روزنامه شرق
1396/10/19
تغییر اقلیم و دوراندیشی آیت‌الله
آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در آخرین سال ریاست‌جمهوری خود، مرکز ملی اقلیم (پژوهشکده اقلیم‌شناسی) را در مشهد افتتاح کردند. حضور ایشان به‌عنوان رئیس‌جمهور وقت برای افتتاح یک مرکز اقلیمی و بیاناتشان در مراسم یادشده مبنی بر استفاده از ظرفیت‌های اقلیمی و برنامه‌ریزی برای مواجهه و سازگاری با خشک‌سالی، نشان از دوراندیشی و اهمیتی بود که آن مرحوم برای موضوع تغییر اقلیم در کنار دغدغه‌های مهم اقتصاد پس از جنگ قائل بودند. موضوع از آنجا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که بدانیم در آن سال‌ها هنوز کشورمان به‌طور جدی با ابرچالش خشکی و خشک‌سالی و دیگر بحران‌های آب‌وهوایی دو دهه اخیر درگیر نشده بود. در یک ماه گذشته، وزیر راه‌وشهرسازی گزارش سازمان هواشناسی کشور از چشم‌انداز اثرات گرمایش جهانی بر اقلیم آینده ایران را برای مقام معظم رهبری، سران قوا، سازمان برنامه‌و‌بودجه و سایر دستگاه‌ها فرستاد. گزارش یادشده تکان‌دهنده بود و زنگ خطری برای مسئولان و برنامه‌ریزان کشور در اتخاذ سیاست‌های کلان در راستای سازگاری با تغییر اقلیم است. خسارات گرمایش جهانی که انتظار می‌رود حداقل برای قرن پانزدهم خورشیدی نیز تداوم داشته باشد، از نظر حجم و تداوم زمانی به‌مراتب بیش از جنگ تحمیلی هشت‌ساله بوده و نه‌تنها توسعه اقتصادی بلکه تمدن‌های کهن ایران و کشورهای خاورمیانه را نشانه رفته است. چند دهه بعد از انقلاب صنعتی، به دلیل استفاده بیش از حد از سوخت‌های فسیلی در بخش‌های مختلف مانند حمل‌ونقل، صنعت، مصارف خانگی و انرژی، غلظت گازهای گلخانه‌ای در کره زمین افزایش یافت؛ به‌طوری‌که غلظت آنها به سطح بی‌سابقه‌ای از 800 هزار سال گذشته تاکنون رسیده است. مطابق گزارش نهادهای بین‌المللی، کشورمان در ردیف 10 کشور بزرگ تولید‌کننده گازهای گلخانه‌ای قرار دارد. افزایش گازهای یادشده موجب گرم‌شدن کره زمین با سرعت حدود 0.2 درجه سلسیوس بر دهه شده است (اعداد تقریبی هستند). هیئت بین‌الدولتی تغییر اقلیم (IPCC) به‌عنوان نهاد مرجع سازمان ملل متحد، تأیید می‌کند هیچ شکی در افزایش دمای کره زمین وجود ندارد و بسیاری از افزایش دماهای ثبت‌شده از دهه 1330 شمسی تاکنون، در مقایسه با دهه‌ها و حتی میلیون‌ها سال گذشته بی‌سابقه بوده و در نیمکره‌شمالی، دوره 1361-1390 خورشیدی، گرم‌ترین دوره اقلیمی از 1400 سال گذشته تاکنون بوده است. داده‌های تحلیلی دما نشان می‌دهد دمای دهه اخیر ایران (1386-1395) یک درجه نسبت به دهه 1350 خورشیدی گرم‌تر شده و در 50 سال گذشته میانگین بارش سالانه کشور با سرعت حدود یک میلی‌متر بر سال کاهش یافته است. این در حالی است که برای جبران اثر گرمایش جهانی و حفظ توان اقلیمی، به افزایش بالقوه بارش به میزان حدود پنج میلی‌متر بر سال نیاز است. با وجود این، از سال 1384 تاکنون همواره نمایه خشک‌سالی تجمعی کشور منفی بوده و هرساله بار خشک‌سالی انباشته سنوات قبل، بر دوش منابع آبی سنگین و سنگین‌تر میشود..