روزنامه خراسان
1402/04/20
یادگار 416 ساله «علیرضا عباسی» روی گنبد طلا
برخی معتقدند که نخستین گنبد بر فراز روضه منوّره رضوی، به وسیله سلطان سنجر سلجوقی و در قرن ششم هجری ساخته‌شد؛ ادعایی که به دلایل گوناگون، می‌توان در آن شک کرد. الگوی معماری روضه منوّره، یعنی همان سازه‌ای که گنبد طلا بر فراز آن و ضریح مطهر ثامن‌الحجج(ع) داخل آن قرار دارد، الگوی چهارطاقی است؛ الگویی قدیمی در معماری ایرانی که در دوره اسلامی نیز، مورد توجه قرار گرفت و تا امروز به بقای خود در معماری اصیل ایرانی اسلامی ادامه داده‌است. بنابراین بعید به نظر می‌رسد که بنای روضه منوّره، از ابتدا دارای گنبد نبوده باشد. زنده‌یاد دکتر علی‌اکبر فیاض، استاد فقید دانشگاه فردوسی، طی مقاله‌ای مفصل در مجله «نامه آستان‌قدس» که آن را در دهه 1340 به رشته تحریر درآورد، به دلیل نقش اُمرای دولت غزنوی، مانند ابوالحسن عراقی دبیر، در توسعه عمرانی حرم مطهر، سیمای ظاهری روضه منوّره را شبیه به بنای «میل ایاز» (مقبره ارسلان جاذب) در نزدیکی مشهد می‌داند؛ ادعایی که قابل تأمل و بررسی است و می‌تواند قدمت گنبد حرم رضوی را به بیش از هزار سال قبل بازگرداند. سابقه تزیین گنبد حرم رضوی گنبد مرقد مطهر امام رضا(ع) که امروزه به گنبد طلا شهرت دارد، از نوع گنبدهای دو لایه است. این نوع از گنبدها، به دلیل ویژگی عایق بودن در برابر سرما و گرما و مقاومت مناسب در برابر بلایای طبیعی، در معماری ایرانی کاربرد بسیاری داشته‌اند. با این حال، این گنبد دولایه را دوره تیموری، به وسیله استوانه‌ای محصور و بر فراز آن گنبد دیگری احداث کرده‌اند. به همین دلیل، گنبد حرم رضوی بر خلاف دیگر گنبدها، دیواره‌ای استوانه‌ای شکل و متفاوت دارد. این دیواره استوانه‌ای شکل، بعد از ساخت مسجد گوهرشاد بنا شده است. برخی از پژوهشگران احتمال می‌دهند که دلیل احداث استوانه و گنبد سوم، ارتفاع بالای گنبد مسجد گوهرشاد بوده‌است که باعث می‌شد از جلوه گنبد روضه منوّره کاسته شود؛ به همین دلیل، احتمالاً قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی، معمار مسجد گوهرشاد، با پیشنهاد بانی مسجد، یعنی گوهرشاد خاتون، تمهیدی اندیشید و مسئله جلوه و نمای گنبد حرم رضوی را با احداث استوانه و گنبد جدیدی بر فراز آن، حل کرد. این گنبد با کاشی‌های فیروزه‌ای متمایل به سبز پوشانده شده و زیبایی چشم‌نواز آن، از مسافت‌های دور قابل مشاهده بود. طلایی شدن گنبد طلا با آغاز دوره صفویه و رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران، فرمانروایان صفوی توجه ویژه‌ای به حرم مطهر و فعالیت‌های عمرانی در آن مبذول داشتند. در دوره شاه تهماسب یکم، دومین فرمانروای صفوی، نخستین ضریح در حرم امام رضا(ع) نصب شد و پس از آن، با دستور شاه تهماسب و با صرف حدود 180 کیلوگرم طلا، گنبد بالای استوانه روضه منوره را طلایی کردند. این کار با استفاده از ورقه‌های مسِ «طلا اندود شده» انجام گرفت. گنبد حرم مطهر رضوی، نخستین گنبد در جهان اسلام بود که طلایی شد. با این حال، قاعده این گنبد، یعنی همان استوانه‌ای که درباره‌اش صحبت کردیم، همچنان به صورت قبل باقی ماند. در دوره شاه عباس یکم، پس از آن‌که حملات ازبکان دفع و خراسان از لوث وجود آن ها پاک