روزنامه ابتکار
1397/04/03
آیا می‌توان داستانهای خیلی کوتاه را بخشی از ادبیات دانست؟ فصل خزان کلمات در دنیای داستان
فاطمه امین‌الرعایا«پدر و مادرش هر دو مرده بودند . برای همین از بچه دار شدن می ترسید»، «از دیشب مدام در گوشم زمزمه می کند که کوریون و دایی بی خبر رفته اند ، اما من باور نمی کنم . او همیشه حقیقت را نمی گوید . مگر همین دوسال پیش نبود که می گفت خودش هم می خواهد برای همیشه برود ؟!» شاید باور نکنید ولی این‌ها داستان هستند، داستانهای خیلی خیلی کوتاه! اما آیا طبقه‌بندی این داستانک‌ها در رده کلی داستان درست است؟ آیا چنین جملاتی واقعا داستان هستند؟
از دهه ۱۹۶۰ میلادی جنبش مینیمالیسم در بیشتر هنرها از موسیقی و ادبیات تا نقاشی و هنرهای تجسمی راه پیدا کرد و به عنوان یک ژانر ادبی خاص مطرح شد. در همین زمان داستانک‌ها یا داستانهای مینیمال ، جای خودشان را در ادبیات داستانی باز کردند. اما شاید این اتفاق با ورود شبکه‌های مجازی به زندگی شدت گرفته و بی‌حوصلگی انسان امروز هم به آن رونق بخشیده باشد. اما دلیل هرچه که باشد از یک یا دو دهه گذشته کلمات داستان‌ها شروع کردند به آب رفتن. پیش از آن در اوایل قرن 19 میلادی داستان کوتاه وارد دنیای ادبیات شد. اما رفته رفته از تعداد کلمات این داستانهای کوتاه کم شد تا حالا در اواخر قرن 20 و اوایل قرن 21 شاهد داستانهای خیلی خیلی کوتاه باشیم، داستانهای 20 کلمه‌ای و 30 کلمه‌ای. اما آیا واقعا به این دو سه جمله میشود گفت داستان؟ فرید قدمی، منتقد ادبی در پاسخ این سوال به «ابتکار» می‌گوید: مسلما ما نمی‌توانیم به این عبارت‌ها بگوییم داستان. این‌ها بیشتر یک سری شوخی‌های ژورنالیستی است که توسط یک سری ژورنالیست وارد ادبیات شده‌اند. حتی در داستان‌کوتاه هم اتفاق خاصی رخ نمی‌دهد، مگر اینکه کارهای فرمی و زبانی خاصی در آنها دیده شود که بتوانند مرزهای ادبیات و فکر ما را نسبت به ادبیات گسترش دهد، مثل داستانهای کوتاه بورخس اما افراد کمی چنین تجربه‌هایی دارند. تقریبا هیچ نویسنده بزرگی را نمی‌توان نام برد که به واسطه داستان کوتاه نویسنده بزرگی شناخته شود، البته به استثنای بورخس که به شدت روی فرم کار کرده و توانسته مرزهای ادبیات را جابه‌جا کند.
پنج کلمه نوشتن هیچ ربطی به ادبیات ندارد
قدمی درباره آنچه که در چند سال اخیر با عنوان داستانهای مینیمال نوشته میشود، می‌گوید: اول داستانهای 55 کلمه‌ای می‌نوشتند، بعد شد 45 کلمه و همین طور ادامه پیدا کرد تا به 5 کلمه رسید. به نظر من این اتفاق ابتذال ژورنالیسم است. این بهترین توصیفی است که می‌توان برای این نوشته‌ها به کار برد. روزنامه‌ها در صفحه آخرشان یک خط می‌نوشتند و بعد هم آنها را کتاب کردند. این افراد دو هدف را دنبال می‌کنند، اول اینکه بی‌استعدادی و بی‌سوادی را عادی جلوه دهند و آن را با پزهای مینیمالیستی پنهان کنند. دومین دلیل هم جدا کردن ادبیات از تفکر است. در یک متن 10 کلمه‌ای یا حتی 50 کلمه‌ای چطور می‌توان فکر کرد؟ مثل این است که در ابعاد یک در یک میلی‌متر نقاشی بکشیم و بخواهیم مخاطبان از آن لذت ببرند!
او ادامه می‌دهد: متاسفانه در این خصوص هم به اشتباه از کلمه مینیمالیسم استفاده می‌کنند. مینیمالیسم به آن معنا است که در کار از عبارات و جملات کوتاه استفاده شود، نسبت به همه مسائل نگاه‌های کوتاه و کوانتومی داشت. این پنج کلمه نوشتن‌ها هیچ ربطی به ادبیات ندارند، نه اینجا و نه هیچ جای دنیا. کسانی که این مطالب را جدی می‌گیرند هم می‌دانند که این نوشته‌ها جدی نیستند.
