فرصت طلایی در قاره «اقتصاد سبز»
راضیه زرگری- اقتصاد سبز، عبارتی است که اقتصاددان‌ها و سرمایه‌گذاران برای قاره آفریقا به‌کار می‌برند. قاره‌ای که 15درصد اراضی کل کره‌خاکی را در خود جای داده و 30درصد معادن کل دنیا در کشورهایش جای گرفته‌اند. آفریقا، دومین قاره بزرگ از نظر مساحت است و تخمین زده می‌شود حدود 60درصد از زمین‌های زراعی کشت‌نشده جهان را در اختیار داشته باشد. علاوه بر این، این قاره خانه حدود 10درصد از منابع آب شیرین تجدیدپذیر جهان ازجمله رودهای نیل، کنگو و نیجر است. جمعیت آفریقا تا سال2022 حدود 1.4میلیارد نفر تخمین زده شد که حدود 17درصد از کل جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد.
کشورهای آفریقایی به‌واسطه داشتن معادن و ذخایر بسیار ارزشمند، سالیان طولانی مورد استعمار و استثمار کشورهای اروپایی و آمریکا قرار داشتند؛ کشورهایی که در قاره سیاه دست به چپاول‌های تاریخی زدند. کشورهای آفریقا بعد از پایان استعمار غرب مستقل شده‌اند، اما با این حال، این کشورهای درحال‌توسعه، تا زمانی که به علت وابستگی توسط قدرت‌های خارجی کنترل می‌شوند، به نوعی در استعمار نو قرار دارند. بر همین اساس، تا زمانی نه‌چندان دور، شرکای تجاری اصلی آفریقا، اتحادیه اروپا و ایالات متحده بودند، اما مدتی است که اقتصادهای نوظهور مانند ترکیه، امارات متحده عربی، چین و هند شروع به سرمایه‌گذاری گسترده در آفریقا کرده‌اند.
چرا آفریقا دارای فرصت‌های ارزشمند برای تامین منافع تجاری ایران است؟
کشورهای آفریقایی ظرفیت‌های بسیاری در عرصه اقتصادی و تجاری دارند و می‌توانند فرصت‌های خوبی را برای «تامین منافع تجاری ایران» فراهم آورند. قاره آفریقا در سال‌های گذشته به‌طور میانگین، یک‌تریلیون دلار با جهان تجارت داشته که ۵۰درصد آن شامل صادرات این قاره به سایر کشورها و ۵۰درصد نیز شامل واردات است. نگاهی به میزان ارتباط کشورمان با این قاره پهناور در ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد که از زمان دولت یازدهم، حجم مبادلات مالی، مناسبات سیاسی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آفریقایی روند کاهشی به خود گرفته و حتی گردشگری نیز به پایین‌ترین سطح در دهه‌های اخیر رسیده است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد از مجموع ۵۵ سفر خارجی رئیس‌جمهوری دولت قبل، هیچ‌کدام به مقصد کشورهای آفریقایی نبوده است.
از بهره‌برداری از معادن تا کشت فراسرزمینی
با این حال، حجم صادرات ایران به قاره آفریقا از ۸۶۰میلیون دلار در سال۱۳۹۲ به ۵۷۳میلیون دلار در سال۱۴۰۰ رسید. توسعه روابط تجاری ایران و آفریقا، سیاست راهبردی دولت و بخش خصوصی ایران است. جمهوری اسلامی در این مسیر به‌دنبال اجرای طرح‌های همکاری بلندمدت و مفید برای هر دو منطقه است که در این میان حوزه‌های کشاورزی، خدمات فنی و مهندسی و ساخت‌وساز بیشترین اهمیت را دارند، چراکه ایران در حوزه‌های جاده‌سازی، سدسازی، پالایشگاه، نیروگاه، اکتشاف و بهره‌برداری از معادن، همچنین در زمینه مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی، دارو و ماشین‌آلات کشاورزی مزیت‌های قابل توجه صادراتی برای کشورهای آفریقایی دارد. در حوزه‌های کشاورزی با توجه به اینکه ایران ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوری‌های به‌روز کشاورزی را در اختیار دارد، می‌تواند از زمین‌های حاصلخیز کشت‌نشده و منابع آبی آفریقا برای توسعه همکاری بهره ببرد. کشت فراسرزمینی و سرمایه‌گذاری مشترک در این حوزه و استفاده از توان فنی مهندسان ایرانی در کنار ایجاد صنایع غذایی تبدیلی در کشورهای آفریقایی می‌تواند از الگوهای توسعه همکاری دو منطقه باشد. در طرح کشت فراسرزمینی، فعالان اقتصادی در کشورهایی که شرایط آب‌وهوایی و زمین مناسب دارند، کشت محصول انجام می‌دهند؛ کشت فراسرزمینی فرآیندی است که پایه‌هایی را برای فرصت‌های سرمایه‌گذاری بلندمدت در آفریقا ایجاد می‌کند.
