روزنامه جهان صنعت
1397/06/19
به مناسبت فرا رسیدن ایام سوگواری امام‌حسین(ع)
گروه فرهنگ - بافت تاریخی تهران بنا بر داشته‌های فرهنگی و اجتماعی مردمان این دیار شکل گرفته بود. بازارها و بازارچه‌ها و خانه‌ها و مساجد این شهر به همت مردم و بر اساس نیاز شهر رفته‌رفته رشد پیدا کردند و تهران را ساختند. اما در دهه‌های گذشته هر آنچه ساخته شده بود زیر پای به اصطلاح رشد بافت شهری و مدرنیته نابود شد.تهران از دوره صفویه کم‌کم از شکل و شمایل ده‌های کوچک و دور از هم خارج شد و هویت شهری به خود گرفت. هرچند قبل‌تر شهرری به عنوان شهری تاریخی و مهم شناخته می‌شد و در دنیای اسلام اهمیت فراوانی داشت.
از زمان صفویه و رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران، رفته‌رفته عزاداری‌های ایام محرم سر و شکل دیگری به خود گرفت. صفوی‌ها علاوه بر رسمی کردن مذهب خود، آداب و رسوم خود را نیز در کشور رسمی کردند.
در کنار آنچه عزاداری محرم خوانده می‌شد، تکیه‌ها شکل گرفت. محلی برای تجمع عزاداران امام سوم شیعیان و برگزاری مراسم محرم و بعضا تعزیه‌خوانی که ریشه در مراسم سوگ سیاوش داشت.
به همین خاطر است که قدیمی‌ترین تکیه شهر تهران که در شهرری ساخته شده و هنوز پابرجاست قدمتی 400 ساله دارد؛ تکیه‌ای که با سفارش شاه طهماسب صفوی ساخته شد.
تکیه نفرآباد
تکیه نفرآباد در محدوده شهرری امروزی در منطقه ۲۰، در محله‌ای به همین نام قرار گرفته است. خیمه سفید تکیه بزرگ و تاریخی نفرآباد بعد از سیصد و اندی سال هنوز هم در اول ماه محرم بالا می‌رود. حدود ۴۰۰ سال پیش عده‌ای از نفرآبادی‌ها ستون خیمه‌ای را برای عزاداری سالار شهیدان برافراشتند که پس از گذشت سال‌ها هنوز هم پابرجاست. اینجا قدیمی‌ترین تکیه باقی مانده تهران امروز است. هیات عزاداری این تکیه به نام حضرت علی‌اکبر(ع) است اما اهالی آن را با همان نام «تکیه نفرآباد» می‌شناسند.
به نقل اهالی و بر اساس وقف‌نامه موجود، تکیه نفرآباد در سال ۱۰۶۰ هجری قمری یعنی حدود ۱۰۰ سال بعد از نخستین حصارکشی پیرامون تهران ساخته شده است. حتی قدیمی‌های محله هم نمی‌دانند این تکیه از آن زمان تا به حال چندین بار بازسازی و مرمت شده است.
به گفته قربانی‌نژاد که یکی از اعضای هیات امنای تکیه است، نصیربک فرزند محمدباقر عطارباشی از واقفان قدیمی تکیه نفرآباد است. حتی گفته میشود نصیربک اولین شخصی بود که ساختمان آن را بنا کرد. هم‌اکنون سه دانگ تکیه به نام دختر مرحوم غلامعلی‌خان نصیری است. غلامعلی‌خان نوه نصیربک بود. این خانواده به صاحب جمع هم معروف بودند. سه دانگ دیگر آن هم وقف است. به احتمال زیاد نصیربک مخفف نصیربیگ است، بیگ لفظی ترکی به معنای بزرگ و آقا، از القاب معمول صفوی است که به رجال و اکابر آن دوران گفته می‌شد. صاحب جمع نیز از القاب حکومتی بود و به کسی گفته می‌شد که کارهای پشتیبانی را عهده‌دار بود و از مهم‌ترین این کارها جابه‌جایی اسباب و وسایل کاروان شاهی و اطرافیانش بود و از این رو شترخانه و قاطرخانه شاهی را در اختیار داشت.
دورتادور صحن شبستان سکویی به ارتفاع ۳۰ سانتیمتر و عرض سه متر برای نشستن عزاداران وجود دارد. مساحت شبستان ۴۰۰ مترمربع است که با توجه به جمعیت آن روز فضای بزرگی است. بنای شبستان دو طبقه است که در گذشته زن‌ها مراسم تعزیه‌خوانی را از طبقه بالا تماشا می‌کردند. این مراسم قبل از انقلاب به مدت یک دهه برگزار می‌شد. یک ستون چوبی به ارتفاع ۱۲ متر چادر خیمه را نگه می‌دارد. چادر سفید خیمه کار هنرمندان اصفهانی است. این بنا در سال ۱۳۴۲ بازسازی شده است. اما فقط ستون‌های چوبی جای خود را به تیرآهن‌ها داده‌اند تا همان شکل قدیمی تکیه حفظ شود. سقاخانه معروف و قدیمی نفرآباد به نام سقاخانه حضرت اباالفضل(ع) همچنان در کنار تکیه قرار دارد.