به‌طوری‌که مطابق شاخص‌های بین‌المللی استفاده از منابع آب تجدیدشونده، ایران در شرایط فوق‌بحرانی قرار گرفته است. با توجه به کاهش بارش و رواناب و از طرفی افزایش تقاضای آب در بخش‌های شرب، صنعت و کشاورزی، برداشت‌های آب به سمت منابع زیرزمینی سوق داده شده است. این امر باعث کسری شدید آبخوان‌های کشور در حدود صد میلیارد مترمکعب شده است؛ به‌طوری که 80 درصد کسری آبخوان‌ها در 15 سال اخیر حادث شده است. شرایط به گونه‌ای است که در سال‌های اخیر با وجود افزایش تعداد چاه‌های آب و حتی عمیق‌ترشدن آنها، میزان آبدهی افزایش نیافته است که نشان‌دهنده تغذیه نامناسب آبخوان‌ها و پایین‌رفتن شدید سطح آب‌های زیرزمینی است.پیش‌بینی‌ها نشان از کاهش بین 20 تا 30درصدی بارش در چند دهه آینده از محدوده افغانستان تا مدیترانه دارند که کاهش در ایران، عراق، ترکیه، سوریه و اردن شدت بیشتری خواهد داشت. در داخل کشور بیشترین کاهش بارش در منطقه زاگرس رخ می‌دهد؛ جایی که بیشترین افزایش دما را نیز تجربه خواهد کرد. چنین شرایطی وضعیت را برای حوضه‌های آبریز و رودخانه‌های بسیار مهم کشور در آن منطقه و همچنین پوشش گیاهی منطقه مانند جنگل‌های بلوط که در سال‌های اخیر نفس آنها به شماره افتاده است، سخت و سخت‌تر کرده و منجر به کاهش شدید وسعت آنها میشود. جنوب و جنوب شرق کشور تنها مناطقی هستند که در آن احتمال افزایش بارش وجود دارد؛ اما افزایش بارش چندان سودبخش نخواهد بود؛ زیرا افزایش دمای منطقه نه‌تنها هرگونه افزایش بارشی را خنثی می‌کند؛ بلکه به دلیل تغییر رفتار آن به سمت بارش‌های ناگهانی، به جای تأمین منابع آبی، باعث وقوع سیل، امواج و توفان‌های دریایی و افزایش خسارت میشود؛ بنابراین ضرورت دارد در هرگونه برنامه‌های کلان توسعه ملی که ارتباط مستقیم با موضوعات هواشناسی و اقلیم دارند (از‌جمله طرح توسعه سواحل مکران و طرح‌های ملی توسعه کشاورزی)، مطالعات تاب‌آوری و سازگاری با تغییر اقلیم گنجانده شود. همچنین آستانه‌های تحمل و آسیب‌پذیری اقلیمی تأسیسات زیربنایی جدیدالاحداث مانند سدها، پل‌ها، جاده‌ها و بنادر که برای استفاده در چندین دهه آینده (حداقل 50ساله) طراحی می‌شوند، مطابق با داده‌های هواشناسی پیش‌بینی‌شده آینده طرح‌ریزی شوند. درحالی‌که متأسفانه هم‌اکنون این برنامه‌ریزی‌ها براساس داده‌های مشاهداتی دوره گذشته انجام می‌گیرد.
در این راستا دستورالعمل‌ها و استانداردهای نظام مهندسی نیازمند بازنگری هستند. حذف تدریجی بارش برف، کاهش بارندگی و رواناب و برآورد‌نکردن نیاز رطوبتی خاک و حقابه زیست‌محیطی، نه‌تنها موجب ازبین‌رفتن تعداد درخور‌توجهی از اکوسیستم‌های طبیعی، دریاچه‌ها و تالاب‌ها و کاهش تنوع زیستی در ایران و منطقه غرب آسیا میشود؛ بلکه با تشدید خشک‌سالی‌ها، چشمه‌های جدید خیزش گردوخاک پدیدار شده و دامنه نفوذ آنها به نواحی داخلی کشور گسترش می‌یابد. در صورت ادامه روند کنونی انتشار گازهای گلخانه‌ای، دمای کشور بین دو تا پنج درجه نسبت به میانگین بلندمدت گرم‌تر میشود. چنین افزایش دمایی فشار ناشی از کاهش بارش را دوچندان کرده و با متأثر‌کردن متغیرهای اقلیمی زراعی، باعث افت عملکرد محصولات زراعی، باغی و دامی میشود که ضرورت دارد در راستای افزایش امنیت غذایی کشور، اولویت تحقیقات کشاورزی به سوی روش‌های بِه‌گزینی محصولات استراتژیک زراعی و باغی هدایت شود. نامناسب‌شدن شرایط زیست اقلیمی، از طریق مهاجرت از مناطق مرزی، امنیت دفاعی کشور را کاهش می‌دهد. علاوه‌بر‌آن سکونت مهاجران اقلیمی در حاشیه شهرها موجب فشار به منابع آب حاشیه کلان‌شهرها و افزایش آسیب‌های اجتماعی میشود.