اقتصاد سبز در حال ظهور فرصتی جذاب برای سرمایه‌گذاری
موسسه تحلیلی ولث بریفینگ، در تحلیل فرصت‌های سرمایه‌گذاری خارجی در بستر اقتصاد سبز روبه‌رشد آفریقا نوشته است: «برای سرمایه‌گذارانی که به‌دنبال تجارت در آفریقا هستند، بهره‌برداری از اقتصاد سبز در حال ظهور، فرصتی جذاب است. در این قاره نه‌تنها اشتهای بسیار زیاد برای سرمایه‌گذاری خارجی وجود دارد، بلکه افزایش جمعیت و دسترسی به نیروی انسانی در این منطقه جغرافیایی به این معنی است که تقاضا برای نوآوری‌های سبز وجود دارد، چراکه عرضه مواد غذایی، نیروی کار و اقتصاد مقاوم در برابر آب‌وهوا را توسعه خواهد داد.» زواری، تحلیلگر این موسسه، می‌گوید: «ظرفیت‌های جغرافیایی و جمعیتی این قاره، هم فرصت‌ها و هم چالش‌هایی را برای توسعه آینده آفریقا ایجاد می‌کند، به بیان دیگر، هم این قاره را در برابر تاثیرات تغییرات آب‌وهوایی آسیب‌پذیرتر می‌کند و هم مکانی با پتانسیل‌های بزرگ تجدیدپذیر با تکامل اقتصاد سبز به شمار می‌رود.» او به بخش‌ها و فرصت‌های کلیدی برای سرمایه‌گذاری خارجی در اقتصاد سبز آفریقا و همچنین نقش مدیریت شکل‌گیری برنامه سبز آفریقا نگاه می‌کند.
انرژی تجدیدپذیر
با منابع انرژی خورشیدی، بادی، آبی و گرمای فراوان زمین، انتقال انرژی آفریقا، 100میلیارد دلار در سال فرصت سرمایه‌گذاری را ایجاد می‌کند، به علاوه زیرساخت‌های مقاوم در برابر تغییرات آب‌وهوایی، پتانسیل سرمایه‌گذاری بین 130 تا 170میلیارد دلار را دارد. «بسیاری از کشورهای آفریقایی اهداف بلندپروازانه‌ای را برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر ازجمله نصب نیروگاه‌های خورشیدی و بادی در مقیاس بزرگ تعیین کرده‌اند.» نمونه‌هایی از پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر در آفریقا شامل پروژه برق بادی دریاچه تورکانا، یک پروژه انرژی بادی واقع در شمال کنیا، با ظرفیت 310مگاوات و نمونه دیگر سد بزرگ رنسانس اتیوپی است.
کشاورزی و تجارت مبتنی بر کشت و زراعت
شیوه‌های کشاورزی پایدار مانند کشاورزی ارگانیک و زراعت جنگلی می‌تواند به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و ارتقای تنوع زیستی کمک کند. زواری در ادامه توضیح می‌دهد: «سرمایه‌گذاران خارجی می‌توانند در توسعه پروژه‌های کشاورزی پایدار شرکت و در موسسات کشاورزی که پایداری را اولویت قرار می‌دهند، سرمایه‌گذاری کنند یا به کشاورزان خرده‌مالک برای اتخاذ شیوه‌های کشاورزی پایدار کمک مالی کنند.» مثال دیگر، سیستم‌های آبیاری با انرژی خورشیدی است. براساس گزارش بانک جهانی، تنها 4درصد از زمین‌های کشاورزی در جنوب صحرای آفریقا آبیاری شده و بیشتر سیستم‌های آبیاری از طریق ژنراتورهای دیزلی تغذیه می‌شوند. زواری می‌گوید: «سیستم‌های خورشیدی، جایگزینی مقرون‌به‌صرفه و سازگار با محیط‌زیست هستند.»