تکیه دولت در غبار تاریخ
از دیگر تکایای معروف تهران، تکیه دولت است؛ سالنی که جنب عمارت شمس‌العماره به دستور ناصرالدین‌شاه بنا شد. هرچند شاه قاجاری بنا داشت بر اساس سالن‌های اپرای خارجی بنایی بسازد اما مخالفت برخی، کارکرد سالن ساخته شده را تغییر داد و تکیه دولت شکل گرفت.
تکیه دولت نه‌تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم باشکوه تعزیه هم دارای اهمیت خاصی بوده است. این ساختمان در جنوب شرقی کاخ گلستان و در جنوب غربی شمس‌العماره قرار داشته و ساختمان آن سه طبقه و گرد بوده است. بلندی ساختمان به ۲۴ متر می‌رسید و در میانه صحن تکیه، سکوی گردی وجود داشت که برای اجرای تعزیه در نظر گرفته شده بود.
معیرالممالک بعد از آنکه ماموریت یافت تا به ایجاد تکیه‌ای بزرگ و با گنجایش حداقل 20 هزار نفر بپردازد، ناگزیر قسمتی از زندان دولتی و سیاهچال و همچنین عمارت مسکونی میرزاتقی‌خان امیرکبیر و بعضی انبارهای قدیمی و کهنه ارگ را که در ضلع جنوبی کاخ گلستان قرار داشت به این مهم اختصاص داد و ضمنا الزام داشت این تکیه را در محلی مجاور ارگ سلطنتی احداث کند که آمد و رفت شاه و اهل حرم به آن، مشکلی به وجود نیاورد.
متاسفانه به علت تخریب قسمتی از این بنا در دوره مظفرالدین شاه و تخریب بقیه قسمت‌های آن در سالیان بعد، هیچ یک از کسانی که به تحقیق پیرامون تهران پرداخته‌اند شخصا امکان دیدن آن را نداشته‌اند و به همین جهت اکثر استناد‌ها به نوشته‌های روزنامه دولتی ایران و اظهارنظر اعتمادالسلطنه یا بر مبنای تابلوی تکیه دولت کمال‌الملک است و هرگاه محققان به بیان نظر شخصی خویش پرداخته‌اند، بیشتر کلی‌گویی کرده و در مجموع اطلاعات چندان زیاد و قابل اعتنایی در اختیار خوانندگان علاقه‌مند به آشنایی با این بنای معروف قرار نداده‌اند.
طراحان ساختمان، با استفاده از طرح سایر تکیه‌های موجود اساس حسینیه را بر دایره نهاده و فضای وسیعی را با غرفه‌ها و حجره‌های چند طبقه و پلکان‌ها و یک سکوی بزرگ جهت استقرار تعزیه‌خوانان ایجاد کردند که بنا به نوشته روزنامه ایران از بناهای بسیار عالی دولتی بود.
تکیه قاجاری تجریش
رشد تکیه‌های تهران در دوره قاجار سرعت بیشتری به خود گرفت و تهران در آن زمان دارای ده‌ها تکیه بزرگ و کوچک شد.
تکیه بزرگ تجریش مربوط به دوره قاجار است و در تهران، میدان تجریش، ضلع شمالی آستان مقدس امامزاده صالح واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۲۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تکیه تاریخی تجریش دارای پوشش شیروانی و پلان مستطیل‌شکل است. اتاق شاه‌نشین آن در ضلع جنوبی قرار گرفته و مغازه‌ها در اطراف آن احداث شده‌اند. صحن وسط سکویی به شکل مستطیل است که در گذشته به عنوان مکانی برای اجرای آیین شبیه‌خوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. غرفه‌های تکیه تجریش در گذشته هر کدام به نام یکی از اهالی قدیمی محل نامگذاری شده بودند. تکیه تجریش، یکی از بناهای شاخص خشتی شمیران است که در اثر وقوع سیل ۱۳۶۶ تجریش به کلی تخریب شده و هویت و اصالت تاریخی خود را از دست داده بود، بعدها بازسازی شد. پس از سیل تجریش بسیاری از اشیای تاریخی و مذهبی که داخل تکیه بود توسط مردم جمع‌آوری و حفظ شد.
تکیه 200 ساله دربند
تکیه ۲۰۰ ساله دربند آخرین تکیه از بخش شمالی شهر تهران است که تنها چند قدم با کوه دربند فاصله دارد؛ تکیه‌ای که بانیان حفظش اهالی محل هستند. اما در عین حال هنوز اقدامی برای ثبت ملی آن نشده است.
