به‌دلیل ابعاد و دقت عملکرد بسیار بالای مورد نیاز، تنها راه‌حل برای مهار وزن، استفاده از یاتاقان‌های هیدروستاتیکی بود. از طرفی این پروژه، مجموعه‌ای از دانش‌ها را در برگرفت و در آن علوم مکانیک، کنترل، کامپیوتر، نجوم و اپتیک به موازات هم انجام شد و یک کار تیمی بود که تمامی حرفه‌ها و علوم بنیادی را درگیر خود کرد که این مسئله در صنایع دیگر کمتر دیده میشود؛ بنابراین مجموعه این عوامل باعث شده تا این طرح تبدیل به بزرگ‌ترین پروژه علمی کشور شود. ساخت تلسکوپ ملی موجب میشود مجموعه‌ای از دانش‌ها در جامعه تسری پیدا کند و علم را یک سطح بالاتر ببرد. همچنین با ساخت این تلسکوپ، شبکه‌ای از تلسکوپ‌ها در دنیا ایجاد میشود و می‌توان به کمک آن ارتباط علمی برقرار کرد. پیش از ساخت تلسکوپ ملی، تلسکوپ حرفه‌ای و رده بزرگ در کشور وجود نداشته‌است، به همین دلیل منجمان‌مان ناچار بودند تا برای رصد به تلسکوپ‌های خارج از کشور رجوع کنند. بدتر اینکه عمده تلسکوپ‌های هم‌رده با تلسکوپ ملی در جزایر قناری، هاوایی امریکا، آریزونای امریکا و شیلی قرار دارد که استفاده از آن‌ها به دلیل دوری، پرهزینه تمام می‌شد و همچنین ارتباطات با آن‌ها برای استفاده از تلسکوپ‌ها بسیار سخت بود. به همین دلیل ساخت تلسکوپ ۴/۳ متری سبب میشود تا منجمان ما به دنبال تلسکوپ‌های خارجی نباشند و از تلسکوپ ملی خودشان استفاده کنند. مسعود بیدار، مسئول تیم مهندسی و تیم فنی تلسکوپ ملی فقط ۲ قطعه از قطعات اصلی تلسکوپ ملی وارداتی است تلاش برای ساخت تلسکوپ ملی مانند تلاش برای حرکت در مه بود؛ می‌دانستیم که قرار است کار بزرگی انجام شود، اما جزئیات مرحله به مرحله آن به تدریج و با عبور از مه روشن شد. این طرح با سایر پروژه‌های معمول عمرانی تفاوت زیادی داشت، اما برای تأمین مالی آن این مسئله را درنظر نمی‌گرفتند، به همین دلیل نگران توقف طرح بودیم. بعد‌ها و با امکانی که برای توضیح ویژگی‌های استثنایی این طرح یافتیم، معاونت فناوری ریاست جمهوری و سازمان برنامه به صورتی جدی از اجرای طرح حمایت کردند. در مرحله مکان یابی برای انتخاب قله مناسب برای احداث رصدخانه، تیم مکان‌یابی، قلل زیادی را مورد مطالعه قرار داد و از بین ۴۰ قله، چهار قله به فهرست کوتاه راه یافتند و از میان این چهار نقطه، قله گرگش انتخاب شد که دید نجومی آن قابل مقایسه با رصدخانه‌های مهم دنیا است. طرح رصدخانه ملی ایران سه هدف داشت؛ ابزار علمی، توسعه فناوری و تجربه مدیریتی. مدیریت ساخت حداکثری اجزای تلسکوپ و استفاده از ظرفیت‌های نهفته صنعت کشور که به دلیل رعایت مصلحت بلند‌مدت اجرای طرح انتخاب شده‌بود، منتج به نتیجه شد. از میان همه سامانه‌ها تنها شیشه‌های آینه‌ها از خارج تهیه شد و محفظه، سازه تلسکوپ، سامانه کنترل، سامانه مکانیک و تمامی زیر سامانه‌ها از جمله سامانه اپتیک فعال، یاتاقان هیدرواستاتیکی، سامانه لایه‌نشانی، اداپتور و روتیتور در داخل کشور طراحی، نمونه‌سازی، ساخته، نصب و راه‌اندازی شده‌است. احمد حقیقت، مدیر اجرایی سابق طرح هدف از طراحی تلسکوپ و دستاورد آن تلسکوپ ملی یک تلسکوپ رصدی برای نجوم و سرویس دادن به