همکاری با آفریقا یعنی صدایی رساتر در مجامع بین‌المللی
وجود 54کشور در قاره آفریقا بیانگر ۵۴ رأی در مجامع بین‌المللی، عرصه سیاسی و نهادهای بین‌المللی حقوق بشری، فرهنگی و اقتصادی است، بنابراین کشورهای مختلف تلاش می‌کنند با مجموعه کشورهای آفریقایی روابط خوبی داشته باشند تا بتوانند در مجامع بین‌المللی و تصمیم‌های جهانی، آرا لازم را در راستای اهداف خود -نسبت به قبل از ارتباط با کشورهای آفریقایی- به‌دست آورند. در این میان ایران سابقه استعماری در میان کشورهای آفریقایی ندارد و به‌واسطه این موضوع و خوشنامی که در میان کشورهای آفریقایی دارد، می‌تواند در مجامع بین‌المللی و تصمیم‌های مهم جهانی از آرای کشورهای این قاره به نفع اهداف و سیاست‌های خود بهره ببرد.
چین، هند، ترکیه و…
بیشتر کشورهای دنیای امروز، از فرصت طلایی سرمایه‌گذاری در قاره اقتصاد سبز غافل نمانده‌اند. تا زمانی نه‌چندان دور، شرکای تجاری اصلی آفریقا اتحادیه اروپا و ایالات متحده بودند، اما مدتی است که اقتصادهای نوظهور مانند ترکیه، امارات متحده عربی، چین و هند شروع به سرمایه‌گذاری گسترده در آفریقا کرده‌اند. بیشتر این اقتصادهای نوظهور نه‌تنها به مواد خام آفریقا علاقه دارند، بلکه به پتانسیل رشد، اقتصادهای پویا و جمعیت جوان این قاره نیز توجه دارند. اخیرا ذخایر مهم نفت و گاز در کشورهایی مانند موریتانی و سنگال کشف شده‌است و بسیاری از کشورها مانند جمهوری دمکراتیک کنگو، زامبیا و سیرالئون دارای مواد معدنی هستند که این اقتصادهای نوظهور به آنها نیاز دارند.
چین، بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار جهان در آفریقا از نظر حجم سرمایه‌گذاری است. به نوشته موسسه «بروکینگز»، چینی‌ها از سال۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ (۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷) بیش از ۷۲میلیارد دلار در این قاره سرمایه‌گذاری کرده‌اند. این سرمایه‌گذاری بیش از ۱۳۷هزار شغل در ۲۵۹ پروژه ایجاد کرد. در سال۲۰۲۱ (۱۴۰۰)، تجارت بین چین و قاره آفریقا با ۳۵درصد افزایش به رکورد ۲۵۴.۳میلیارد دلار رسید. چین در ۵۳کشور آفریقا نمایندگی دیپلماتیک دارد و بسیاری از جوانان آفریقایی در حال یادگیری زبان چینی هستند و ۴۲ موسسه کنفوسیوس در ۲۹ کشور آفریقا افتتاح شده‌است.
سرمایه‌گذاری مستقیم آمریکا در آفریقا در این بازه زمانی چهار ساله نزدیک به ۳۱میلیارد دلار بوده‌است. ایالات متحده مسئول اجرای ۴۶۳ پروژه در این قاره بود که بیش از هر کشور دیگری بوده و این پروژه‌ها ۶۲هزار شغل ایجاد کرد. انگلیس از سال۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ نزدیک به ۱۸میلیارد دلار در آفریقا سرمایه‌گذاری کرد که ۲۸۶ پروژه را پوشش داد و ۴۱هزار شغل ایجاد کرد. این کشور اروپایی مانند فرانسه همچنان با مستعمره‌های سابق خود در آفریقا مانند سیرالئون، کنیا، زیمبابوه، اوگاندا، زامبیا، تانزانیا و مصر ارتباط نزدیک دارد.
امارات طی چهار سال، بیش از ۲۵میلیارد دلار در آفریقا سرمایه‌گذاری کرده‌است. این امر با توجه به نزدیکی امارات به شرق آفریقا که در لبه شرقی شبه جزیره عربستان قرار دارد، منطقی به‌نظرمی‌رسد. انتظار می‌رود سرمایه‌گذاری‌های امارات در آفریقا در سال‌های آینده به‌شدت افزایش یابد. امارات در سال۲۰۲۰ (۱۳۹۹) یک ابتکار ۵۰۰میلیون دلاری را برای کمک به جوانان آفریقا و دیجیتال‌کردن منابع این کشور اعلام کرد. در اواخر سال۲۰۱۹ (۱۳۹۸) امارات اعلام کرد که در حال نهایی‌کردن توافق تجارت آزاد با کنسرسیومی از کشورهای آفریقایی است. بنابراین دوبی به یک مرکز لجستیکی برای خاورمیانه تبدیل شده‌است و خطوط هوایی امارات از طریق فرودگاه دوبی به ۲۰ کشور آفریقا پرواز می‌کند و امروز ۲۴ نماینده دیپلماتیک امارات در آفریقا حضور دارند.