خیابان تویسرکانی نزدیک کاخ سعدآباد از سمت در شمالی را با تکیه معروف دربند می‌شناسند؛ تکیه‌ای که زمانی با ستون‌های چوبی سپیدار سرپا نگه داشته شده بود و در سال‌های اخیر استحکام‌سازی شد. حتی برایش ستون‌هایی زدند که بتواند سقف را نگه دارد. دورتادور تکیه هم حجره‌هایی است که تا همین چند سال پیش هر حجره به یکی از خاندان‌های تهرانی تعلق داشت. هنوز هم حجره‌های آن باقی مانده و در قسمت زنان یعنی طبقه دوم تکیه نرده‌های چوبی حفاظ آنهاست.
اگر در طبقه اول جایی برای نشستن خانم‌ها وجود نداشته باشد آنها به این حجره‌ها می‌روند و از بالا مراسم را نگاه می‌کنند. این مراسم ممکن است عزاداری‌های 10 روز اول محرم باشد یا مناسبت‌های شب اربعین و رحلت پیامبر.
در این تکیه تعدادی علم و کتل وجود دارد که گهگاهی ممکن است آنهایی که قابلیت چرخاندن داشته باشند را در تکیه بگردانند وگرنه بسیاری از آنها بدون حرکت در سر جای خود قرار دارند و نشان می‌دهد چه کسی آنها را اهدا کرده است. در کنار تمام این علم‌ها یک نخل سنتی چوبی نیز قرار دارد که مردم محله دربند به آن دخیل می‌بندند.
علم و نخل هویت این تکیه تاریخی است که در کنار نذری‌هایش در میان اهالی قدیمی تهران شهرت زیادی نیز دارد. این روزها هم میزبان بسیاری از تهرانی‌هایی است که برای شرکت در مراسم اربعین و رحلت پیامبر اکرم(ص) به این تکیه در رفت و آمدند. در بسیاری از مواقع نشستن در تکیه آرزوی خیلی از افرادی میشود که راه طولانی را برای شرکت کردن در مراسم آن طی کرده‌اند. این تکیه تاریخی با وجود آنکه مردم محل معتقدند بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد ولی ۱۴۰ سال سند دارد. با این حال هنوز به عنوان اثر ملی شناخته‌شده نیست شاید به این علت که تغییرات انجام شده در آن کم نیست. از دو طبقه کردن تکیه گرفته تا نصب سقفی برای آن. چون تا حدود ۶۰ سال پیش سقف این تکیه مانند بسیاری از تکیه‌های قدیمی تهران را با چادر می‌پوشاندند.
یکی دیگر از تکیه‌های شمیران تکیه یا حسینیه دزاشیب است که ساخت آن در زمان ناصرالدین‌شاه صورت گرفت. قدمت آن به بیش از یکصد و بیست سال پیش می‌رسد به طوری که می‌گویند در قسمت شمالی این حسینیه نمازخانه کوچکی بوده و ساختمان کنونی حسینیه به استثنای شیروانی آن به هزینه مردم نیکوکار و همت مرحوم رضا قلی‌خان مجد الممالک با مساحتی بیش از ۵۰۰ متر مربع برپا میشود و ضمنا شیروانی این تکیه در حدود ۷۰ سال قبل به خرج خیری به نام حاج محمدعلی یخچالی فرزند مرحوم گداعلی زده میشود. هنوز طاق‌نماهای این تکیه یا حسینیه باقی مانده و البته کارکرد قدیم خود را ندارد. هر یک از این طاق‌نماها در گذشته به یکی از طایفه‌های دزاشیبی تعلق داشت و افراد همان طایفه نیز مسوول پذیرایی از خودشان بودند. این تکیه مانند تکیه نیاوران یکی از تکیه‌های زیبای شمیران است. این اثر در سال ۱۳۸۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سایر اخبار این روزنامه
اقتدار ارتش دشمن را می‌ترساند
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات:
یک یورو ۱۴۵۰۰ تومان
به مناسبت فرا رسیدن ایام سوگواری امام‌حسین(ع)
غول نقدینگی را مهار کنید
مدیر دفتر آسیب‌های اجتماعی بهزیستی:
همینی که هست!
بی‌اعتمادی مردم به برنامه‌های دولت در تامین کالاهای اساسی
سیگنال آشتی به جهان
بررسی سیاست‌های دستوری دولت در حوزه تولیدات معدنی
برخورد قضایی با متخلفان بازار‌پایه
شرط استفاده از تسهیلات اوراق مسکن
حرف‌هایی از جنس اقتصاد
تردید در موفقیت استراتژی آمریکا در افغانستان
خیزش برای مبارزه با گرمایش زمین
مجمع تشخیص مصلحت لایحه اصلاح قانون مبارزه با پولشویی را رد کرد
آفت بزرگ اقتصاد کشور