جامعه نجوم کشور است. از دستاورد‌های این پروژه می‌توان گفت که این تلسکوپ از ترکیب تخصص‌های مختلف و مدیریت مهندسین در رشته‌های مختلف انجام شده و مهندسان مکانیک، اپتیک و عمران با هم همکاری کردند تا این پروژه عظیم و تخصصی به سرانجام برسد. از آنجایی که این پروژه در سطح بالای تکنولوژی کار می‌کند، علاوه بر خدماتی که به جامعه علمی می‌دهد به صنایعی که در کشور‌هایی در سطح بالا کار می‌کنند نیز کمک خواهد کرد تا ارتقا پیدا کنند و سطح دانش آن‌ها بالا برود و بالطبع شرکت‌هایشان بتوانند در صحنه رقابت باقی بمانند. پروژه تلسکوپ ملی، کاملاً علمی است و جایگاه خودش را دارد، مانند یک پروژه فرهنگی که شاید اثر آن ملموس نباشد، اما به دنبال خود دستاورد‌های مؤثری به دنبال دارد. البته این‌ها در شرایطی است که به موازات این پروژه، پروژه‌های صنعتی نیز کار خودشان را به خوبی انجام دهند، چراکه اگر یک جامعه می‌خواهد پیشرفت داشته باشد، باید در تمام زمینه‌های صنعتی، علمی و فرهنگی به خوبی فعالیت کند. پیش از تولید تلسکوپ ملی منجمان کشورمان مشابه این تلسکوپ را از کشور‌های دیگر اجاره می‌کردند، اما حالا منجمان دنیا می‌توانند پروپوزال بدهند و ساعت‌های خاصی تلسکوپ را اجاره کنند. به این ترتیب تبادلات اطلاعات و خدمات انجام خواهد شد به شرطی که منجمان خارجی نیز بتوانند بروند و بیایند. هوشداد جناب، مدیر فنی و بخش لایه نشانی چالش‌های ساخت تلسکوپ ملی طراحی یک سازه چرخان ۲۵۰ تنی که فقط روی هشت چرخ تعلیق شده‌باشد و باد و برف و یخ شدید را در ارتفاع ۳هزارو۶۰۰ متری از سطح دریا تحمل کند، اعتماد به نفس بالایی می‌خواست تا یک تیم برای اولین‌بار آن را طراحی کند و بسازد. حساسیت‌ها وقتی بیشتر می‌شد که این سازه گردان قرار بود برای رصدخانه ساخته شود و باید الزامات مختص به خودش را می‌داشت، چراکه تلسکوپ در برابر ارتعاشات حساس بود و عملکرد گنبد می‌توانست به طور مستقیم روی کیفیت تصویر تلسکوپ تأثیر بگذارد، بنابراین از همان اول می‌دانستیم که با چالش‌های جدی مواجه هستیم، اما می‌خواستیم محصول نهایی در سطح یک رصدخانه بین‌المللی باشد و خوشبختانه تیم ما موفق شد. در طول این سال‌ها، محدودیت‌ها و کار در شرایط آب‌وهوایی و ارتفاع ۳هزارو۶۰۰ متری را تحمل کردیم و دغدغه داشتیم تا نتیجه نهایی کارمان، کیفیت لازم را داشته‌باشد. وقتی اولین‌بار، قاب اصلی سازه گنبد را که کل دیوار‌های گنبد روی آن سوار و چرخ‌ها به آن متصل است، نصب کردیم و حرکت نرم و روانی را که روی ریل دایروی داشت، دیدیم، خیال‌مان راحت شد که این فونداسیون خوب ساخته شده و این برایمان قوت قلب بود. از طرف دیگر آب‌بند کردن تمام گشودگی‌های گنبد در برابر باد و همچنین سبک و در عین حال محکم بودن سازه گنبد از جمله چالش‌های متضادی بود که باید از عهده آن بر می‌آمدیم تا گنبد شرایط حرارتی، ارتعاشی و عملکردی مورد نظر ما را داشته باشد و بتواند از تلسکوپ که یک تجهیز بسیار گرانقیمت است، در شرایط عجیب و غریب به طور کاملاً مطمئن محافظت کند. سیدمحمد مهاجر، مدیر پروژه طراحی، ساخت، نصب و راه‌اندازی گنبد چرخان رصدخانه ملی