قاره آفریقا اهمیت بسیاری برای ترکیه دارد و روابط ترکیه با کشورهای این قاره روزبه‌روز گسترش می‌یابد و اخیرا کمیسیون روابط خارجی مجلس ترکیه، توافقنامه‌های بین‌المللی امضاشده میان ترکیه با کونگو، آنگولا، تانزانیا، اتیوپی، چاد و سیرالئون را تایید کرده‌است. اصل برد-برد استدلالی است که مقام‌های ترکیه در روابط خود با قاره آفریقا مطرح می‌کنند. همکاری ترکیه و آفریقا به رشد قابل توجهی در سرمایه‌گذاری آنکارا در این قاره منجر شده‌است. حجم تجارت آنها از حدود ۵میلیارد دلار به ۲۵میلیارد دلار در سال۲۰۲۰ (۱۳۹۹) افزایش یافته‌است. «ترکیش ایرلاینز» به ۴۲کشور آفریقا پروازهای منظم دارد و از سال۲۰۰۳ (۱۳۸۲) تاکنون، تعداد نمایندگی‌های دیپلماتیک ترکیه در آفریقا از ۱۰مورد به ۴۴کشور افزایش یافته‌است.
طی سال‌ها، تجارت هند و آفریقا دستخوش تغییرات قابل‌توجهی شده که ناشی از اهداف کلی تجاری است. از سال2000 تا 2010، روابط تجاری با افزایش حجم تجارت و شامل بخش‌هایی مانند نفت و گاز، ماشین‌آلات و خودرو، رشد قابل توجهی را تجربه کرد. براساس آخرین داده‌های وزارت بازرگانی و صنعت دولت هند، تجارت دوجانبه بین هند و آفریقا در سال2022-2023 به حدود 98میلیارد دلار رسید که نسبت به 7میلیارد دلار در سال2001 افزایش قابل توجهی داشته است. شرکت‌های هندی علاقه زیادی به سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف آفریقا ازجمله زیرساخت‌ها، انرژی، کشاورزی، مراقبت‌های بهداشتی و فناوری اطلاعات نشان داده‌اند. فرصت‌های سرمایه‌گذاری در آفریقا عمدتا ناشی از طبقه متوسط نوظهور این قاره، افزایش تقاضای مصرف‌کننده و بهبود محیط کسب‌وکار بوده است. هند در حال ارائه همکاری‌های توسعه‌ای چشمگیر به آفریقاست که شامل ارائه کمک‌های مالی و فنی و ظرفیت‌سازی است.
رشد ۱۰۰درصدی تجارت ایران و آفریقا در دولت سیزدهم
قائم‌مقام باشگاه تجار ایران و آفریقا درباره سفر رئیس‌جمهوری به سه کشور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه اظهار کرد: «سفر بالاترین مقام اجرایی کشورمان پس از ۱۰ سال، نشان‌دهنده اهمیت قاره آفریقا در سیاست خارجی ایران برای حضور در بازارهای بکر و استفاده از همه ظرفیت‌های سیاسی، اقتصادی و تجاری در راستای منافع ملی با نگاه احترام متقابل است.» روح‌الله لطیفی بیان کرد: «با روی کار آمدن دولت سیزدهم شاهد رشد ۱۰۰درصدی صادرات به آفریقا بودیم که این سفر می‌تواند مقدمه‌ای برای حل مشکلات زیرساختی روابط تجاری با این قاره و نهایتا گسترش روابط تجاری با آفریقا شود. دولت باید برای تسهیل تجارت و بازاررسانی کالاهای ایرانی به حل موانع حمل‌ونقل به آفریقا و جابه‌جایی پول ورود کند تا در کنار راه‌حل‌های محدود بخش خصوصی، ظرفیت‌های بیشتری در این زمینه فراهم شود و ریسک تجارت با آفریقا و بالعکس کاهش یابد. همچنین زیرساخت‌های لازم برای معرفی بازارهای هدف کالاهای ایرانی و نیازسنجی بازار هدف در کنار تقویت مزیت‌های تولیدات ایرانی را ایجاد کند و کاهش تعرفه برای ورود کالاهای ایرانی به بازارهای آفریقایی را با امضای موافقتنامه تجارت ترجیحی در مذاکرات و دیپلماسی فعال خود دنبال کند.