جملاتی با تاریخ انقضای کوتاه
اما این سبک داستان‌نویسی و این داستانک‌ها به نسبت مورد استقبال مخاطبان قرار می‌گیرند و در شبکه‌های مجازی بارها بازنشر می‌شوند؟ قدمی می‌گوید: این داستانک‌ها مثل لطیفه و جوک می‌مانند. یک جوک اگر امروز ساخته شود بعد از 24 ساعت بین چند میلیون نفر چرخیده است، یعنی قابلیت مصرف سریع دارند. یک رمان را نمی‌توان سریع خواند، اهمیت آن هم در همین است. یک رمان هر چقدر دیر‌هضم‌تر باشد، اثر مهم‌تر و جذاب‌تری خواهد بود. آثاری که زود هضم می‌شوند، برای همان مصرف نوشته می‌شوند نه اتفاقی جدی‌تر. مثل آنچه که عبید زاکانی در ادبیات کلاسیک ما کرده یا مثل بعضی حکایات سعدی، البته آنها هم بیشتر از 55 کلمه هستند، استانیسلاو یرژی لتس هم نمونه دیگری است. اما تفاوت عمده این است که در یک کلیت، فرمی را تشکیل می‌دهند. به طور مثال در رساله دلگشای عبید زاکانی تعداد بسیار زیادی از این عبارت‌های کوتاه دارد و دقیقا این همان‌جایی است که می‌تواند مرزهای ادبیات را گسترش دهند. مثلا «عمران نامی را در قم می‌زدند. یکی گفت چون عمر نیست چراش می‌زنید؟ گفتند: عمر است و الف و نون عثمان هم دارد». این یک عبارت کوتاه است اما نمی‌توانیم بگوییم داستان است اما عبارت جذابی است. اما آنچه که عبید در رساله دلگشا با حکایت‌های کوتاه ارائه می‌دهد، بیانگر یک تفکر است. گویا رساله دلگشا یک داستان بلند است که به چند اپیزود کوتاه تقسیم شده است.
او ادامه می‌دهد: کاری که استانیسلاو یرژی لتس می‌کند هم همین‌طور است اما وجه انتقاد اجتماعی آن بیشتر است. یا مثلا «خواب‌هایت را برای کسی تعریف نکن. شاید قدرت بیفتد دست فرویدی‌ها». مجموع آنچه که نویسنده کنار هم می‌نویسد می‌تواند فکری را در مخاطب ایجاد کند. اما حتی این نمونه‌های عالی نمی‌توانند تاثیری که ادبیات داستانی می‌گذارند را داشته باشند.
این منتقد ادبی می‌افزاید: به نظر من حتی داستان کوتاه و شعر کم‌کم از ادبیات خارج می‌شوند و امروز فقط می‌توانیم از رمان صحبت کنیم، چون رمان تنها شکلی از نوشتار است که می‌تواند همه فرم‌ها را در خودش داشته باشد. به دلیل غنای رمان و دربرگیری ژانرهای مختلف می‌تواند نسبت به دنیای پیچیده امروز ما، کنش‌ها و واکنش‌های قوی داشته باشد و باعث تغییرات بزرگ در دنیای ما شود.
برای صفرکلمه‌نویسی مسابقه بدهند!
قدمی با تاکید بر اینکه نبود تفکر در داستانک‌های امروزی بر خلاف آنچه که در آثار افرادی مثل عبید زاکانی می‌بینیم نمی‌توانند بر جامعه و مخاطب تاثیر بگذارند، می‌افزاید: عمدتا آنچه که در ایران به عنوان داستان مینیمال شناخته میشود به دلیل عدم تفکر و بی‌سوادی، نبود خلاقیت و دانش نوشته می‌شوند که هیچ کلیتی هم ندارند.
او درباره علت راه افتادن مسابقه برای کمتر و کمتر استفاده کردن از کلمات می‌گوید: به نظر می‌رسد که می‌خواهند کم‌کم به صفر میل کنند. البته پیشنهاد جدی من این است که داستانهای صفر کلمه‌ای بنویسند و خیال ما را برای همیشه راحت کنند!
سایر اخبار این روزنامه
امان‌الله قرایی مقدم در گفت‌وگو با «ابتکار»:
ناکارآمدی محورهای توسعه زاییده رویکردهای جناحی است
«ابتکار» دلایل موفقیت فراکسیون امید در تصاحب ریاست کمیسیونهای استراتژیک مجلس را بررسی کرد
منوچهر والی‌زاده در گفت‌وگو با «ابتکار» از وضعیت رادیو، دوبله و سینما می‌گوید
تنها به خاطر معرفت شنونده‌ها به رادیو می‌روم!
علیرضا صدقی
در مسیر پیروزی
کدام شهرهای ایران می‌تواند بهترین مقصد سفرهای تابستانی باشد؟
سفر به خنکای تابستان
آیا می‌توان داستانهای خیلی کوتاه را بخشی از ادبیات دانست؟
فصل خزان کلمات در دنیای داستان
روز گذشته واردات 1400 کالا از جمله خودرو به کشور ممنوع شد
حمایت از تولید داخل یا تنگ‌تر شدن دایره ارز 4200 تومانی؟
فدراسیون فوتبال با مربی پرتغالی به توافق اولیه دست یافت
با کی‌روش تا ۲۰۲۲
«ابتکار» از تفریحات لاکچری‌بازها در فصل گرما گزارش می‌دهد
هشتگ تابستون!
سرنوشت‌سازترین انتخابات ترکیه کلید خورد
رویاهای اردوغان در چالش صندوق‌های رای
واکنش نوبخت به شایعه ارتباط فرزندش با موساد
رئیس سازمان بازرسی کل کشور در حاشیه بازدید از ایران خودرو:
دست دلالان را از بازار خودرو قطع می‌کنیم