شد، فرمانروای صفوی برای زیارت به مشهد آمد و در همین سفر که در سال 1010ق / 980ش صورت گرفت، سنگ بنای تغییرات عظیم عمرانی را در مشهد و حرم رضوی گذاشت؛ از جمله این تغییرات می‌توان به احداث خیابان مشهد، توسعه صحن عتیق، تأسیس کبوترخانه در باغ ایلخانی(بعدها تبدیل به صحن نو شد) و نیز، ترمیم گنبد طلا و طلاپوش کردن ساقه آن اشاره کرد. کتیبه تاریخی علیرضا عباسی عملیات ترمیم گنبد طلا و طلاپوش کردن ساقه آن، در سال 1010 ق آغاز شد. به فرمان شاه عباس یکم، علیرضا عباسی، خطاط نامدار و شهیر دوره صفویه، کتیبه‌ای به غایت زیبا تحریر کرد تا گرداگرد ساقه گنبد نصب شود. این کتیبه، برخلاف باور برخی که آن را دعا یا متنی مذهبی می‌دانند، در برگیرنده گزارشی کوتاه از چگونگی طلایی شدن گنبد رضوی در عهد شاه‌عباس یکم است. متن کتیبه مذکور که به زبان عربی تحریر شده، از این قرار است: «من عظائم توفیقات ا... سبحانه آن وفق السلطان الاعظم مولی الملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبویة والحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدّام هذه الرّوضة المنوّرة الملکوتیة مروّج آثار اجداد المعصومین السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان فاستسعد بالمشی ماشیا علی قدمیه من دارالسلطنة اصفهان الی زیارة هذه الحرم الاشرف و قد تشرف بزینة هذه القبّة من خُلَّص ماله فی سنة الف و عشر و تَمَّ فی سنة الف و ستة عَشَرَ» ترجمه کتیبه: «از بزرگ ترین توفیقات خداوندگار بی نیاز این است که موفق فرمود سلطان بزرگ، سرور ملوک عرب و عجم، دارای نَسَب پاک نبوی و حَسَب تابناک و درخشان علوی، خاک پای خدمت گزاران این روضه نورانی و ملکوتی، رواج دهنده روش اجداد پاکش، سلطان پسر سلطان، ابوالمظفر شاه عباس حسینی موسوی صفوی بهادرخان که سعادت و نیکبختی نصیب او شد و با پای پیاده از پایتخت اصفهان به زیارت این شریف‌ترین حرم تشرف یافت و نیز، برای تزیین و آراستن این گنبد از دارایی خالص خود شَرَف اندوزی کرد در سال 1010، شروع شد و در سال 1016 به اتمام رسانید.» با توجه به گزارش این کتیبه، فرایند تعمیر و مطلا کردن گنبد حرم رضوی، در سال 980 ش آغاز شد و در سال 986 ش به پایان رسید؛ مدتی حدود شش سال که خبر از ظرافت کار و عظمت طرح عمرانی می‌دهد. این کتیبه هم‌اکنون روی گنبد طلای حرم مطهر وجود دارد. البته کتیبه شاه عباس، تنها کتیبه موجود روی گنبد طلا نیست و به غیر از آن، کتیبه‌‌هایی از ادوار تاریخی بعد هم وجود دارد که از تعمیر مداوم گنبد طلا طی 416 سال گذشته حکایت می‌کند.
سایر اخبار این روزنامه
یادگار 416 ساله «علیرضا عباسی» روی گنبد طلا
قرارداد کاپیتان تیم ملی، فقط 20 میلیون!
کانن یا نیکون؛ کدام دوربین برای چه کاری بهتر است؟
هویت جعلی قاتل فراری در زندان لو رفت
چرا آفریقا ؟
زورآزمایی با عدلیه در میانکاله!
شفافیت قوا همچنان دربلاتکلیفی
شناسایی ۱۷۶ هزار فراری مالیاتی با گردش مالی ۷۰۰ هزار میلیاردی
بامزه‌ترین گزارشگر فوتبالی، صحبت‌های خواندنی یزدان فتوحی و دعوای بایدن و نتانیاهو
درجلسه 3 ساعته پوتین و پریگوژین چه گذشت؟
غبار رکود بر 682 معدن خراسان رضوی
جوابیه روابط عمومی مجلس به گزارش خراسان درباره برخی تخلف‌ها در کنکور
به‌یاد تیم‌های ریشه‌دار