تغییر اقلیم با وجود چالش‌ها و پیامدهای ناگوار، فرصت مناسبی برای برنامه‌ریزی در راستای عبور از منابع فسیلی به سوی منابع اقلیمی و انرژی‌های تجدیدپذیر خورشیدی، باد و امواج دریا را برای اقتصاد بر پایه توسعه پایدار فراهم می‌کند. برخورداری از منابع عظیم انرژی خورشیدی می‌تواند کشورمان را به قطب بین‌المللی تولید و صادرات انرژی پاک خورشیدی و دانش فنی مهندسی اقلیم‌پایه تبدیل کرده و فرصت‌های اشتغال را برای جوانان ایجاد کند. پیوستن به پیمان تغییر آب‌وهوایی پاریس فرصت را برای حضور ایران در مجامع بین‌المللی برای استفاده از تسهیلات و گردش مالی بالای این حوزه در راستای منافع ملی، نوسازی صنایع آلاینده و همچنین مطالبه‌گری از مجامع بین‌المللی برای مقابله با گردوخاک و دیگر مخاطرات اقلیمی ناشی از تغییر اقلیم که خاورمیانه را نشانه رفته است، ایجاد می‌کند. کشورهای حاشیه خلیج فارس و شمال آفریقا -به‌ویژه عربستان- با ایجاد مناطق ویژه تولید انرژی خورشیدی، برنامه‌های سازمان‌یافته برای به‌دست‌گرفتن بازار جهانی تولید و صادرات انرژی خورشیدی را در آینده نزدیک و قطع وابستگی به نفت را تدوین کرده‌اند. این موضوع وقتی اهمیت پیدا می‌کند که براساس سناریوی هیئت بین دولت‌ها برای تغییر اقلیم، تقاضای جهانی نفت تا سال 2030 به یک‌چهارم مقدار کنونی کاهش خواهد یافت. چنین وضعیتی در صورت نبود برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند تهدیدی برای اقتصادهای وابسته به نفت –مانند ایران- باشد. در بستر گرم‌ترین منطقه کره زمین -کویر لوت- و بقیه مناطق کشورمان، دریایی از انرژی خورشیدی نهفته است که تشنه برنامه‌ریزی برای استخراج است. بی‌شک در آینده‌ای نه‌چندان دور، مجبور به بستن چاه‌های نفت و گشودن دریای انرژی خورشیدی در جنوب خواهیم شد؛ زیرا آینده توسعه صنعتی کشور، در گرو توسعه صنایع وابسته به انرژی‌های تجدیدپذیر است.
آیت‌الله در شهریور 1395 برای آخرین‌بار، برای شرکت در اولین دوره تربیت استاد کرسی‌های آزاداندیشی به مشهد سفر کردند. در حاشیه نشست یادشده، عکس‌های حضور ایشان در مراسم افتتاحیه مرکز ملی اقلیم‌شناسی در سال 1375 و سرگذشت حذف بودجه تنها مرکز ملی اقلیم کشور در آخرین سال استقرار دولت دهم، به اطلاع ایشان رسانده شد. قول دادند از طریق آقای نوبخت، معاون رئیس‌جمهور، موضوع را حل می‌کنند. یادش گرامی باد.
*استادیار پژوهشکده اقلیم‌شناسی سازمان هواشناسی کشور و مشاور کمیسیون اقلیم سازمان جهانی هواشناسی
سایر اخبار این روزنامه
گزارش شورای امنیت ملی روحانی را قانع نکرد
خاطره هاشمي از بهشتي زاييده ذهن من است
خطبه سال ۸۸ راه‌حل عبور از بحران آن مقطع بود
تو راحت خوابيدي 40 ميليون نفر گرفتار بودند
احتمال زنده‌بودن دریانوردان وجود دارد
موافق بستن پيام‌رسان‌ها نيستيم
خشونت، راه‌حل نیست
ايران بدون هاشمي
تغییر اقلیم و دوراندیشی آیت‌الله
مرد مظلوم
نگاه هاشمی به گردشگری
